Wójcik Jerzy W., Przeciwdziałanie przestępczości zorganizowanej. Zagadnienia prawne, kryminologiczne i kryminalistyczne

Przeciwdziałaniem, czyli zapobieganiem i ściganiem, przestępczości zorganizowanej w Polsce i na świecie zajmuje się wiele wyspecjalizowanych służb, wielu analityków i ekspertów. Po spektakularnych realizacjach służb policyjnych następują kolejne jeszcze bardziej spektakularne i atrakcyjne sukcesy, a także kolejne rozważania nad tym, jak skutecznie działać przeciwko temu niezwykle złożonemu zjawisku społecznemu.

Przestępczość zorganizowana jest odmienna od pospolitej, ponieważ jest ona centralistycznym, tajnym i monolitycznym systemem społecznym, żywym społecznym organizmem o mocnej, biurokratycznej strukturze. To system korupcji, obejmujący różne dziedziny życia społeczno-gospodarczego, tworzy swoistą "misterną pajęczynę" instytucjonalnych powiązań. Z tego względu taka przestępczość powinna być badana w ramach trzech kryteriów przestępczości zorganizowanej: socjologicznego, ekonomicznego i kryminologiczno-kryminalistycznego. Natomiast przemysł przestępczy (crime industry) tkwi w strukturze potrzeb każdego społeczeństwa. Zatem z socjokryminologicznego punktu widzenia to właśnie przestępcy zorganizowani tworzą niezależną klasę społeczną, która zaspokaja zapotrzebowanie pewnej części społeczeństwa na nielegalne usługi, zabronione przez ustawodawstwo .

Warto postawić uzasadnioną i mało ryzykowną tezę, że nowe wyzwania, nowe zagrożenia występujące z początkiem XXI wieku wymagają istotnego zaangażowania od europejskich służb policyjnych i specjalnych w celu przeciwdziałania zagrożeniom powodowanym przez zorganizowane grupy przestępcze.

Praktykę policyjną i śledczą intensywnie wspomaga kryminalistyczna teoria wykrywania, która określa logicznie powiązane działania prowadzące od ofiary czy wydarzenia do sprawcy. W wykrywaniu przestępstw zorganizowanych jest to niejednokrotnie droga donikąd. Wyrafinowany modus operandi sprawcy, jego powiązania polityczne i biznesowe, a niejednokrotnie także z przedstawicielami organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości niezwykle utrudniają zarówno rozpoznanie, jak i wykrywanie oraz gromadzenie dowodów dla potrzeb procesowych i wymiaru sprawiedliwości.

Analitycy, a szczególnie kryminalistycy i kryminolodzy, a także praktycy, czyli najlepiej przygotowani policjanci wielu krajów, wobec napotykanych trudności niejednokrotnie stają się bezradni.

Z tych względów przez długi okres szukano skutecznych rozwiązań prawnych. Działania zostały skoncentrowane przede wszystkim na nowelizacji i radykalizacji prawa i procesu karnego, a także na czynnościach operacyjno-rozpoznawczych. Długo pomijano kwestie finansowe. W zasadzie chodzi nie tylko o osoby lekceważące obowiązek podatkowy. Istotą problemu są bowiem nadmierne korzyści lub dochody z nieujawnionych czy niedozwolonych źródeł. Dochody te, w interesie bezpieczeństwa przestępców, muszą być legalizowane. Doskonale rozumiał to już Al (Alfons) Capone w latach 20. XX wieku.

Generalnie rzecz biorąc, aktualna filozofia ustawodawstwa przeciwko praniu pieniędzy opiera się na rozpoznawaniu osób, które inwestują czy po prostu nadmiernie wydają pieniądze bez możliwości udokumentowania legalnych źródeł dochodów. Istnieje bowiem uzasadnione przekonanie, że nadmierne dochody pochodzą z działalności przestępczej. Należy zatem stosować takie metody rozpoznawania zorganizowanej przestępczości, aby wykorzystywać dostępne już metody ujawniania nielegalnych i niedozwolonych dochodów oraz kontynuować proces rozpoznawczy i dowodowy w majestacie obowiązującego prawa, z ukierunkowaniem na rozpoznawanie i wykrywanie przestępstw bazowych.

Współczesne metody działania przestępców przy wszelkiego rodzaju transakcjach finansowych odbywają się poprzez zastosowanie najnowocześniejszych technologii, a czas ich realizacji zredukował się do minimum. W związku z tym nieudolność prawa jest jeszcze większa. Nie podlega kwestii, że w dobie internetu prawo ma nowe przesłanki do unowocześnienia. Niezbędne są również nowoczesne instrumenty kontrolne. Nie można bowiem stosować starych koncepcji do nowoczesnych rozwiązań technicznych.

Pomiędzy poszczególnymi grupami przestępczymi, mafiami, kartelami czy po prostu zorganizowanymi grupami przestępczymi istnieje swoisty podział rynków zbytu, dotyczący zarówno form działalności przestępczej przynoszącej nielegalne dochody, jak i obszarów prania pieniędzy. W związku z tym organizowane są cykliczne "szczyty" przywódców, na których dzielą się oni terytoriami i strefami wpływów. W zasadzie ustalenia te są respektowane przez większość organizacji mafijnych. O wielu poczynaniach mafii informują media, lecz rozpoznanie przestępczej działalności przez wiele lat napotykało poważne przeszkody.

Rozpoznawanie roli mafii, zarówno w różnorodnych formach przestępczości, jak i w legalizowaniu jej brudnych dochodów, następowało z dużymi trudnościami. W połowie lat 70. XX wieku, kiedy mafia już systematycznie prała pieniądze, zarówno policje, jak i eksperci finansowi nie mieli jeszcze dobrej orientacji w tego rodzaju przestępstwach. Najwięcej uwagi poświęcano wówczas rozpoznawaniu struktur organizacyjnych mafii i jej roli w handlu narkotykami. Dopiero początek lat 80. XX wieku zaczął obfitować w odkrywanie największych tajemnic mafii. Stawało się to równocześnie na dwóch kontynentach. Włosi odkrywali wówczas tajemnice mafii sycylijskiej, a Amerykanie obecność i rolę mafii na swoim terytorium.

Chociaż powszechnie znane są działania Unii Europejskiej w kierunku powstrzymania poważnej przestępczości zorganizowanej, w tym gospodarczej, to jednak w rzeczywistości spójna polityka Unii w dziedzinie kontroli tej przestępczości nie istnieje. Dyrektywy i decyzje, zwłaszcza decyzje ramowe, są raczej rezultatem doraźnego procesu decyzyjnego niż formą realizowania konsekwentnej polityki. Wciąż jeszcze pokutuje przeświadczenie o omnipotencji prawa karnego, jako remedium na wszelkie problemy społeczne. Tymczasem okazuje się, że rozwiązanie wielu z nich jest możliwe przy pomocy innych gałęzi prawa niż prawo karne albo w następstwie zastosowania innych instrumentów niż represyjne. Należy wykorzystać istniejące, chociaż rozsiane w rozlicznych dokumentach, instrumenty w celu scalenia ich w racjonalną, przemyślaną, kompleksową regulację. Nowe instrumenty zanim zostaną wprowadzone w życie, powinny być empirycznie sprawdzone . Ta trafna uwaga napotyka istotne trudności w realizacji w wielu krajach UE.

Współczesny polski stan prawny z wielu względów jest systematycznie nowelizowany. Jednym z powodów takich potrzeb są rozpoznawane nowe formy zagrożeń w wyniku profesjonalizacji i uzawodowienia przestępczości zorganizowanej. Konieczne jest poszukiwanie nowych, bardziej skutecznych form przeciwdziałania, w których prawo odgrywa niezmiernie istotną rolę. Natomiast analizy i badania kryminologiczne i kryminalistyczne wyłaniają i postulują nowe formy zapobiegania przestępczości.

Tematyka monografii wypełnia występującą lukę w literaturze przedmiotu. Oparta jest na znowelizowanych aktach prawnych oraz literaturze krajowej i zagranicznej. W podstawowym zakresie przydatna jest w poznaniu i pogłębieniu wiedzy z zakresu prawa karnego i procesowego, kryminalistyki i kryminologii, a przede wszystkim bezpieczeństwa narodowego i wewnętrznego.

Monografia przydatna jest dla tych wszystkich, którzy zajmują się przeciwdziałaniem przestępczości pospolitej i zorganizowanej, także dla studentów zgłębiających te złożone zagadnienia. W pracy dokonano analizy zagadnień dotyczących przede wszystkim:

Ramy publikacji wytyczyły dość wąski zakres tej szerokiej problematyki. Przykładowo omówione szerzej kategorie wybranych przestępstw zorganizowanych, a więc: handel ludźmi, porwanie dla okupu oraz pranie pieniędzy i finansowanie terroryzmu, to tylko próba analizy i oceny wybranych kategorii tego rodzaju przestępstw zapewniających duże nielegalne dochody.

Zagadnienia omówione w niniejszej monografii są kontynuacją poprzednich kryminologicznych i kryminalistycznych analiz, badań i wniosków dotyczących przestępczości zorganizowanej i mafijnej związanych z tematyką moich wcześniejszych monografii: Przeciwdziałanie praniu pieniędzy z 2004 r. i Przeciwdziałanie finansowaniu terroryzmu z 2007 r. Niniejsza praca zamyka trylogię dotyczącą tej złożonej i wielowarstwowej problematyki. Natomiast istotne związki z całą trylogią ma również poprzednia monografia Oszustwa finansowe. Zagadnienia kryminologiczne i kryminalistyczne z 2008 r., która jest przede wszystkim ilustracją i przyczynkiem do analizy czynnika ekonomicznego tzw. przestępstw bazowych, z których dochody wykorzystywane są przez przestępców zorganizowanych w praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.

Niezwykle ważnym zagadnieniem jest przedstawiona w tej pracy próba wykazania możliwości rozpoznawania i analizowania form ekonomicznej przestępczości zorganizowanej na podstawie kontroli przepływu wartości pieniężnych i majątkowych. Ten niezwykle ważny problem, nie tylko finansowy, ale także kryminologiczny, kryminalistyczny i prawny, związany jest z wieloma gałęziami wiedzy, ponieważ jest zagadnieniem ogólnospołecznym o istotnych trudnościach rozpoznawczych, dowodowych i wykrywczych, a przede wszystkim profilaktycznych z wielu powodów, a szczególnie z uwagi na wyrafinowany modus operandi sprawców przestępstw zorganizowanych.

Jerzy Wojciech Wójcik