Sroka Tomasz, Prewencyjne pozbawienie wolności

„Jeśli jakaś osoba stanowi zagrożenie dla społeczeństwa, dlaczego jej nie zamknąć, zanim zrobi coś złego?” – takie pytanie stawiane jest w jednej z monografii poświęconych prewencyjnemu pozbawieniu wolności, a zatem środkowi mającemu służyć ochronie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem grożącym ze względu na możliwość podjęcia przez określone osoby nieakceptowanych lub przynajmniej społecznie nieoczekiwanych w danych okolicznościach zachowań. Zaproponowane rozwiązanie wydaje się niezwykle atrakcyjne, gdyż w skuteczny sposób pozwala na eliminację niebezpieczeństwa naruszenia dóbr prawnych w przyszłości. Jego konsekwentne stosowanie musiałoby jednak prowadzić do izolacji znacznej części społeczeństwa, ze względu na możliwe do zdiagnozowania ryzyka.

Działania prewencyjne państwa, mające na celu eliminację lub co najmniej minimalizację niebezpieczeństw dla dóbr prawnych do akceptowanego w społeczeństwie poziomu, nie mogą być zatem ograniczone jedynie do stosowania środków polegających na pozbawieniu wolności, ale muszą obejmować cały system mechanizmów i środków prewencyjnych, których środek izolacyjny jest jedynie częścią. Problematyka prewencyjnego pozbawienia wolności jest zatem elementem szerszego zagadnienia, dotyczącego ogólnie prewencyjnych działań państwa, których celem jest zapewnienie należytej ochrony najważniejszych interesów zarówno ogólnospołecznych, jak i indywidualnych, które zbiorczo można nazwać zarządzaniem ryzykiem. Prewencyjne działania państwa nie ograniczają się do stosowania środków izolacyjnych, ale są wszechobecne i obejmują szereg instrumentów z różnych dziedzin prawa, których głównym albo uzupełniającym celem jest ochrona określnych dóbr prawnych na przyszłość. Zaliczyć do nich można choćby takie środki i rozwiązania, jak np. przeszukanie i kontrola osobista, nakładanie na jednostki obowiązków określonego zachowania się czy wręcz wprowadzanie kryminalizacji zachowań na przedpolu naruszenia dobra prawnego . Można prowokacyjnie stwierdzić, że: „błędem jest zakładanie, że sprawiedliwość prewencyjna jest problemem samym w sobie. Sprawiedliwość prewencyjna jest wszędzie wokół nas i trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie społeczeństwa, które mogłoby jej uniknąć” .

Ograniczenie rozważań w niniejszym opracowaniu wyłącznie do prewencyjnego pozbawienia wolności, a zatem tylko jednego z mechanizmów zarządzania ryzykiem, podyktowane jest wieloma względami, przy czym warto wskazać na kilka z nich.

Po pierwsze, jest to środek, który z konstytucyjnego punktu widzenia stanowi najdalej idące ograniczenie sfery wolności osobistej jednostki. Nie dość, że pojęcie pozbawienia wolności ma charakter konstytucyjny (np. art. 41 ust. 1 i 2 Konstytucji), to jeszcze ustawa zasadnicza wprowadza dodatkowe gwarancje materialnoprawne i proceduralne, które mają chronić jednostki przed arbitralnym pozbawieniem wolności (art. 41 ust. 1–4 Konstytucji). W sytuacji, gdy powodem pozbawienia wolności osobistej miałoby być jedynie istnienie stanu niebezpieczeństwa naruszenia dóbr prawnych, a zatem ryzyko zdarzenia przyszłego i niepewnego, dopuszczalne granice i zasady takiego wkroczenia w sferę wolności osobistej jednostek w takich okolicznościach wymagają szczególnej analizy i uzasadnienia, celem właściwego poszanowania godności człowieka, jego innych praw i wolności oraz zasady proporcjonalności.

Po drugie, w opinii społecznej nie budzi większych wątpliwości dopuszczalność ograniczenia praw lub wolności jednostki w reakcji na dokonane zło, popełniony w przyszłości czyn zabroniony, jako element wymierzania odpowiedzialności karnej czy realizacji przez państwo celów retrybutywno-sprawiedliwościowych. Tymczasem w wypadku środków prewencyjnych, nakierowanych na zapobieganie potencjalnym, przyszłym zagrożeniom dla dóbr prawnych, zakres i sposób dopuszczalnego ograniczania praw lub wolności jednostek, które – niejednokrotnie – jeszcze nie zrobiły nic złego, jest kwestią problematyczną. Wątpliwości potęgują się zaś wówczas, gdy środkiem prewencyjnym miałoby być właśnie pozbawienie wolności osobistej.

Jednocześnie w obecnych czasach, ze względu na kreowanie przez media i polityków, także przy wykorzystaniu mechanizmów populistycznych, cywilizacji strachu oraz konieczności skutecznego zabezpieczenia społeczeństwa przed wszelkimi zagrożeniami, ludzie zdają się wyrażać aprobatę dla coraz głębszych ograniczeń sfery wolności osobistej w celach prewencyjnych, także w drodze stosowania środków izolacyjnych. Sprzyjają temu dodatkowo niebezpieczeństwa o charakterze masowym, jak zagrożenie terrorystyczne czy epidemia (pandemia) choroby zakaźnej. Tymczasem: „historia pokazuje, że kiedy społeczeństwa handlują prawami człowieka dla bezpieczeństwa, najczęściej nie otrzymują żadnego z nich” . Konieczne jest tym samym przeanalizowanie istniejących zagrożeń, jak i gwarancji dla właściwej ochrony wolności osobistej.

Po trzecie, w przeciwieństwie do odpowiedzialności karnej, w wypadku środków prewencyjnych, a przede wszystkim prewencyjnego pozbawienia wolności, zachodzi potrzeba dokładniejszego i w szerszym zakresie wyważenia, z punktu widzenia wspomnianej zasady proporcjonalności, pozostających w kolizji prawnie chronionych interesów. Tworzenie i stosowanie środków prewencyjnych, w szczególności środków izolacyjnych, nie może być bowiem sprowadzone jedynie do prostego porównania interesu (dobra prawnego) chronionego z wolnością osobistą jednostki. Pozbawienie wolności w sposób nieunikniony prowadzi do ograniczenia także innych praw i wolności jednostki, gdyż brak możliwości korzystania ze swobody przemieszczania się i wyboru miejsca pobytu utrudnia lub czasami uniemożliwia korzystanie z poszczególnych sfer wolności jednostki. O ile w wypadku odpowiedzialności karnej te ograniczenia mogą być prościej uzasadnione represyjnym charakterem kary, o tyle w wypadku środka prewencyjnego, pozbawionego elementu represyjnego, ich istnienie musi znajdować dalsze usprawiedliwienie.

Po czwarte w końcu, prewencyjne pozbawienie wolności radykalnie różni się od innych ograniczeń praw lub wolności, w tym od szeroko rozumianych kar pozbawienia wolności stosowanych w ramach odpowiedzialności karnej. Przede wszystkim brak jest możliwości określenia z góry (co do zasady) czasu występowania niebezpieczeństwa dla dóbr prawnych, a zatem nierealne jest także określenie z góry okresu stosowania prewencyjnego pozbawienia wolności, co może być nawet odczytywane jako bardziej radykalne ograniczenie sfery praw i wolności jednostek niż w wypadku kar o charakterze izolacyjnym, choćby w prozaicznym kontekście tworzenia i realizacji planów życiowych . Dodatkowo niekiedy stopień ograniczenia praw i wolności jednostki w czasie wykonywania prewencyjnego pozbawienia wolności jest większy niż w toku wykonywania nawet długoterminowej kary pozbawienia wolności. Przykładem może być sposób wykonywania przymusowej hospitalizacji niektórych osób chorych psychicznie .

Przedmiotem niniejszego opracowania jest prezentacja ogólnego standardu dopuszczalnych podstaw i granic prewencyjnego pozbawienia wolności oraz gwarancji proceduralnych stosowania i wykonywania tego środka izolacyjnego. Główne uwagi zostaną poczynione z punktu widzenia standardu konstytucyjnego i międzynarodowego, przede wszystkim EKPC i orzecznictwa ETPC, który wielokrotnie wypowiadał się w tej problematyce. Analiza standardu ochrony praw człowieka oraz praw i wolności konstytucyjnych w kontekście prewencyjnego pozbawienia wolności jest zaś istotna z tego względu, że zarówno ustawy konstytucyjne, jak i akty prawa międzynarodowego były tworzone w czasach, gdy działania prewencyjne państw były mocno ograniczone, a przez to akty te – w zakresie środków związanych z pozbawieniem wolności – przede wszystkim skupiały się (i skupiają) na tych mających charakter kar .

Analiza została poprowadzona z wykorzystaniem poglądów zarówno wyrażanych w doktrynie i orzecznictwie systemu kontynentalnego, jak i systemu common law. Jest to uzasadnione tym, że standard ochrony praw człowieka w zakresie wolności osobistej, determinowany w szczególności rozwiązaniami prawnomiędzynarodowymi, jest zasadniczo podobny we wszystkich krajach i na wszystkich kontynentach. Celem pracy nie było zaś przedstawienie, także pod kątem inkorporowania na grunt polskiego porządku prawnego, szczegółowych mechanizmów i rozwiązań w zakresie prewencyjnego pozbawienia wolności funkcjonujących w innych krajach, co rzeczywiście – w wypadku systemu common law – byłoby co najmniej utrudnione, ale poszukiwanie i prezentacja podstawowych, minimalnych gwarancji ochrony praw i wolności jednostek w wypadku stosowania i wykonywania prewencyjnego pozbawienia wolności.

Co więcej, w literaturze zwraca się uwagę, że problematyka oceny ryzyka, prewencji i bezpieczeństwa jest jednakowo bliska obu systemom prawnym , podobnie jak różnice między karą a środkiem prewencyjnym . Prowadzone są również analizy prawnoporównawcze, na kanwie których pokazuje się, że argumentacja prezentowana przez sądy i trybunały tych dwóch różnych systemów prawnych w zakresie prewencyjnego pozbawienia wolności może się uzupełniać lub służyć rozwiązaniu problemów występujących w jednym z systemów przy wykorzystaniu oceny przeprowadzonej na gruncie innego systemu .

Jak wspomniano, zasadniczym celem pracy jest przedstawienie dopuszczalnych podstaw dla prewencyjnego pozbawienia wolności oraz proceduralnych gwarancji stosowania i wykonywania tego środka izolacyjnego z punktu widzenia standardu ochrony praw i wolności konstytucyjnych oraz praw człowieka. Rozważania zostały podzielone na pięć zasadniczych części.

Przede wszystkim podjęto próbę zdefiniowania istoty pozbawienia wolności w rozumieniu art. 41 ust. 1 i 2 Konstytucji, poprzez przedstawienie kryteriów pozwalających na wyróżnienie środków, których skutkiem jest izolacja (odosobnienie) jednostki w rozumieniu powyższych przepisów. Następnie wskazano, jakie mechanizmy należy rozumieć pod pojęciem prewencyjnego pozbawienia wolności na potrzeby niniejszego opracowania, a także wskazano kilka wybranych z ustawodawstwa krajowego przykładów tego typu środków.

W dalszej części została dokonana ogólna charakterystyka prewencyjnego pozbawienia wolności jako środka będącego elementem systemu zarządzania przez państwo ryzykiem dla dóbr prawnych, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń, jakie dla wolności osobistej niesie stosowanie tego rodzaju środka izolacyjnego, związanych przede wszystkim z możliwością arbitralnego ograniczania sfery wolności jednostek. Dokonano również próby odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie państwo ma swobodę w doborze reakcji na niebezpieczeństwo dla dóbr prawnych pomiędzy reżimem odpowiedzialności karnej a systemem środków prewencyjnych.

W dalszej kolejności została dokonana rekonstrukcja standardu ochrony wolności osobistej oraz dopuszczalnych granic i zasad pozbawienia wolności na gruncie Konstytucji, ogólnoświatowych i regionalnych aktów prawa międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem EKPC, oraz prawa Unii Europejskiej. Na bazie owego standardu został wyprowadzony ogólny, konstytucyjny model prewencyjnego pozbawienia wolności, sprowadzający się do wskazania minimalnych gwarancji materialnoprawnych i proceduralnych, których dochowanie jest warunkiem braku arbitralności działania władzy publicznej w ramach zarządzania ryzykiem za pomocą środków prowadzących do pozbawiania wolności osobistej jednostek.

W końcu zostały zaprezentowane szczegółowe uwagi dotyczące najpierw przesłanek materialnoprawnych, a następnie proceduralnych, zarówno odnoszących się do samej procedury stosowania lub kontroli zastosowania, jak i następnie wykonywania prewencyjnego pozbawienia wolności, których realizacja jest warunkiem koniecznym proporcjonalnego wkroczenia w sferę wolności osobistej jednostek w celu prewencyjnym. W tej części opracowania zostały przedstawione wytyczne zarówno dla prawodawcy, w jaki sposób powinny być skonstruowane przepisy prawa określające podstawy materialnoprawne oraz regulujące stosowanie i wykonywanie prewencyjnego pozbawienia wolności, jak i dla sądów, w jaki sposób winny dbać o właściwe poszanowanie wolności osobistej jednostek i stosowanie jedynie proporcjonalnych ograniczeń w tym zakresie.

Poza zakresem rozważań celowo pozostawiono co najmniej trzy zagadnienia łączące się z problematyką pozbawienia wolności w celu prewencyjnym, gdyż analiza każdego z nich wymagałaby odrębnego opracowania monograficznego, a jednocześnie prowadzenie pogłębionych rozważań w tym zakresie nie było niezbędne dla wypracowania standardu zarządzania ryzykiem za pomocą prewencyjnego pozbawienia wolności w rozumieniu niniejszego opracowania.

Po pierwsze, przedmiotem niniejszego opracowania była analiza tylko tych środków stanowiących pozbawienie wolności, których jedynym lub głównym (podstawowym) celem jest zapobieżenie naruszeniu dóbr prawnych w przyszłości (cel prewencyjny). Poza zakresem rozważań pozostawiono co do zasady te środki, które mogąc (ale nie musząc) także realizować tak rozumiany cel prewencyjny, przede wszystkim lub równolegle wykorzystywane są jednak do zabezpieczenia prawidłowego toku różnego rodzaju postępowań publicznoprawnych. Zasadniczo chodzi o przypadki pozbawienia wolności migrantów (cudzoziemców) w związku z procedurami imigracyjno-ekstradycyjnymi oraz różne formy zatrzymań i tymczasowego aresztowania w toku procesu karnego. Realizacja jako głównego lub równoległego celu w postaci konieczności zabezpieczenia toku określonego postępowania oraz istnienie odrębnych gwarancji z zakresu praw człowieka na potrzeby procesu karnego powoduje, że problematyka wskazanych wyżej wypadków pozbawienia wolności wymagałby odrębnego przedstawienia, które przekracza ramy niniejszego opracowania.

Po drugie, poza zakresem rozważań pozostawiono problematykę możliwości dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w wypadku arbitralnego pozbawienia wolności osobistej. Jakkolwiek standard konstytucyjno-prawnomiędzynarodowy wyraźnie gwarantuje możliwość dochodzenia odszkodowania od państwa, jeżeli pozbawienie wolności było niezgodne z prawem, to zasady czy model odpowiedzialności odszkodowawczej państwa nie mają znaczenia dla konstrukcji przesłanek materialnoprawnych i proceduralnych stosowania prewencyjnego pozbawienia wolności.

Po trzecie, przedmiotem analiz nie była również problematyka dopuszczalnych granic prewencyjnego pozbawienia wolności w stanach nadzwyczajnych, zarówno tych określonych w Konstytucji, jak i przykładowo wynikających z uchylenia stosowania zobowiązań wynikających z EKPC w stanie niebezpieczeństwa publicznego. W konsekwencji poza zakresem rozważań pozostawiono te wypadki prewencyjnego pozbawienia wolności, w wypadku których nie są stosowane standardowe zasady państwa prawa. Są to nie tylko sytuacje związane stricte z istnieniem stanów nadzwyczajnych, w tym stanu klęski żywiołowej, ale także stanu wojny, w tym „wojny z terroryzmem”, w wypadku których stosowane są niestandardowe metody postępowania . Przykładem może być choćby pozbawianie wolności osób podejrzewanych o akty terrorystyczne w ramach „wojny z terroryzmem” przez władze USA na Guantanamo czy w bazie Bagram w Afganistanie, w ramach tzw. security detention. Ze względu na to, że jest to temat, który wymagałby odrębnego i szczegółowego opracowania, pozostawiono go poza obecnymi rozważaniami. W tym zakresie należy odesłać do literatury przedmiotu .

Zasadniczym celem pracy było przedstawienie standardu ochrony praw i wolności konstytucyjnych oraz praw człowieka w wypadku zarządzania przez państwo ryzykiem za pomocą prewencyjnego pozbawienia wolności oraz ogólna konstrukcja mechanizmu stosowania i wykonywania tego rodzaju środków. Przedmiotem opracowania nie była z kolei analiza czy ocena konkretnych rozwiązań normatywnych w tym zakresie istniejących w prawie krajowym. Poza zakresem opracowania pozostała zatem zarówno szczegółowa analiza konkretnych mechanizmów prewencyjnego pozbawienia wolności istniejących w ustawodawstwie zwykłym, uwzględniająca dotychczasowy dorobek doktryny i orzecznictwa, jak i ocena zgodności poszczególnych rozwiązań ustawowych dotyczących prewencyjnego pozbawienia wolności z zaprezentowanym w niniejszym opracowaniu standardem ochrony wolności osobistej. W mojej ocenie dogłębna analiza zgodności z Konstytucją czy EKPC przepisów ustawowych określających podstawy materialnoprawne oraz regulujących zasady stosowania i wykonywania każdego ze środków będących przykładem prewencyjnego pozbawienia wolności wymagałaby odrębnego opracowania monograficznego. Niniejsze rozważania mają otwierać możliwość dokonania takiej analizy w przyszłości.