Pływaczewski Emil W. i in., Proceder prania pieniędzy i jego implikacje

Opracowanie w szerokim zakresie omawia węzłowe aspekty procederu zwanego praniem brudnych pieniędzy albo praniem pieniędzy , który najogólniej rzecz ujmując polega na tym, aby za pomocą różnorodnych działań zamaskować (ukryć) nielegalne pochodzenie bezprawnie uzyskanych korzyści, co warunkuje możliwość bezpiecznego (bezkarnego) ich włączenia do legalnego obrotu finansowego i gospodarczego. Kryminologiczne rozumienie tego procederu ma charakter szeroki, a przy tym nazbyt ogólny. Toteż w procesie kryminalizacji tego rodzaju zachowań ustawodawca dokonuje zawężenia tego pojęcia, biorąc pod uwagę potrzeby prawa karnego. W tym zakresie dają się zauważyć różnice w podejściu do tego zagadnienia w ustawodawstwach karnych poszczególnych państw.

Jak wiadomo, omawiane zjawisko dawno już przekroczyło granice poszczególnych państw. W obliczu intensyfikacji procesów globalizacji zachodzących w systemach finansowych narzucało to potrzebę szukania rozwiązań na płaszczyźnie międzynarodowej i wspierania kooperacji między państwami . Dlatego też już pod koniec lat 70. oraz na początku lat 80. XX w. zaczęto podejmować pierwsze poważniejsze inicjatywy na forum międzynarodowym mające na celu przeciwdziałanie praniu pieniędzy. W tym kontekście zwraca też uwagę proces zarówno kształtowania się opisu procederu prania pieniędzy, jak i podejścia do jego zwalczania w najważniejszych dokumentach międzynarodowych, poczynając od konwencji Narodów Zjednoczonych z dnia 20 grudnia 1988 r. o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi (Dz. U. z 1995 r. Nr 15, poz. 69; zwana: konwencją wiedeńską), dotyczącej czynów będących przedmiotem szczególnej aktywności zorganizowanego przestępstwa.

Szczególnie utrudnione jest określenie skali zjawiska prania pieniędzy. Przykładowo już kilkadziesiąt lat temu eksperci zachodni wskazywali, że tylko ze sprzedaży narkotyków w Stanach Zjednoczonych Ameryki (USA) i innych krajach wysoko rozwiniętych czysty zysk, który musi być przez przestępców wprowadzony do legalnego obrotu, sięga kwoty 85 mld dolarów. Jest to tylko jeden z przejawów związków pomiędzy praniem pieniędzy a przestępczością zorganizowaną, stanowiącą jedno z największych zagrożeń zarówno dla społeczeństwa, jak i struktur polityczno-administracyjnych państwa. Eksponowanie przestępczości narkotykowej jako "wiodącej" formy zorganizowanego przestępstwa powodowało jednak niedocenianie, a niekiedy wręcz bagatelizowanie zagrożeń ze strony innych obszarów działań zorganizowanych przestępców. Wymownym tego przykładem może być ich działalność ukierunkowana na dziedzictwo naturalne i kulturowe, zwłaszcza w zakresie międzynarodowego rynku dzieł sztuki, co w niniejszym opracowaniu zostało przedstawione w kontekście prania pieniędzy oraz innych nielegalnych operacji finansowych.

W kręgu zorganizowanego świata przestępczego odpowiednie ukrywanie (maskowanie) faktycznego obrotu środków finansowych, zwłaszcza ich napływu, nabiera pierwszorzędnego znaczenia. Przestępcy tej kategorii muszą się liczyć z tym, że z powodu wielkości pozostających w ich dyspozycji kwot (płynących z najbardziej dochodowych obszarów działalności kryminalnej) dokonywane transakcje zwrócą uwagę rynku finansowego, a tym samym spowodują odpowiednią reakcję organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Pranie brudnych pieniędzy stanowiło więc i stanowi nadal korzenie przestępczości zorganizowanej, innymi słowy jest zasadniczą podstawą jej egzystencji. Bezkolizyjnie bowiem funkcjonujący proces czyszczenia (maskowania) bezprawnie uzyskiwanych profitów stwarza istotne bodźce do efektywnego kontynuowania przestępnego procederu. Współcześnie problem ten został wręcz spotęgowany, gdyż pranie pieniędzy stało się siłą napędową przestępczości zorganizowanej o najbardziej niebezpiecznym, transnarodowym charakterze . Również dla organizacji terrorystycznych ważnym elementem jest zapewnienie sobie na określonym etapie możliwości "wyprania" posiadanych środków. Jednakże dla zorganizowanych grup przestępczych istotniejsze jest zakamuflowanie źródeł pochodzenia pieniędzy tak, aby członkowie grupy wobec społeczeństwa i państwa prezentowali się jako prawi obywatele. Z kolei dla organizacji terrorystycznych bardziej istotne jest posłużenie się procederem prania pieniędzy przede wszystkim dla zakamuflowania źródła nie tyle ich pochodzenia, co przeznaczenia. To dzięki szeroko zakrojonej akcji wobec terrorystów z organizacji Al-Kaida opinia publiczna uzyskała informacje potwierdzające, iż terroryzm może być "sponsorowany" nie tylko z działalności przestępczej, lecz również z legalnie działających firm, związków wyznaniowych, przedsiębiorstw i towarzystw kulturalnych .

Brudne pieniądze w znacznej mierze są też uzyskiwane za pomocą transakcji zawieranych poza legalną sferą aktywności ekonomicznej, zwłaszcza w tzw. drugim obiegu gospodarczym. Pieniądze tej kategorii są określane również mianem "czarnych", ich źródłem zaś stają się rozliczne oszustwa podatkowe i celne, fałszerstwa oraz rozprzestrzeniające się zjawisko korupcji. Środki finansowe uzyskiwane w "szarej strefie" gospodarki pochodzą zatem z różnych nieoficjalnych transakcji (działań) o charakterze przestępnym bądź nawet obojętnym z punktu widzenia prawa karnego. Niezależnie od wyszczególnionych wyżej kategorii w terminologii kryminologicznej można też wyróżnić pieniądze "szare". Pochodzą one wprawdzie ze źródeł legalnych, lecz są skrywane przed urzędami podatkowymi. Swoistym paradoksem jest to, że wyprane pieniądze pochodzące z działalności przestępczej mogą być wykorzystywane do legalnych działań biznesowych, a pieniądze - również "wyprane" - pochodzące ze wspomnianych źródeł "legalnych" mogą zostać przeznaczone na cele działalności przestępczej, zwłaszcza o charakterze terrorystycznym.

Szczególnie negatywne skutki rozwiniętego zjawiska prania pieniędzy dotykać mogą system bankowy, co w konsekwencji może stawiać pod znakiem zapytania nawet wiarygodność danego państwa i banków z niego pochodzących na światowych rynkach finansowych. Analiza stosowanych dotychczas metod i taktyk prania pieniędzy wskazuje, że wiele z nich realizowanych jest za pośrednictwem sektora bankowego na tle zasadniczych etapów tego procederu, tj. lokaty, ukrycia (maskowania) oraz ostatecznej legitymizacji pochodzenia środków. Nie można także tracić z pola widzenia innych, tj. pozabankowych kanałów prania pieniędzy, które mogą być zlokalizowane w różnych branżach gospodarek narodowych lub wręcz gospodarki globalnej .

Poszczególne państwa, w tym także Polska, wypracowały swoje systemy (modele) przeciwdziałania i zwalczania prania pieniędzy. Na szczególną uwagę w tym względzie zasługuje model szwajcarski, który został wypracowany m.in. w wyniku inicjatyw środowiska bankowców, w następstwie rażących wypadków wykorzystywania szwajcarskiego systemu bankowego do celów "oczyszczania" pieniędzy . Interesujący jest również bardzo rygorystyczny w tym względzie model amerykański, zwłaszcza że USA były pionierem w zakresie inicjatyw przeciwko praniu brudnych pieniędzy w skali krajowej, zainicjowanych już w ustawie o tajemnicy bankowej (Bank Secrecy Act ) z 1970 r. Za dość skuteczny uznaje się system brytyjski, zwłaszcza że w 1992 r. w Wielkiej Brytanii utworzono podlegające bezpośrednio Ministerstwu Spraw Wewnętrznych National Criminal Intelligence Service (NCIS) .

Szczególną uwagę banków i innych instytucji obowiązanych powinni zwracać klienci będący "osobami na wyeksponowanych stanowiskach politycznych" (np. głowa państwa lub rządu, wyższy urzędnik państwowy, wpływowy polityk lub szef ugrupowania politycznego) oraz bankami-korespondentami, jak również transakcje przez nich dokonywane . Pozycja tej kategorii klientów sprzyja bowiem wykorzystywaniu do celów omawianego procederu międzynarodowych transferów finansowych. Tworzone są w związku z tym przedsiębiorstwa w rajach podatkowych, korzysta się też z usług wielu pośredników (zwłaszcza doradców inwestycyjnych i podatkowych, adwokatów i radców prawnych, biegłych rewidentów i maklerów, brokerów i agentów na rynku nieruchomości). Rachunki otwierane są dla osób na eksponowanych stanowiskach politycznych w najbardziej renomowanych instytucjach finansowych i kredytowych, a środki lokowane są na rachunkach funduszy powierniczych. Wiąże się to z podwyższonym ryzykiem wykorzystania tych podmiotów w procederze prania pieniędzy (pochodzących m.in. z korupcji) lub finansowania terroryzmu.

Odpowiednie regulacje mające na celu przeciwdziałać tym głęboko kamuflowanym mechanizmom i oszukańczym praktykom zaczęły powstawać dopiero od połowy ubiegłej dekady, pierwsze zaś oceny ich funkcjonowania - na podstawie badań ekspertów Banku Światowego oraz badań przeprowadzonych w jednostkach analityki finansowej państw członkowskich Unii Europejskiej (dalej: UE) - zostały niedawno zaprezentowane w literaturze przedmiotu przez jednego ze współautorów niniejszego tomu . Jak trudno jest odzyskać tak lokowane środki potwierdzać może przypadek Libii, której nowe władze wnoszą o zwrot pieniędzy reżimu (szacowanego na 170 mld dolarów) na zagranicznych kontach, z których uzyskały do tej pory mniej niż jeden procent.

Od czasu opublikowania w Polsce pierwszej monografii poświęconej praniu brudnych pieniędzy upłynęło już blisko 20 lat . Podobny okres upłynął od zorganizowanej w Polsce pierwszej w Europie Środkowej i Wschodniej międzynarodowej konferencji poświęconej tej problematyce . Stanowiła ona istotny fundament w kierunku budowy polskiego systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy , rozpoczętej w pierwszej połowie lat 90. W międzyczasie ukazało się kilka kolejnych prac monograficznych poświęconych wybranym aspektom tego procederu .

Szczególnym walorem niniejszego opracowania jest możliwie wszechstronne eksperckie podejście do tej tematyki, obejmujące w szczególności - z perspektywy historycznej i współczesnej - aspekty kryminologiczne, prawnokarne, prawnofinasowe, bankowe, ekonomiczne, międzynarodowe i prawnomiędzynarodowe, kryminalistyczne, z zakresu polityki kryminalnej oraz techniczno-organizacyjne. Zwraca uwagę fakt, że w gronie współautorów opracowania wystąpili zarówno specjalizujący się w tematyce prania pieniędzy przedstawiciele nauki reprezentujący trzy ośrodki uniwersyteckie , jak i przedstawiciele praktyki ścigania i przeciwdziałania temu procederowi .

Z uwagi na specyfikę i wieloaspektowość omawianej problematyki nie sposób było uniknąć w poszczególnych częściach opracowania drobnych powtórzeń, gdyż ich wyeliminowanie mogłoby stwarzać wrażenie pewnych luk bądź też niedomówień. Przyjęcie takiej właśnie konwencji pozwoliło na zachowanie własnej specyfiki poszczególnych tematów.

Dzisiaj w gronie eksperckim pojawiają się poważne wątpliwości dotyczące efektywności systemu przeciwdziałania i zwalczania procederu prania pieniędzy, zwłaszcza że generuje on potężne nakłady finansowe, w stosunku do których efekty wykrywcze nie pozostają niestety w odpowiednio pożądanej proporcji. Potwierdzają to najnowsze wyniki badań przeprowadzonych w USA, które nie stanowią bynajmniej w tym względzie powodów do optymizmu . W tym kontekście treści niniejszego tomu mogą także stanowić kanwę do "inwentaryzacji" zarówno rozwiązań prawnych, jak i organizacyjno-technicznych służących przeciwdziałaniu i zwalczaniu omawianego procederu, które dotychczas wypracowano w naszych kraju. Zwrócić zwłaszcza trzeba uwagę na nowoczesne technologie informatyczne, które powinny pociągać za sobą odpowiednie zmiany w zakresie technik śledczych i dowodowych . Byłoby to o tyle konieczne, że ściganie prania brudnych pieniędzy staje się coraz trudniejsze, zaś jego skala - jak wynika z Raportu Prokuratury Generalnej na temat przestępczości gospodarczej - rośnie w zawrotnym tempie, co w konsekwencji przekłada się na wzrost ilości prowadzonych w tym zakresie spraw .

Emil W. Pływaczewski