Szpunar Maciej, Promocja towarów w prawie wspólnotowym

Zagadnienie będące przedmiotem monografii należy do europejskiego prawa gospodarczego. W procesie integracji gospodarczej zjawiskiem naturalnym jest oddziaływanie prawa ponadnarodowego, w tym przypadku prawa wspólnotowego, na prawo wewnętrzne państw integrujących się. Przedmiotem monografii jest jednak tylko wycinek w ten sposób zarysowanej problematyki. Zawarte w niej rozważania dotyczą wpływu, jaki art. 28 traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską wywiera na przepisy regulujące promocję towarów w państwach członkowskich. Pomimo że znaczenie art. 28 w procesie integracji gospodarczej jest olbrzymie, jest on tylko jednym z wielu przepisów traktatu regulujących funkcjonowanie rynku wewnętrznego Wspólnoty.

We wstępie do dalszych rozważań nie sposób przedstawić wyczerpująco kontekstu prawnego, w jakim umiejscowione będą dalsze rozważania. W tym celu wypada chociażby odesłać do dostępnych w języku polskim podręczników prawa wspólnotowego. Poniższe uwagi ograniczam zatem do wskazania podstawowych pojęć, które pozwolą na przedstawienie tematu pracy w szerszym aspekcie.

Europejskie prawo wspólnotowe jest autonomicznym systemem prawnym, różnym zarówno od prawa międzynarodowego, jak i od systemów prawnych państw członkowskich. Obejmuje ono traktaty ustanawiające wszystkie trzy Wspólnoty, wraz z traktatami zmieniającymi, oraz prawo tworzone przez instytucje wspólnotowe. Zarówno cały dorobek legislacyjny Wspólnot, jak i dotychczasowa judykatura Trybunału składają się na tak zwane acquis communautaire (dorobek wspólnotowy). Nie ulega wątpliwości, że spośród trzech Wspólnot dominujące znaczenie należy przypisać Wspólnocie Europejskiej. W praktyce więc pojęcie prawa wspólnotowego odnosi się przede wszystkim do prawa tworzonego w ramach Wspólnoty Europejskiej. Z tego względu, ilekroć w dalszej części pracy pojawi się określenie "traktat", dotyczyć ono będzie traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Podobnie, jeżeli powołany zostanie numer przepisu bez informacji o akcie prawnym, z którego pochodzi.

Obok postanowień dotyczących funkcjonowania instytucji Wspólnot, wyodrębnić należy wspólnotowe prawo materialne. Reguluje ono między innymi tworzenie wspólnego rynku, obywatelstwo europejskie, a także wiele wspólnych polityk, zarówno tych znajdujących się w ramach wyłącznych kompetencji Wspólnoty (np. polityka handlowa), jak i tych wykonywanych wspólnie z państwami członkowskimi (np. polityka socjalna). Zagadnienie będące przedmiotem monografii zawiera się w tej części prawa materialnego, która reguluje tworzenie wspólnego rynku. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga kilku uwag terminologicznych. W przepisach traktatu występują pojęcia "wspólny rynek" (marché commun, common market) oraz "rynek wewnętrzny" (marché intérieur, internal market). To drugie pojęcie zostało zdefiniowane w art. 14 (ex 7a), wprowadzonym do traktatu przez Europejski Akt Jednolity. Przepis ten stanowi w ustępie drugim:

"Rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez wewnętrznych granic, na którym swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału jest zapewniony zgodnie z postanowieniami niniejszego traktatu".

Pojęcie "wspólny rynek" występuje od samego początku obowiązywania traktatu w art. 2 (ex 2) oraz w art. 3 (ex 3) ust. 1 pkt c. Zgodnie z tymi przepisami, ustanowienie wspólnego rynku jest podstawowym zadaniem Wspólnoty.

Porównując oba pojęcia zauważyć wypada, iż z jednej strony, pojęcie rynku wewnętrznego wydaje się szersze, skoro art. 14 odwołuje się do "obszaru bez wewnętrznych granic". Z drugiej strony jednak, to samo pojęcie można rozumieć jako węższe od wspólnego rynku, gdyż dotyczy wyłącznie czterech podstawowych swobód wspólnotowych. Tymczasem w art. 2 znajduje się również odniesienie do polityki handlowej, reguł konkurencji i innych wspólnych polityk. Problemy terminologiczne zostały dodatkowo skomplikowane wskutek wprowadzenia terminu "rynek jednolity" (marché unique, single market), które występuje w wielu oficjalnych dokumentach sporządzanych przez instytucje wspólnotowe.

Wydaje się, że wszystkie trzy pojęcia należy potraktować jako synonimy. Nie ulega wątpliwości, że integracja gospodarcza w ramach Wspólnoty Europejskiej polega na stopniowej eliminacji granic wewnętrznych. Środkiem służącym temu celowi nie może być wyłącznie zapewnienie swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitału, lecz również prawidłowe funkcjonowanie wspólnych polityk, o których mowa w art. 3 traktatu.

Tworzenie rynku wewnętrznego Wspólnoty Europejskiej oparte jest na dwóch metodach działań integracyjnych: integracji pozytywnej oraz integracji negatywnej. Pierwsza metoda związana jest z ingerencją ustawodawcy wspólnotowego, który na podstawie przyznanej w traktacie kompetencji może podejmować działania zmierzające do harmonizacji, unifikacji lub koordynacji przepisów obowiązujących w państwach członkowskich. Integracja negatywna natomiast opiera się na przepisach traktatu, które zakazują państwom członkowskim utrzymywania w mocy lub ustanawiania środków ograniczających jakąkolwiek z podstawowych swobód wspólnotowych. Ograniczeń w swobodnym przepływie towarów zakazują art. 25 (ex 12), 28 (ex 30), 29 (ex 34), 31 (ex 37) oraz 90 (ex 95). W odniesieniu do swobodnego przepływu pracowników jest to przede wszystkim art. 39 (ex 48). Natomiast w zakresie swobody zakładania przedsiębiorstw oraz swobody świadczenia usług kwestie te regulują odpowiednio art. 43 (ex 52) oraz art. 49 (ex 59). Zagadnienie to najlepiej zilustrować przykładem. Wyobraźmy sobie, że przepisy w jednym z państw członkowskich dopuszczają wprowadzanie na rynek margaryny wyłącznie w opakowaniach sześciokątnych. Regulacja taka powoduje utrudnienie w swobodnym przepływie towarów, albowiem towar legalnie sprzedawany w innym państwie członkowskim nie może zostać wprowadzony na rynek bez konieczności zmiany opakowania. Zastosowanie modelu integracji pozytywnej polegałoby w tym przypadku na ujednoliceniu przepisów określających opakowanie margaryny we wszystkich państwach członkowskich. O integracji negatywnej można by mówić wówczas, gdyby przedmiotowa regulacja krajowa okazała się sprzeczna z przepisami traktatu o swobodnym przepływie towarów.

Wymieniony w tytule monografii art. 28 służy zapewnieniu swobodnego przepływu towarów pomiędzy państwami członkowskimi, wykorzystując w tym celu negatywną metodę integracji. Podobny charakter mają przepisy art. 23 i 25, które zakazują stosowania ceł i opłat o skutku podobnym, oraz art. 90, który zakazuje wprowadzania dyskryminujących lub protekcjonistycznych podatków wewnętrznych. Treść art. 28 jest następująca:

"Ograniczenia ilościowe w imporcie oraz wszelkie środki wywierające podobny skutek są zakazane pomiędzy Państwami Członkowskimi".

Identyczne sformułowanie w odniesieniu do ograniczeń w eksporcie zawarte jest w art. 29. Z kolei art. 30 definiuje możliwe odstępstwa od zakazów przewidzianych w dwóch poprzednich artykułach:

"Postanowienia artykułów 28 i 29 nie wyłączają możliwości ustanowienia zakazów lub ograniczeń przywozu, wywozu lub tranzytu, uzasadnionych względami moralności publicznej, porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego, ochroną zdrowia i życia ludzi oraz zwierząt lub ochroną roślin, ochroną majątku narodowego posiadającego wartość artystyczną, historyczną lub archeologiczną lub też ochroną własności przemysłowej i handlowej. Powyższe zakazy i ograniczenia nie mogą jednak stanowić środków samowolnej dyskryminacji ani ukrytego ograniczania handlu pomiędzy Państwami Członkowskimi".

Określenie, czym są "ograniczenia ilościowe", jest o tyle łatwe, iż z samego celu takich regulacji wynika w sposób jednoznaczny, że dotyczą wymiany towarowej pomiędzy państwami. Zasadniczym problemem dotyczącym wykładni art. 28 jest zatem zdefiniowanie pojęcia "środek o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych w imporcie". Częstokroć przepisy państw członkowskich, które służą ogólnie pojętej regulacji działalności rynkowej, mogą powodować istotne utrudnienia w imporcie towarów z innych państw członkowskich. Wystarczy w tym miejscu przywołać podany już powyżej przykład przepisów dopuszczających sprzedaż margaryny wyłącznie w opakowaniach sześciokątnych.

Celem dalszych rozważań nie jest analiza wszelkich przepisów państw członkowskich pod względem ich zgodności z art. 28. W tym zakresie rozważania zostały ograniczone do zagadnień związanych z promocją towarów. Wyodrębnienie takiej kategorii spośród innych regulacji krajowych stanowiących potencjalne ograniczenie swobodnego przepływu towarów wymaga kilku słów wyjaśnienia.

Przepisy określające zasady promocji towarów stanowią najbardziej typowy przykład regulacji krajowych, które służą celom niezwiązanym z importem, a pomimo tego, mogą okazać się sprzeczne z art. 28. Niezwykle istotne wydaje się dokładne zbadanie przesłanek, które decydują o uznaniu przepisu krajowego służącego regulacji działalności rynkowej za środek o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych. Działania harmonizujące instytucji wspólnotowych w zakresie promocji towarów są bardzo szczątkowe i w związku z tym najistotniejszą rolę odgrywa w tym zakresie negatywna metoda integracji, a przede wszystkim zakaz zawarty w art. 28. Wydaje się, że właśnie na przykładzie przepisów regulujących promocję towarów można najpełniej wykazać, jak szeroką wykładnię pojęcia środków o skutku podobnym przyjęto w judykaturze Trybunału, jak daleko posuniętej ingerencji w prawo wewnętrzne wymaga rzeczywista integracja gospodarcza oraz jakiego rodzaju konflikty interesów dochodzą do głosu w trakcie stosowania art. 28.

Jako przepisy dotyczące promocji towarów traktuję wszelkie przepisy krajowe regulujące sposoby (formy) wprowadzania towarów na rynek. Chodzi tu o wykorzystanie wszelkich technik marketingowych służących dotarciu do konsumenta i przedstawieniu mu w sposób jak najbardziej atrakcyjny oferowanego towaru. Największe znaczenie należy przypisać regulacjom określającym zasady oznaczania towaru, gdyż właśnie ten element decyduje w pierwszej kolejności o wyobrażeniu konsumenta o towarze. Równie istotne są przepisy dotyczące działalności reklamowej. Nie można także zapominać o przepisach określających czas i miejsce wprowadzania towarów na rynek, albowiem warunkują one wszelkie inne metody promocji towarów.

W ramach uwag wprowadzających wypada natomiast wyjaśnić, które zagadnienia i z jakich przyczyn zostały wyłączone z zakresu dalszych rozważań. Po pierwsze, pominięte zostały wszelkie regulacje warunkujące dopuszczalność wprowadzania towarów na rynek. Kwestia promocji towarów jest niejako wtórna i pojawia się dopiero wówczas, gdy istnieje możliwość legalnego wprowadzania towarów na rynek.

Po drugie, nie uwzględniono problematyki dystrybucji towarów, jeżeli nie jest związana bezpośrednio z relacjami zachodzącymi pomiędzy ostatnim pośrednikiem a konsumentem. Dlatego też szczegółowo zaprezentowano regulacje dotyczące czasu i miejsca wprowadzania towarów na rynek, a pominięto przepisy oddziałujące na sposoby dystrybucji w kontekście stosunków pomiędzy poszczególnymi pośrednikami.

Po trzecie, ograniczone zostały rozważania dotyczące praw własności intelektualnej. Jedyny wyjątek stanowią geograficzne oznaczenia pochodzenia towarów, albowiem w tym zakresie judykatura Trybunału nie jest jednolita, a ponadto, kontrowersyjne jest zaliczenie tych zagadnień do prawa własności intelektualnej. Dyskusyjne może wydawać się bardzo wąskie potraktowanie problematyki znaków towarowych. Przyczyn tego jest kilka, lecz najważniejsza z nich wynika z odmiennego traktowania przez Trybunał znaków towarowych i pozostałych aspektów promocji towarów w kontekście zgodności z art. 28. Prawo znaków towarowych zostało w znacznej mierze zharmonizowane w ramach Wspólnoty, a w konsekwencji - istotnemu ograniczeniu uległ zakres zastosowania art. 28. Nie ulega ponadto wątpliwości, że regulacje krajowe zezwalające na wykonywanie praw z rejestracji znaku w celu uniemożliwienia importu towarów z innego państwa członkowskiego są zawsze sprzeczne z art. 28. Można co najwyżej rozważać ewentualne uzasadnianie takich regulacji z powołaniem się na ochronę własności przemysłowej i handlowej z art. 30. Zagadnienie to wiąże się bezpośrednio z problematyką wyczerpania prawa z rejestracji znaku towarowego, a ściślej rzecz ujmując, z określeniem, jakie działania uprawnionego z rejestracji i podmiotu dokonującego importu towarów prowadzą do wyczerpania prawa (w świetle art. 7 dyrektywy 89/104/EWG). Podobne problemy pojawiają się przy wykonywaniu praw z rejestracji wynalazku oraz praw autorskich. Z tych też względów, problematyka znaków towarowych została ograniczona w dalszych rozważaniach wyłącznie do zagadnień bezpośrednio związanych z promocją towarów.

Celem monografii jest wykazanie wpływu, jaki art. 28 wywiera na regulacje dotyczące promocji towarów w państwach członkowskich Wspólnoty Europejskiej. Problematyka ta zostanie przedstawiona w bardzo szerokim kontekście, obejmującym również wpływ art. 28 na prawo prywatne międzynarodowe. To ostatnie zagadnienie, chociaż rzadko stanowiące przedmiot zainteresowania doktryny, wydawało mi się szczególnie istotne. Zarówno normy kolizyjne, jak i przepisy traktatu o podstawowych swobodach, znajdują zastosowanie względem stanów faktycznych powiązanych z co najmniej dwoma systemami prawnymi. Problematyka ta stała się przyczynkiem pogłębionych rozważań, głównie teoretycznych, w ramach których starano się wskazać na wiele interesujących zależności pomiędzy prawem wspólnotowym a prawem prywatnym międzynarodowym. Wydaje się, że doktryna prawa prywatnego międzynarodowego, tak jak każdej innej dziedziny prawa krajowego, musi podjąć próbę oceny wpływu, jakiemu ulega wskutek działania zasady nadrzędności prawa wspólnotowego.

W dalszych rozważaniach pominięta zostanie problematyka zakazu stosowania środków o skutku podobnym do ograniczeń ilościowych na podstawie postanowień Układu Europejskiego łączącego Polskę ze Wspólnotami i państwami członkowskimi. Nie podjęto również próby oceny zgodności polskich regulacji dotyczących promocji towarów z art. 28 w perspektywie naszego przyszłego członkostwa.

Wprowadzenie do zagadnień związanych z promocją towarów w prawie wspólnotowym wymaga również zwrócenia uwagi na powstały niedawno projekt rozporządzenia dotyczącego sprzedaży promocyjnej na rynku wewnętrznym. Nie ulega wątpliwości, że ewentualne wejście w życie tego aktu w sposób istotny zmodyfikuje funkcjonowanie rynku wewnętrznego w rozważanym zakresie. Należy jednak zauważyć, iż projekt rozporządzenia dotyczy sprzedaży promocyjnej w ścisłym tego słowa znaczeniu (upusty, dodatkowe nagrody, gry promocyjne itp.). Niezależnie zatem od dalszych losów tego projektu, niniejsze opracowanie - dotyczące promocji towarów w szerszym kontekście - nie straci na aktualności.

Monografia składa się z trzech obszernych rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiono ogólne zasady stosowania art. 28. Zaprezentowano ewolucję pojęcia środka o skutku podobnym w judykaturze Trybunału Sprawiedliwości, jak i podstawowe zagadnienia dotyczące zakresu zastosowania tego przepisu. Skoncentrowano się przede wszystkim na aspektach szczególnie istotnych dla oceny zgodności regulacji promocji towarów z art. 28.

W rozdziale drugim zawarto szczegółową analizę orzecznictwa Trybunału. W celu usystematyzowania rozważań dokonano klasyfikacji poszczególnych sposobów promocji towarów i w zależności od tego oceniano przesłanki zgodności regulacji krajowych z art. 28. W ramach rozważań dokonano ponadto sprecyzowania występującego w tytule pracy pojęcia "promocja towarów".

Rozdział trzeci poświęcony został w całości kolizyjnoprawnym aspektom stosowania art. 28. Niektóre spośród omawianych tam zagadnień dotyczą zależności pomiędzy prawem wspólnotowym a prawem prywatnym międzynarodowym w szerszym kontekście aniżeli tylko w zakresie promocji towarów.

Na zakończenie części wprowadzającej wypada zgłosić kilka uwag o charakterze bardziej formalnym niż merytorycznym.