Gliszczyńska-Grabias Aleksandra, Przeciwdziałanie antysemityzmowi

Trudno jest uwierzyć, że tak długo musieliśmy czekać na książkę przedstawiającą i analizującą uniwersalną i regionalną regulację prawną przeciwdziałania antysemityzmowi. Monografia Aleksandry Gliszczyńskiej-Grabias jest nie tylko pierwszą monografią dotyczącą wskazanej problematyki, lecz także pierwszym tak pełnym, kompetentnym, znakomicie skonstruowanym i doskonale zrealizowanym dziełem na temat prawnych aspektów antysemityzmu. Autorka połączyła wiedzę z zakresu nauk historycznych, politologii, socjologii, językoznawstwa i – oczywiście – prawa międzynarodowego i krajowego, by opracować przejmujący fresk zatytułowany „przeciwdziałanie najstarszej nienawiści”. Wartość pracy polega m.in. na konfrontacji źródeł regulacji prawnej przeciwdziałania antysemityzmowi z przyczynami ograniczonej efektywności tej regulacji i dążeniami społeczności międzynarodowej, mimo niedoskonałości obowiązujących instrumentów prawnych, do możliwie pełnej ich realizacji.

Monografia Aleksandry Gliszczyńskiej-Grabias wyznacza nowy standard analizy problematyki antysemityzmu, ale także każdego zjawiska, którego źródłem są negatywne emocje osiągające poziom nienawiści, posługiwanie się stereotypami, reifikacja człowieka. Tragiczne efekty takiej postawy analizowane są przez pryzmat regulacji prawnych, których celem jest przede wszystkim przeciwdziałanie powtórzeniu się tragedii. Zastosowana koncepcja będzie wzorcem dla analizy takich zjawisk jak nienawiść rasowa, narodowościowa, etniczna czy religijna, w ich wymiarach wyznaczanych przede wszystkim godnością człowieka, braterstwem, równością, zakazem dyskryminacji i sprawiedliwością.

Nowatorstwo metodologiczne polega także na tym, że ukazany jest każdorazowo kontekst historyczny, społeczny i polityczny przyjmowanych regulacji prawnych. Pozwala to czytelnikowi w pełni uczestniczyć w złożonym procesie dochodzenia do określonych regulacji prawnych, ich wielopoziomowych uwarunkowań i współzależności najistotniejszych czynników kształtujących prawne standardy przeciwdziałania antysemityzmowi. Znajomość najważniejszych elementów procesu tworzenia regulacji prawnych, plastyczność języka i sposób narracji powodują, że czytelnik czuje się nie tylko świadkiem, ale wręcz współuczestnikiem przedstawianych zjawisk. Ale sygnalizuję – nie będzie to współuczestnictwo ani intelektualnie, ani emocjonalnie neutralne.

Mirosław Wyrzykowski

Antysemityzm – szczególne połączenie uprzedzeń, stereotypów, upokorzeń, wrogości, dyskryminacji i prześladowań, których Żydzi doświadczają od ponad 2 tysięcy lat – nazywany bywa „najstarszą nienawiścią” . Zjawisko to występuje na całym świecie z utrzymującym się natężeniem, wykazując historyczną ciągłość, co prowadzi do dramatycznych konsekwencji. Jego istotę R.S. Wistrich charakteryzuje w następujący sposób: „Ideologia antysemityzmu od zawsze uznawała Żyda – zarówno indywidualnie jak i kolektywnie – za pogardzanego «innego». Jest to postrzeganie świata napędzane nienawiścią i strachem, które same w sobie stanowią część historycznego doświadczenia ludzkości oraz wszechmocne emocje, nadal kształtujące tworzenie się grupowej tożsamości” .

Przeciwdziałanie jakiejkolwiek formie uprzedzeń, nienawiści czy dyskryminacji jest długotrwałym, złożonym i niezwykle wymagającym procesem. Wiele czynników sprawia, że w przypadku antysemityzmu jeszcze trudniejsze staje się definiowanie oraz efektywne wdrażanie metod przeciwdziałania mu. Antysemityzm ze zdumiewającą łatwością przekracza bariery miejsca i czasu, powracając niczym bakcyl dżumy po okresie uśpienia, o czym przejmująco pisał A. Camus . Obecność tego zjawiska odnotowywana jest nawet w miejscach tak niespodziewanych jak Malezja , w których ani obecnie, ani w perspektywie historycznej nigdy nie zamieszkiwało więcej niż kilkuset Żydów . Antysemityzm nadal występuje również w Niemczech i w Austrii – państwach, w których, jak wydawało się po Holokauście, nigdy nie mógł już ponownie zaistnieć . Jest zjawiskiem niezwykle złożonym: wkracza zarówno w wymiar społeczny, jak i polityczny, religijny oraz kulturowy naszej rzeczywistości. Opiera się przy tym próbom jednoznacznej klasyfikacji jako forma uprzedzeń, nienawiści, dyskryminacji bądź przemocy na tle rasowym, etnicznym, narodowościowym lub religijnym – antysemityzm może wynikać z każdej z tych kategorii. Utrudnieniem dla prób przeciwdziałania antysemityzmowi pozostaje również wielość irracjonalnych źródeł postaw antyżydowskich. Jak zauważa R.S. Wistrich, „Istnieją elementy antysemityzmu, które wypływają z nienawiści do innego i obcego, generalnie charakterystycznej dla religijnego zaślepienia i rasizmu. Jest szereg paraleli pomiędzy nienawiścią do Żydów a prześladowaniami heretyków, czarownic, homoseksualistów, Romów, czarnoskórych i innych mniejszości, jednak sakralna, quasi-metafizyczna cecha antysemityzmu jest nieobecna w innych przypadkach” . Wobec żadnej innej grupy na przestrzeni dziejów nie wysuwano tak wielu oskarżeń, umacniających nie tylko nienawiść do Żydów, lecz także przyzwolenie na ich społeczną, a niejednokrotnie również sankcjonowaną w prawie dyskryminację i prześladowania. Żydów oskarżano i nadal oskarża się m.in. o: zamordowanie Jezusa Chrystusa, profanację hostii, mordy rytualne na chrześcijańskich dzieciach, zatruwanie wody w studniach, sprowadzanie plag i zaraz, uprawianie czarów, spiskowanie przeciw chrześcijaństwu, kontrolowanie światowych finansów, wywoływanie kryzysów ekonomicznych, sprawowanie tajnej władzy nad światem, działanie Judeo-masońskiej konspiracji. Raz jeszcze przywołując R.S. Wistricha: „Litania stereotypów i oskarżeń [wobec Żydów – przyp. aut.] wydaje się nie mieć końca (...) pomimo braku ich jakichkolwiek empirycznych podstaw” .

Motywacja do podjęcia badań, których rezultaty przedstawione zostały w niniejszej książce, ma kilka źródeł. Jednym z nich był zamiar wykazania, że wbrew spotykanym niekiedy opiniom negatywne zjawiska, których istotę tworzą nienawiść i dyskryminacja na tle rasowym, etnicznym, narodowościowym bądź religijnym, czyli zjawiska silnie osadzone w kontekście społecznym i historycznym, trudne do ujęcia w ramy definicji prawnych, powinny stanowić przedmiot unormowań prawnych oraz że zobowiązanie prawnych działań wynika w znaczącym stopniu z postanowień zawartych w międzynarodowych systemach ochrony praw człowieka. Równie istotną motywacją było przekonanie o tym, że warto jest podejmować wyzwania badawcze pomocne dla przezwyciężania tych problemów społecznych, których skutki mają bardzo destrukcyjny wpływ na poszanowanie praw i wolności jednostek oraz grup. Ponadto do skupienia uwagi na tematyce prawnych instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi skłoniło mnie zainteresowanie historią ludobójczej postaci antysemityzmu – Holokaustu, naznaczone poczuciem bezradności wobec ogromu tej zbrodni oraz wciąż od nowa podejmowaną próbą zrozumienia, dlaczego możliwe było jej dokonanie.

Przedmiotem publikacji jest analiza instrumentów prawnych przeciwdziałania antysemityzmowi, przewidzianych w międzynarodowym prawie praw człowieka. Systemy, które poddane zostały analizie, to system uniwersalny, stworzony w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych, oraz system europejski, w obszarze którego wyróżnia się systemy ochrony praw człowieka Rady Europy, Unii Europejskiej oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Już w tym miejscu zasadne jest wyjaśnienie terminologii zastosowanej w tytule oraz treści pracy. Pragnąc uniknąć dosłownego tłumaczenia występującego często w języku angielskim określenia „zwalczanie” antysemityzmu (ang. combating lub fighting) , ze względu na jego bardzo kategoryczny wydźwięk, szukałam w języku polskim odpowiednika tych terminów, który w adekwatny sposób wyrażałby ich znaczenie w odniesieniu właśnie do antysemityzmu. Ostatecznie zdecydowałam się posłużyć terminem „przeciwdziałanie”. Należy zaznaczyć, że w niniejszej książce jako instrumenty prawne przeciwdziałające antysemityzmowi uwzględnione zostały również regulacje międzynarodowego prawa praw człowieka przewidujące obowiązek ustanowienia w krajowych porządkach prawnych właściwych przepisów prawa karnego, takich jak kryminalizacja znieważania na tle rasowym, etnicznym, narodowościowym lub religijnym. Choć ich bezpośrednie wykorzystanie może nastąpić dopiero wobec zaistniałych już przejawów antysemityzmu, sam fakt obowiązku włączenia tego rodzaju postanowień do krajowych przepisów prawa karnego traktowany będzie jako element przeciwdziałający kolejnym możliwym aktom antysemityzmu. „Instrumenty prawne” to z kolei, w ujęciu przyjętym w tej książce, nie tylko unormowania traktatów z dziedziny praw człowieka lub inne wiążące akty prawne, lecz także instrumenty pozbawione mocy wiążącej (np. uwagi końcowe formułowane wobec sprawozdań okresowych państw przez organy traktatowe w ONZ-owskim systemie ochrony praw człowieka, raporty tematyczne instytucji monitorujących stan przestrzegania praw człowieka, dokumenty końcowe międzyrządowych konferencji zwoływanych pod auspicjami organizacji międzynarodowych), które przyczyniają się jednak istotnie do zwiększenia ochrony przed antysemityzmem.

Podstawowym założeniem i celem pracy było zaprezentowanie uniwersalnego oraz europejskiego standardu prawnej ochrony przed antysemityzmem oraz próba dowiedzenia tezy badawczej, zgodnie z którą elementy tworzące owe standardy pozwalają na skuteczne przeciwdziałanie temu zjawisku. Starałam się w szczególności odpowiedzieć na następujące pytania badawcze:

Zasadnicza część książki opiera się na analizie najważniejszych dla jej przedmiotu elementów badanych systemów ochrony praw człowieka. W pierwszych dwóch rozdziałach analizuję ponadto przesłanki uczynienia ze zjawiska antysemityzmu problemu rozpatrywanego w kategoriach prawnych. Wśród zagadnień poddanych szczegółowemu badaniu znalazły się: ewolucja stosunku prawa do ochrony jednostki i grup ze względu na przynależność rasową, etniczną, narodowościową lub religijną, przesłanki kryminalizacji antysemickiej „mowy nienawiści”, prawne metody przeciwdziałania ruchom ekstremistycznym, rezultaty procedur kontrolnych oraz monitorujących realizację przez państwa zobowiązań powziętych w obszarze przeciwdziałania antysemityzmowi, różnice i podobieństwa w orzecznictwie organów kontrolnych uniwersalnego oraz europejskiego systemu ochrony praw człowieka w sprawach dotyczących publicznych manifestacji antysemityzmu. W pracy podjęłam ponadto próbę zdefiniowania najpoważniejszych niedostatków instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi, istniejących w ramach analizowanych systemów ochrony praw człowieka, zarówno w odniesieniu do aktów normatywnych, jak i innych elementów współtworzących standardy ochrony w omawianym obszarze. Starałam się również wskazać na możliwe rozwiązania dla zaistniałych trudności.

Poza zakresem rozważań pozostały natomiast inne, regionalne systemy ochrony praw człowieka – system międzyamerykański, afrykański oraz arabski . Objęcie również i tych systemów przedmiotem analizy czyniłoby z niniejszej pracy nadmiernie szeroko zakrojony projekt badawczy. Należy ponadto wskazać, że w publikacji nie zostały zawarte, poza incydentalnymi uwagami, bezpośrednie odwołania do prawa polskiego, ponieważ jej zamierzeniem pozostaje zaprezentowanie i analiza instrumentów międzynarodowego systemu praw człowieka. W pracy znalazły się natomiast odniesienia do oceny realizacji przez Polskę wynikających z prawa międzynarodowego zobowiązań w przeciwdziałaniu antysemityzmowi, dokonanej przez poszczególne organy kontrolne oraz instytucje o charakterze monitorującym, funkcjonujące w ramach uniwersalnego oraz europejskiego systemu ochrony praw człowieka. Odniesienia takie dotyczyły również innych państw, w przypadku których zasygnalizowane zostały szczególne trudności w implementacji prawnych instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi. Z kolei problematykę praw mniejszości etnicznych, narodowych i religijnych poruszyłam jedynie w odniesieniu do tych jej elementów, które mogą znaleźć zastosowanie w przypadku specyfiki problemu antysemityzmu.

Uzasadnienie dla podjęcia zaprezentowanych w książce badań leżało zarówno w ich wymiarze naukowym, jak i praktycznym. Dotychczas brakowało bowiem, zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze naukowej, całościowego opracowania dotyczącego badanej tematyki. Jednocześnie niemal wszystkie państwa świata, w tym Polska, są obecnie stronami przynajmniej jednego z analizowanych systemów ochrony praw człowieka, przyjmując tym samym przewidziane w nim zobowiązania. Zagadnienie prawnych instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi stanowiło do tej pory przedmiot naukowych analiz jedynie w odniesieniu do poszczególnych problemów: kryminalizacji publicznego głoszenia „kłamstwa oświęcimskiego” oraz publicznego nawoływania do nienawiści , przeciwdziałania rasistowskiej, ksenofobicznej i antysemickiej „mowie nienawiści” w prawie UE , ograniczenia swobody zrzeszania się bądź zgromadzeń organizacji o charakterze neonazistowskim i rasistowskim , legislacji w obszarze przeciwdziałania antysemityzmowi rozpowszechnianemu w cyberprzestrzeni czy zaleceń organów kontrolujących realizację zobowiązań państw do przeciwdziałania antysemityzmowi . Jedynie część badanych w tej pracy instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi dostępnych w uniwersalnym oraz europejskim systemie ochrony praw człowieka została omówiona w doktrynie. Najczęściej problematyka podjęta w niniejszej książce sygnalizowana jest w opracowaniach koncentrujących się na szerszym zagadnieniu prawnych metod przeciwdziałania rasizmowi i dyskryminacji rasowej, etnicznej, narodowościowej lub religijnej. W tym aspekcie wskazać należy w szczególności na prace N. Lernera , T. Merona , M. Bantona , T. van Bovena , M. Bella oraz, w polskiej literaturze prawniczej, na artykuły A. Łopatki , H. Machińskiej , B. Kunickiej-Michalskiej , jak również na monografię J. Balickiego z 1972 r.

Metody badawcze zastosowane w pracy oparte zostały na wykładni postanowień wybranych traktatów z dziedziny praw człowieka i innych aktów normatywnych, których przedmiot regulacji pozostaje adekwatny do tematu książki. Szczególnej analizie poddałam również instytucjonalny wymiar funkcjonowania systemów ochrony praw człowieka i orzecznictwa międzynarodowych organów kontrolnych. W przypadku systemu uniwersalnego szczególną uwagę poświęciłam właściwym przepisom uchwalonych pod auspicjami ONZ traktatów z dziedziny praw człowieka. Przedmiotem analizy stały się również uchwały poszczególnych organów traktatowych ONZ, stanowiące rezultat pełnienia powierzonej im funkcji kontrolnej: uwagi końcowe do rozpatrywanych sprawozdań okresowych państw stron oraz decyzje podejmowane w ramach procedury badania skarg indywidualnych. Zbadałam ponadto m.in. uchwały organów funkcjonujących w ramach politycznej części uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka (Rada Praw Człowieka ONZ, Zgromadzenie Ogólne NZ). Uwzględniono rezultaty działalności tzw. procedur specjalnych, stanowiących zespół mechanizmów i organów powoływanych na mocy decyzji Rady Praw Człowieka ONZ (a poprzednio Komisji Praw Człowieka) lub Rady Gospodarczej i Społecznej ONZ.

W analizie systemu europejskiego, oprócz regulacji traktatowych i innych aktów normatywnych, zostały ujęte także właściwe uchwały organów RE (Komitet Ministrów RE, Zgromadzenie Parlamentarne RE) oraz realizowane w ramach UE tzw. polityki i programy działania. Uwagę skierowałam ponadto na rezultaty działalności instytucji monitorujących i spełniających funkcje opiniodawczo-doradcze, tj. przede wszystkim Europejskiej Komisji przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji RE, Komisarza Praw Człowieka RE, Agencji Praw Podstawowych UE oraz Osobistego Przedstawiciela Przewodniczącego OBWE ds. przeciwdziałania antysemityzmowi. Na podstawie przeprowadzonych badań możliwe było dokonanie rekonstrukcji międzynarodowych standardów prawnych w obszarze przeciwdziałania antysemityzmowi .

Książka podzielona została na pięć rozdziałów. Rozdział I ma charakter wprowadzający i poświęcony został przedstawieniu podstaw uznania antysemityzmu za zjawisko, które należy rozpatrywać także w kategoriach prawnych. W tym celu przywołałam m.in. zagadnienie funkcji prawa, ukazałam również krótki rys historyczny odnoszący się do ewolucji czy wręcz rewolucji, jaka wraz z ustanowieniem międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka dokonała się w zakresie objęcia ochroną prawa jednostek oraz grup tradycyjnie, w perspektywie historycznej, dyskryminowanych i prześladowanych. Uzupełnieniem tej części publikacji jest charakterystyka pojęć adekwatnych do podjętych w niej rozważań, takich jak, dla przykładu, tzw. nowy antysemityzm, ksenofobia czy „mowa nienawiści”.

Rozdział II koncentruje się na problematyce przesłanek dopuszczalności ograniczeń praw i wolności jednostki wobec publicznego prezentowania przez nią treści lub postaw antysemickich. Niezwykle trudny do rozstrzygnięcia dylemat, którego nie można już obecnie, w dobie bardzo złożonych stosunków społecznych, rozwiązać jedynie na podstawie klasycznej, Millowskiej „zasady krzywdy” , zdecydowałam się rozważyć na przykładzie dwóch koncepcji: „demokracji obronnej” oraz „praw pamięci”, ze szczególnym uwzględnieniem przesłanek kryminalizacji publicznego głoszenia lub rozpowszechniania „kłamstwa oświęcimskiego”. W ich założeniach poszukiwałam uzasadnienia dla stosowania prawnych ograniczeń w korzystaniu przez jednostki posługujące się antysemicką retoryką lub podejmujące działania o podłożu antysemickim z przysługujących im praw i wolności, w tym w szczególności z gwarancji swobody wypowiedzi, zgromadzania się i zrzeszania, a zatem tzw. praw wolnościowych, kluczowych dla możliwości samorealizacji jednostki, jak również funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego i państwa prawa. We wnioskach wskazałam na przewagę argumentów przemawiających za koniecznością ingerencji ze strony państwa i prawa w przypadkach publicznego manifestowania antysemityzmu.

W rozdziale III pracy zrekonstruowane zostały standardy w zakresie prawnych instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi istniejących w uniwersalnym, ONZ-owskim systemie ochrony praw człowieka. Specyfika tego systemu nakazała jednocześnie uwzględnienie zarówno jego wymiaru traktatowego (tworzonego przez traktaty z dziedziny praw człowieka uchwalone pod auspicjami ONZ oraz tzw. organy traktatowe, kontrolujące realizację postanowień tych traktatów), jak i politycznego (budowanego na podstawie postanowień Karty NZ i działalności ustanowionych na jej podstawie organów ONZ). W pierwszej części rozdziału przedstawiłam ogólną charakterystykę tego systemu, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia „uniwersalnego standardu międzynarodowego” oraz wstępnych uwag na temat przeciwdziałania antysemityzmowi na forum ONZ, przechodząc następnie do ukazania poszczególnych elementów systemu traktatowego oraz systemu politycznego ochrony praw człowieka. Scharakteryzowałam zarówno adekwatne unormowania traktatowe, jak i instytucjonalne aspekty ochrony gwarantowanej w systemie uniwersalnym. Istotna część rozdziału poświęcona została krytycznej analizie trwającego do dziś procesu wzmacniania instrumentów przeciwdziałania rasizmowi i dyskryminacji rasowej, zapoczątkowanego podczas Światowej Konferencji przeciwko Rasizmowi, Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Pokrewnym Formom Nietolerancji, zwołanej pod auspicjami ONZ do Durbanu w 2001 r.

Kolejna część publikacji skonstruowana została w sposób tożsamy z rozdziałem III, przy czym przedmiotem analizy uczyniłam europejski system ochrony praw człowieka, z uwzględnieniem podziału na system istniejący w ramach RE, UE oraz OBWE. Rozdział przedstawia charakterystykę najważniejszych instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi, z uwzględnieniem elementów normatywnych oraz instytucjonalnych. Na podstawie analizy przeprowadzonej w tej części pracy sformułowałam wnioski, w których oceniony został stopień ochrony przed antysemityzmem zapewnianej w ramach europejskiego systemu ochrony praw człowieka.

Ostatni, V rozdział pracy ma na celu przedstawienie, w ujęciu porównawczym, orzecznictwa międzynarodowych organów kontrolnych ochrony praw człowieka: Komitetu Praw Człowieka ONZ, Komitetu ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (wraz z rozstrzygnięciami funkcjonującej wcześniej w ramach systemu strasburskiego Komisji Praw Człowieka) w sprawach, w których istotnym elementem zapadłych rozstrzygnięć był problem antysemityzmu. W odniesieniu do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE zasygnalizowałam jedynie rozstrzygnięcia, które można odnieść do przeciwdziałania antysemityzmowi, nie odnajdując jednak wyroków podejmujących to zagadnienie w określony powyżej sposób. Szczególną uwagę w tej części poświęciłam ukazaniu zmiennych oraz stałych w perspektywie czasowej punktów badanego orzecznictwa, w tym m.in. oceny kryminalizacji publicznego głoszenia „kłamstwa oświęcimskiego”.

Książkę zamyka podsumowanie, w którym zawarte zostały konkluzje sformułowane na podstawie wniosków wynikających z poszczególnych części pracy. W podsumowaniu starałam się odpowiedzieć na pytania badawcze postawione we wstępie, wymieniając również postulaty de lege ferenda w zakresie zwiększenia skuteczności obowiązujących w prawie międzynarodowym praw człowieka instrumentów przeciwdziałania antysemityzmowi.

Literatura wykorzystana w publikacji została w przeważającej mierze zgromadzona w trakcie kwerend bibliotecznych oraz pobytów badawczych w zagranicznych ośrodkach naukowych, tj. Vidal Sassoon International Center for the Study of Antisemitism of the Hebrew University (Izrael), Stephen Roth Institute for the Study of Contemporary Antisemitism and Racism of the Tel Aviv University (Izrael), The Netherlands Institute of Human Rights, Utrecht School of Law (Holandia), Raoul Wallenberg Institute of Human Rights and Humanitarian Law (Szwecja), Human Rights Law Centre of the University of Nottingham (Wielka Brytania). W okresie od dnia 1 października 2010 r. do dnia 31 lipca 2011 r. przebywałam ponadto na Uniwersytecie Yale w Stanach Zjednoczonych jako stypendystka Yale Initiative for the Interdisciplinary Study of Antisemitism. Podczas trwania stypendium zgromadziłam obszerną literaturę wykorzystaną w pracy. Miałam również niezwykle cenną możliwość przeprowadzenia konsultacji z uznanymi ekspertami i autorytetami w dziedzinie przeciwdziałania antysemityzmowi, których uwagi oraz wskazówki pozwoliły w szczególności na dokonanie krytycznej oceny rzeczywistego wpływu poszczególnych instrumentów prawnych na przeciwdziałanie najbardziej współczesnym przejawom antysemityzmu.

Praca uwzględnia stan prawny na dzień 1 marca 2014 r.

Książka została przygotowana na podstawie rozprawy doktorskiej pt. „Przeciwdziałanie antysemityzmowi – instrumenty prawne”, obronionej w listopadzie 2013 r. w Instytucie Nauk Prawnych PAN.

Podziękowania kieruję przede wszystkim w stronę prof. Romana Wieruszewskiego, który jako promotor mojej rozprawy doktorskiej i opiekun naukowy czuwał nad powodzeniem wszystkich moich naukowych przedsięwzięć, skutecznie motywując do dalszego wysiłku. Bardzo dziękuję również recenzentom rozprawy: prof. Janowi Sandorskiemu oraz prof. Ireneuszowi C. Kamińskiemu – ich wnikliwe uwagi starałam się uwzględnić, przygotowując pracę do druku. W sposób szczególny chciałabym podziękować prof. Wojciechowi Sadurskiemu, który mojej pracy poświęcił bardzo dużo czasu i uwagi, co było dla mnie nieocenioną pomocą. Za wszelkie wskazówki, inspiracje i wsparcie jestem ponadto wdzięczna dr. Uladzislauowi Belavusauowi, dr. Adamowi Bodnarowi, Dominice Bychawskiej-Siniarskiej, prof. Władysławowi Czaplińskiemu, Konstantemu Gebertowi, Andrzejowi Guziałowi, prof. Zdzisławowi Kędzi, dr. Witoldowi Klausowi, Lidii Kołuckiej-Żuk, prof. Wiktorowi Osiatyńskiemu, prof. Alvinowi Rosenfeldowi, prof. Irenie Rzeplińskiej, Pauli Sawickiej, dr Annie Natalii Schulz, prof. Aaronowi Seidenbergowi, dr Katarzynie Sękowskiej-Kozłowskiej, dr Annie Śledzińskiej-Simon, dr. Charlesowi A. Smallowi, Michałowi Sobelmanowi, prof. Mirosławowi Wyrzykowskiemu oraz wszystkim koleżankom i kolegom z poznańskiego oddziału INP PAN. Osobne podziękowania przekazuję najbliższym: mężowi Michałowi, mojej rodzinie, przyjaciołom oraz w szczególności przyjaciółce Ani.