Sporek Filip, Stępień-Sporek Anna, Przedawnienie i terminy zawite

Problematyka związana z upływem czasu jest szczególnie istotna w prawie cywilnym . Upływ czasu jest swoistą cechą, która wyróżnia zdarzenia prawne określane jako dawność . Dawność obejmuje zasiedzenie, przemilczenie, przedawnienie i terminy zawite. Cechą wszystkich tych instytucji jest to, że są z nimi związane ujemne skutki dla uprawnionego, a innym podmiotom mogą one przynieść korzyści . Wspólną podstawą tych wszystkich instytucji jest zalegalizowanie długotrwałych stosunków faktycznych, których „zgodność z prawem po dłuższym upływie czasu niełatwo da się udowodnić” . Strony stosunków cywilnoprawnych nie mogą zbyt długo pozostawać w niepewności co do swojej sytuacji prawnej .

Za koniecznością uregulowania skutków upływu określonego czasu i wpływu tej okoliczności na stosunki cywilnoprawne przemawiają różne względy . Wśród nich należy wskazać, że dłużnik przestaje się liczyć z obowiązkiem spełnienia świadczenia, dochodzi do utraty środków dowodowych i nie można dłużnika zmuszać do przechowywania pokwitowania w nieskończoność . Przepisy dotyczące dawności stabilizują stosunki prawne, gwarantują ich pewność i opierają się na założeniu, że stan rzeczy, który utrzymuje się od pewnego czasu, częściej jest zgodny z prawem, aniżeli sprzeczny z nim. Zresztą nawet jeśli okaże się sprzeczny, to ze względu na upływ czasu powinien być przez prawo chroniony. Trwający bowiem w nieskończoność stan niepewności podważałby bezpieczeństwo prawne .

Instytucja dawności może wprawdzie budzić pewne zastrzeżenia moralne , ale raczej nie powinno być wątpliwości, że uregulowanie zaistniałych stanów rzeczy po upływie określonego czasu przynosi więcej korzyści, aniżeli szkód. Jest to korzystne z punktu widzenia uczestników obrotu, którzy wiedzą, w jakim czasie muszą dążyć do tego, aby wyeliminować niepewność i stan niezgodny z prawem. Przedawnienie, a także inne instytucje określane mianem dawności, skłaniają uprawnionego do realizacji przysługującego mu prawa, co ma istotne znaczenie dla urzeczywistnienia zasady praworządności . Poza tym istotne jest także to, że prawo cywilne nie powinno chronić interesów podmiotów, które same nie są zainteresowane tym, aby wykonywać przysługujące im uprawnienia . Wykonywanie praw przez podmioty uprawnione potwierdza obowiązywanie przepisów i wytwarza w społeczeństwie przekonanie, że pewne zasady są wiążące .

Mimo cech wspólnych wskazanych instytucji, nie można pomijać także występujących między nimi różnic, a w konsekwencji uzasadnione jest ich odrębne uregulowanie. Na takim stanowisku stanął także polski ustawodawca. Należy podkreślić, że przepisy o przedawnieniu stosowane są odpowiednio do biegu zasiedzenia (art. 175 k.c.), aczkolwiek przedawnienie zostało uregulowane w księdze pierwszej Kodeksu cywilnego, a zasiedzenie w księdze drugiej tego Kodeksu. W Kodeksie cywilnym nie występuje ogólna regulacja poświęcona przemilczeniu oraz prekluzji.

Dawność jest niekiedy dzielona na dwie grupy, a mianowicie przedawnienie i terminy zawite (przedawnienie nabywcze) oraz zasiedzenie i przemilczenie (przedawnienie umarzające) . Taki podział ma swoje uzasadnienie w odmiennych funkcjach tych instytucji oraz różnym ich zasięgu . Zasiedzenie i przemilczenie są instytucjami prawa rzeczowego. Prowadzą one do nabycia praw podmiotowych przez dotychczas nieuprawnionego i dlatego też instytucje te określane są mianem przedawnienia nabywczego. Nabycie praw podmiotowych jest równoznaczne z tym, że dotychczas uprawniony zostaje pozbawiony ochrony, niemniej jednak okoliczność ta nie odgrywa kluczowej roli. Dla zasiedzenia charakterystyczne jest to, że nieuprawniony wykonuje prawa, które mu nie przysługują, co z upływem czasu może doprowadzić do nabycia tego prawa. W przypadku przemilczenia nabycie prawa zasadza się nie tyle na wykonywaniu prawa przez nieuprawnionego, ile na biernym zachowaniu uprawnionego, które w połączeniu z upływem czasu może prowadzić do nabycia prawa przez podmiot, któremu ono nie przysługiwało. Przedawnienie i terminy zawite mają charakter ogólny. W przypadku tych instytucji nacisk kładzie się na utratę ochrony prawnej przez podmiot uprawniony .

Niniejsze opracowanie zostanie poświęcone tylko tym dwóm ostatnim instytucjom. Wybór tych instytucji uzasadniony jest tym, że obie pełnią podobną funkcję, ponieważ ograniczają w czasie realizację roszczeń. Instytucje te stanowią realizację postulatu „ukarania” uprawnionego za bezczynność . Mają go mobilizować, aby realizował swoje prawa stosunkowo szybko. Długotrwałe stany faktyczne nie powinny być wzruszane, częściej bywają zgodne z prawem niż sprzeczne z nim, a jeśli się utrzymują, to czas ich trwania powinien być czynnikiem legalizującym . Przedawnienie i terminy zawite (prekluzja) służą zatem stabilizacji stosunków prawnych istniejących przez dłuższy czas i zapobiegają możliwości dochodzenia roszczeń bezterminowo .

Należy jednak pamiętać o tym, że mimo jurydycznego podobieństwa tych obu instytucji nieco inaczej kształtują się konsekwencje upływu każdej z tych dwóch grup terminów, co zostanie szczegółowo omówione. Odmienne skutki upływu terminów przedawnienia i terminów zawitych wynikają z różnych przyczyn. W przypadku niektórych z nich uzasadnione jest bardziej liberalne podejście do kwestii ich upływu, w przypadku zaś innych konsekwencje powinny być bardziej rygorystyczne . Przedawnienie ma większe znaczenie praktyczne, ponieważ dotyczy roszczeń, które występują znacznie częściej niż inne postacie prawa podmiotowego. Natomiast zakres wpływu terminów zawitych jest szerszy w tym sensie, że prekluzja może odnosić się do prawa podmiotowego jako takiego oraz wszystkich jego postaci .

W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione cechy przedawnienia i terminów zawitych, co zostanie poprzedzone krótkim rysem historycznym omawianych instytucji. Dokładna analiza tych instytucji jest potrzebna, aby odpowiedzieć na pytanie, czy obecnie obowiązująca regulacja jest dostosowana do potrzeb nowoczesnego obrotu , a także czy zachowana została równowaga między interesami stron stosunku cywilnoprawnego i czy nie dochodzi do uprzywilejowania dłużnika bądź wierzyciela. Istotną kwestią jest także brak ogólnej regulacji odnoszącej się do terminów zawitych. W rozdziale poświęconym terminom zawitym zostaną w związku z tym zamieszczone uwagi dotyczące potrzeby i możliwości wprowadzenia odpowiednich przepisów w tym zakresie. Postulat wprowadzenia takiej regulacji pojawił się w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości .

Oddając niniejszą książkę do rąk Czytelnika, mamy nadzieję, że będzie ona stanowiła pomoc przy rozwiązywaniu problemów związanych z przedawnieniem i terminami zawitymi (prekluzją), a także będzie stanowiła źródło inspiracji do rozważań dotyczących tych instytucji. Skierowana jest ona przede wszystkim do praktyków, niemniej jednak zawiera wiele odesłań do literatury przedmiotu oraz orzecznictwa, co może być istotne przy analizowaniu złożonych stanów faktycznych.

Anna Stępień-Sporek

Filip Sporek