Bałandynowicz Andrzej, Probacyjna sprawiedliwość karząca

Kara bezwzględnego pozbawienia wolności stała się w wielu krajach swoistą obsesją. Retrybutywny system prawa karnego zbudowany w większości na fundamentach filozofii zemsty i wstydu nie skutkuje sprawiedliwym rozwiązaniem - ani dla ofiar, ani dla przestępców.

Ze względu na niesłychaną wprost skalę niepowodzenia obecnego systemu odpłaty (resocjalizacji instytucjonalnej), w którym stopień recydywy w ciągu 2 lat od zakończenia odbywania kary izolacyjnej wynosi od 60 do 80%, rodzi się pytanie, czy kara powinna w dalszym ciągu stanowić centralny punkt zainteresowania struktur wymiaru sprawiedliwości. Retrybutywny model polityki kryminalnej oparty jest w dużej mierze na karze bezwzględnego pozbawienia wolności i na zemście. Podczas gdy w ostatnich latach obserwujemy coraz bardziej wyraźną degradację socjalno-bytową oraz wzrost liczby biednych, bezrobotnych, uzależnionych od alkoholu i innych środków psychoaktywnych, przeważająca część społeczeństwa oraz władza publiczna koncentrują się głównie na zaostrzeniu kar i masowym korzystaniu z instytucji pozbawienia wolności. Należy jednak zauważyć, że ze wszystkich form polityki społecznej ta właśnie jest najbardziej nieefektywna. Żaden system społeczny nie był tak drogi i tak nieustannie nieskuteczny jak powiązana z więzieniem machina prawa karnego, przy której tak niewolniczo obstajemy i w ramach której projektujemy oddziaływania "pseudoresocjalizacyjne".

Czyż nie wydajemy olbrzymich kwot ze środków publicznych na patologiczny system, traktując mniejszości w niesprawiedliwy sposób, dehumanizujący wszystkich uczestników tegoż systemu, a gwarantujący jedynie stały wzrost przestępczości i masowe zaludnianie zakładów karnych?

W ciągu ostatnich 20 lat wraz z rozwojem globalnej gospodarki rynkowej i pojawieniem się prywatnych więzień dokonał się mariaż przemysłu i więziennictwa, który zdominował ewolucję systemu penitencjarnego na całym świecie.

Jest to zatrważająca tendencja, która konstytuuje zespół biurokratycznych, politycznych i gospodarczych interesów, które zachęcają do zwiększania wydatków na więziennictwo - i to niezależnie od zdiagnozowanych i rzeczywistych potrzeb społecznych. Skala przestępczości jest dynamicznie zmienna, natomiast nauka wypracowała alternatywne środki probacyjne zamiast pejoratywnej izolacji przestrzennej, jednakże bezrefleksyjnie z pominięciem dialogu społecznego realizuje się program budowy nowych więzień. Kompleks przemysłowo-więzienny powstaje dzięki złudnym teoriom resocjalizacji penitencjarnej, obietnicom dużych pieniędzy i gwarantowanych miejsc pracy. Jego uczestnikami są nadal w większości osoby wymagające wyłącznie resocjalizacji socjalnej, gdyż są one pozbawione środków materialnych, jakichkolwiek zabezpieczeń bytowych, obciążone chorobami psychicznymi, alkoholizmem i z konieczności przyjmują status tożsamości przestępczej.

Poprawcze wartości izolacyjnych środków karnych podaje się w wątpliwość. Nurt ten wywodzi się z obserwacji penitencjarnych poczynionych już na początku XIX w.

W literaturze epoki tzw. gorączki penitencjarnej żywo dyskutowano problem wpływu izolacji więziennej na powstawanie niekorzystnych zmian w biopsychicznej i psychospołecznej strukturze osobowości więźniów. Postrzeganie zmian w fizjonomii skazanych i nieodwracalnych odchyleń w ich psychice zostało wzbogacone w końcu XIX w., a więc już w czasie nobilitacji wychowawczych doktryn kary, dzięki koncepcjom demoralizującego wpływu środowiska więziennego, pogłębiającego społeczną degradację osoby. I tak: wolność jest jedną z naczelnych kategorii aksjologicznych, do której zmierza każdy człowiek i która zakresem znaczeniowym obejmuje zarówno elementy przedmiotowe, jak i przeżywane stany psychiczne. Elementy przedmiotowe wolności składają się na wolność zewnętrzną, a przeżycia psychiczne wypełniają treści, pojęcia wolności wewnętrznej. Granice wolności zewnętrznej wytyczane są w zasadzie przez prawa przyrody, natomiast dążenia jednostki do uwalniania się od popędów natury pierwotnej i zastępowania ich wartościami moralnymi stanowi wyraz wolności wewnętrznej.

Wolność wewnętrzna winna być rozważana w płaszczyźnie psychologicznej jako proces przeżyć psychicznych, przez które osoba dąży do poszerzania zakresu duchowej wolności, a zatem do zintegrowanego rozwoju osobowości.

Osobom skazanym na bezwzględną karę pozbawienia wolności zostaje ona odebrana w sensie zewnętrznym i wewnętrznym. Barierę uniemożliwiającą osiąganie wolności w sensie zewnętrznym stwarzają zamknięty charakter zakładu penitencjarnego i styl systemu silnej kontroli. W stosunku zaś do więźniów niebezpiecznych system oparty jest na superizolacji zewnętrznej w ramach i tak zamkniętej przestrzeni społecznej. Restrykcje regulaminowe krępują zaś rozwój psychiczny skazanych, a niejednokrotnie odbierają im możliwość takiego rozwoju. Istotną bowiem właściwością (eksplikacją) kary pozbawienia wolności i instytucji ją realizujących jest przymus. Skazany odczuwa go jako narzucone odgórnie, wbrew jego woli, działania organizacyjne, fizyczne i psychiczne w zakresie własnego funkcjonowania, co jest on skłonny odebrać jako przemoc. Poczucie wynikających z tego dolegliwości wzmaga odczucie nagłego zwrotu w sytuacji życiowej, w statusie prawnym oraz narzuconego uczestnictwa w nieakceptowanych sytuacjach i środowisku.

Powstająca na skutek izolacji przestrzennej suma przykrych doznań i negatywnych bodźców oraz procesów zaraźliwości grupy w dużej mierze prowadzi osoby skazywane na pobyt w więzieniu do niekorzystnej sytuacji z punktu widzenia wewnętrznego rozwoju osobowego i depersonalizacji struktur osobowościowych, a zwłaszcza samooceny i samoświadomości społecznej. Rozmiar odczuwanych dolegliwości i psychicznego cierpienia zależy od intensywności bodźców je wywołujących i od poziomu zasobów wewnętrznych jednostki poddanej represji.

Resocjalizacja penitencjarna może być skutecznym procesem wyłącznie w następstwie doprowadzenia systemu więzień do stanu społecznej deizolacji. Może się on odbywać przez komórkowy proces minimalizowania izolacji wewnętrznej oraz integrowania instytucji izolujących poza więzienną strukturą społeczną. Integracja powinna się odbywać przez uczestnictwo osób niezwiązanych profesjonalnie z więziennictwem w strukturach instytucji penitencjarnych oraz wprowadzanie więźniów w istniejące pozapenitencjarne struktury społeczne.

Zasada integracyjności powinna być sprzężona ze stopniem zabezpieczenia danego więzienia. I tak w zakładach karnych o maksymalnym stopniu zabezpieczenia (zwłaszcza w przypadku osadzonych niebezpiecznych) zagwarantowany powinien być udział w realizacji pozaochronnych zadań penitencjarnych społeczników stowarzyszonych w organizacjach patronackich, głównie w zaspokajaniu socjalnych i kulturalnych potrzeb skazanych. W zakładach penitencjarnych o minimalnym stopniu zabezpieczenia więźniowie powinni zaś mieć stworzone warunki naturalnego udziału w życiu komunalnych instytucji użyteczności publicznej. Natomiast w więzieniach o średnim stopniu zabezpieczenia obie te formy należy stosować równocześnie, z naciskiem na ułatwienie skazanym udziału w życiu społecznym.

Eksplikatywną formą resocjalizacji penitencjarnej w świetle zaprezentowanego materiału badawczego jest powierzenie zadań pedagogicznych profesjonalistom, ale od systemu więziennego organizacyjnie i funkcjonalnie niezależnym. Na przykład zawodowi kuratorzy sądowi mogą spełniać rolę opiekunów, nauczycieli, doradców, ekspertów i pośredników w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej. Szczególną formą deizolacji społecznej, która ma wartość resocjalizacyjną sama w sobie, jest umożliwienie skazanym wierzącym udziału w praktykach religijnych oraz w organizowanych dla nich specjalnych zajęciach religijno-moralnych lub etycznych dla pozostałych osadzonych.

Prawidłowy przebieg procesu resocjalizacji w warunkach szczelnej izolacji może mieć miejsce jedynie przez zagwarantowanie warunków dla uprzedniej deizolacji wewnętrznej. Może on polegać na eliminowaniu irracjonalnych urządzeń ochronnych, gdyż wiele z nich w polskich więzieniach służy zorganizowanemu systemowi zalegalizowanego terroru stosowanego automatycznie i przybierającego formę stylu życia. Inną procedurą gwarantującą osiągnięcie projektowanego stanu deizolacji wewnętrznej jest minimalizowanie izolacji wewnętrznej nie przez mechaniczne i przymusowe narzucanie wzorców i reguł postępowania, ale przez powiększanie zakresu samokontroli zachowania się więźniów wobec innych oraz zachowania się w grupie.

Więźniowie i interakcje wewnątrzzakładowe nie mogą brutalizować obyczajów, podważać ideału solidaryzmu społecznego (braterstwa ludzi) i eliminować tych, którzy swoim zachowaniem zagrażają aktualnej strukturze społecznej. Transmisja sprawiedliwości karzącej w przestrzeni zamkniętej winna wygenerować treść procesu resocjalizacji dla tych, którzy tego potrzebują na warunkach segregacyjnych, przy jednoczesnym zachowaniu szans na ich pełną inkluzję społeczną oraz zintegrowany rozwój osobowościowy na podstawie salutogenetycznych zasobów i potencjałów.

Analiza kondycji funkcjonowania społecznego w aspekcie rozwoju relacji interpersonalnych prowadzi do konieczności utworzenia odpowiednich sposobów oddziaływania, które powinny stanowić miarę profesjonalizmu w obszarze eliminowania zagrożeń oraz kontroli i zmiany społecznej zjawisk dewiacyjnych i opresyjno-kryzysowych w przestrzeni indywidualnej, grupowej, lokalnej, krajowej, a także międzynarodowej (np. w przypadku konfliktów rasowych, wyznaniowych czy zagrożeń terrorystycznych). Zaadaptowanie rozwiązań praktycznych z obszaru pedagogiki resocjalizacyjnej oraz rozwojowych modeli terapii społecznej pozwoliłoby doprowadzić do integracji systemu terapii probacyjnej na trzecim poziomie, uwzględniającym trafność, trwałość, skuteczność, efektywność, funkcjonalność, innowacyjność oraz kosztochłonność oddziaływań.

Badania naukowe podkreślają istnienie związku pomiędzy zagrożeniem demoralizacją, nieprzystosowaniem, przestępczością a innymi problemami społecznymi na poziomie struktury mikro- i makrospołecznej. Istnienie tej korelacji upoważnia do przyjęcia zintegrowanego modelu interwencji terapeutycznej, który będzie zapobiegał zjawiskom dewiacyjnym i opresyjnym lub stany występujące korygował. Terapia probacyjna stanie się szansą interpretacyjno-moderacyjną zarówno w sferze integralności myśli teoretycznej, jak i idei prakseologicznej prowadzącej do skonstruowania odpowiednich umiejętności praktycznych. Opierając się na pogłębionej analizie kazusu stanowiącego przedmiot oddziaływania terapeutycznego, można będzie podjąć próbę indywidualnego i lokalno-środowiskowego rozwiązywania problemów interakcyjnych. System interwencji terapeutycznej zorientowany na jednostkę lub problem społeczny określi warunki brzegowe, dynamikę i motywy budowania struktur odpowiedzialnych za wykonawstwo na poziomie profilaktyki predeliktualnej, objawowej i postwykonawczej oraz przyczyni się do sformułowania zaleceń moderacyjnych pozwalających prewencyjnie wpływać na treść, zakres i dynamikę zjawiska na określonym terenie.

Model terapii probacyjnej rozumiany jako obszar kontroli i zmiany społecznej odzwierciedlający teorie naukowe w interdyscyplinarnym myśleniu zakłada udział wielu dziedzin nauki oraz zindywidualizowanych doktryn badawczych opisujących i wyjaśniających przedmiot poznania. Zakładany pluralizm poznawczy w terapii probacyjnej jako stały element formułowania diagnozy oraz prognozy zjawisk dewiacyjnych i sytuacji opresyjno-konfliktowych będzie podejściem etnocentrycznym, fenomenologicznym, ekologicznym i synergetycznym w kierunku empirycznego rozpoznania zjawiska. W obszarze tego rodzaju algorytmu naukowego będzie można wyjaśnić etiologię, przebieg oraz formułować praktyczne programy interwencji profilaktycznych, prewencyjnych, korekcyjnych i prognostycznych.

Do sprawnego funkcjonowania środowiskowych form terapii probacyjnej konieczne jest właściwe wykształcenie i wprowadzenie do systemu społecznego odpowiednio przygotowanych osób, zdolnych do podejmowania zadań związanych ze społecznym modelem terapii. Takie wykształcenie nie pociąga za sobą tak dużych kosztów jak przygotowanie wysoko kwalifikowanych specjalistów z zakresu terapii, jednocześnie upowszechnia kontakt z odpowiednio przygotowaną osobą. Tę rolę i zadania może spełniać terapeuta probacyjny.

Koncepcja roli terapeuty probacyjnego związana jest z modelem oddziaływań stanowiących podstawę do określenia kariery zawodowej wykonawców wielu ról etatowych. Kompetencje terapeuty probacyjnego mogą stanowić wkład wiedzy podstawowej oraz praktycznych umiejętności do podejmowania się roli tutora, superwizora, negocjatora, mediatora, pośrednika bądź wychowawcy w sferze usług, zadań i interwencji w określonych sytuacjach konfliktowych w instytucjonalnym systemie organów wymiaru sprawiedliwości (sądy rodzinne, sądy powszechne, kuratela sądowa), systemie organów świadczących działalność wychowawczą, resocjalizacyjną na rzecz dzieci, młodzieży i osób dorosłych (ośrodki szkolno-wychowawcze, socjoterapeutyczne, środowiskowe, ogniska kwalifikacji zawodowych, rodziny zastępcze, placówki oświatowo-wychowawcze, zakłady opieki lekarskiej dla osób uzależnionych od alkoholu, narkotyków, dopalaczy lub środków farmakologicznych, zakłady poprawcze, karne) oraz systemie organów administracji państwowej, definiujących i realizujących lokalno-środowiskową politykę społeczną, w tym działalność pomocową na rzecz osób dużego ryzyka stygmatyzacji, wykluczenia lub nieprzystosowania społecznego (obszary pomocy społecznej).

Zadaniem terapeuty probacyjnego w szczególności będą:

Stały kontakt z podopiecznym o dużym ryzyku stygmatyzacji zapewni ciągłość prowadzącą do udostępniania właściwych form opieki, wsparcia i pomocy z zakresu polityki społecznej państwa, a współdziałanie prowadzi do homeostazy wszystkich podmiotów organizujących interwencje profilaktyczno-socjalizacyjne i resocjalizacyjno-readaptacyjne z zakresu kontroli zjawisk dewiacyjnych, sytuacji opresyjnych, marginalizacji, wykluczenia społecznego czy konfliktów społecznych.

Publikacja ta ukazuje nowoczesną teorię kary, opartą na paradygmacie sprawiedliwości formalnej, ekwiwalentnej i naprawczej, dającą podstawę do dywersyfikacji środków karnych, w tym realizacji probacji w szerokim zakresie jako nowoczesnego systemu sprawiedliwego karania, rozumianego jako wielopasmowa teoria resocjalizacji z udziałem społeczeństwa w środowisku lokalnym, i udostępnienia właściwych form opieki terapii probacyjnej jako systemu oddziaływań zmierzających do integracji i inkluzji społecznej.