Kwecko-Podświadek Anita, Prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych

Niniejsza praca poświęcona jest problematyce wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych – instytucji nie tylko o niezwykłej wadze prawnej, lecz również społecznej i ekonomicznej. Obszerna problematyka podjętego tematu nie pozwala na omówienie wszystkich zagadnień z nim związanych, stąd też skoncentrowałam się na trzech istotnych kwestiach: na pojęciu wynagrodzenia za pracę, w tym w szczególności dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych oraz jego wysokości, na zasadach ustalania wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych oraz na funkcjach dodatków za tę pracę: ochronnej, organizacyjnej i regulacyjnej rynku pracy. W celu pełnej prezentacji omawianego tematu przedstawione zostały również problemy związane z wypłatą i dochodzeniem wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.

Temat wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, w szczególności w kontekście funkcji spełnianych przez dodatki, nie został do tej pory dostatecznie omówiony w literaturze przedmiotu. Kwestie związane z tym wynagrodzeniem były omawiane jedynie incydentalnie przy analizie poszczególnych przepisów. Natomiast brakuje opracowania obejmującego całokształt podjętej problematyki: od wyjaśnienia pojęć, zasad ustalania tego wynagrodzenia i jego wysokości, problemów związanych z jego naliczaniem, wypłatą i dochodzeniem aż po funkcje, jakie składniki tego wynagrodzenia mają spełniać. Temat ten jest zatem aktualny i ważny.

Analiza instytucji wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych na tle regulacji prawnej pracy w tychże godzinach, w zakresie koniecznym do kompleksowego przedstawienia podjętego tematu, przeprowadzona została w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy Kodeksu pracy, przepisy prawa niemieckiego, międzynarodowego prawa pracy oraz prawa unijnego. Rozważania, w szczególności w zakresie funkcji dodatków, uwzględniają dorobek nie tylko nauk prawnych, ale także socjologicznych i ekonomicznych. Analiza przepisów przeprowadzona została metodą formalno-dogmatyczną z uwzględnieniem metody historycznej. W pracy zostały wykorzystane dane statystyczne Głównego Urzędu Statystycznego, dane wynikające z kontroli Państwowej Inspekcji Pracy oraz dane wynikające z badań prowadzonych przez CBOS, IPiSS, Eurofound i EQLS.

Praca zawiera sześć rozdziałów. Przedmiotem analizy w pierwszym rozdziale pracy jest prawo pracownika do wynagrodzenia za godziny nadliczbowe według przepisów prawnych obowiązujących w Polsce od 1918 r. Celem tego rozdziału było przedstawienie dorobku legislacyjnego oraz orzecznictwa Polski międzywojennej i powojennej w omawianym zakresie. Ewolucję przepisów o pracy w godzinach nadliczbowych oraz o wynagrodzeniu za te godziny ukazano w kontekście sytuacji społeczno-politycznej w kraju.

Rozdział drugi poświęcony jest ogólnej charakterystyce zasad wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych. Omówienie tego zagadnienia jest ważne z punktu widzenia tematu pracy, gdyż prawo pracownika do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych skorelowane jest bezpośrednio z tą pracą. W rozdziale tym dokonano między innymi analizy pojęcia pracy w godzinach nadliczbowych oraz relacji czasu pracy i doby pracowniczej do pracy w godzinach nadliczbowych, co pozwoliło odpowiedzieć na pytanie, kiedy powstają godziny nadliczbowe, a więc również, kiedy powstaje prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę w tych godzinach. Przedmiotem analizy są między innymi kwestie obowiązku pracy w godzinach nadliczbowych, prawa do odmowy wykonania pracy w godzinach nadliczbowych oraz zakazu zatrudniania w tych godzinach.

Przedmiotem analizy kolejnych dwóch rozdziałów (trzeciego i czwartego) są pojęcie i wysokość wynagrodzenia za pracę w związku ze świadczeniem pracy w godzinach nadliczbowych oraz szczególne zasady ustalania tego wynagrodzenia. Analizie poddane zostały poprawność i zasadność poszczególnych regulacji prawnych dotyczących wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych oraz znaczenie poszczególnych pojęć, których brak definicji legalnych jest powodem wielu wątpliwości. Celem tej części pracy jest odniesienie się do najważniejszych kontrowersji pojawiających się w praktyce oraz podnoszonych w nauce prawa pracy dotyczących regulacji wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. W przekonaniu o potrzebie wprowadzenia zmian regulacji prawnych bądź ich doprecyzowania sformułowano szereg wniosków de lege ferenda.

Rozdział piąty poświęcony jest problemom związanym z wypłatą i dochodzeniem wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Omówiono w nim również kwestie obchodzenia przez pracodawców przepisów o wynagradzaniu za pracę w godzinach nadliczbowych, uchylania się od naliczania i wypłaty tego wynagrodzenia oraz konsekwencje prawne tych zachowań. Zasygnalizowane problemy zostały omówione w szczególności na podstawie orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Przedmiotem rozważań w ostatnim, szóstym rozdziale są funkcje dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych. Jak omówiono to w niniejszej pracy, regulacje prawne zawarte w przepisach prawa pracy podporządkowane są głównie ochronie pracownika jako słabszej strony stosunku pracy. Jednocześnie w zakresie tej ochrony musi być uwzględniona konieczność dostosowania jej stopnia do możliwości pracodawcy. Jak wyraził to T. Zieliński: „od pracodawców nie można żądać więcej niż mogą dać” . W niniejszej pracy podjęto rozważania, czy również dodatki za pracę w godzinach nadliczbowych podporządkowane są wyżej wspomnianej ochronie pracownika oraz czy jednocześnie uwzględniają uzasadniony interes pracodawcy.

Dodatki za pracę w nadgodzinach stanowią również jeden z instrumentów, za pomocą których państwo realizuje w imieniu i na rzecz społeczeństwa politykę wobec rynku pracy. Głównym celem tej polityki jest utrzymanie wysokiego poziomu zatrudnienia. W pracy dokonano analizy wysokości dodatków za nadgodziny w kontekście ich funkcji regulacyjnej na rynku pracy – to znaczy, czy ich wysokość ma wpływ na decyzje pracodawców w zakresie ograniczania pracy w godzinach nadliczbowych i tworzenia nowych miejsc pracy.

W publikacji uwzględniono fakt, że wynagrodzenie za pracę jest nie tylko kategorią prawną, ale również ekonomiczną, psychologiczną oraz społeczno-polityczną, co wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Stąd też analizy dodatków w kontekście funkcji prawa pracy dokonano nie tylko w oparciu o poglądy reprezentowane w literaturze naukowej prawa pracy, ale również zarządzania, psychologii i socjologii.

Opracowanie zamykają wnioski, na które składają się wnioski o charakterze kierunkowym, dotyczące problemu właściwego ukształtowania wysokości dodatków za pracę w nadgodzinach w nawiązaniu do funkcji prawa pracy oraz źródeł regulacji tych dodatków, a także szczegółowe wnioski de lege ferenda. Wnioski de lege ferenda wypływają zarówno z analizy przepisów prawa, jak i z analizy problemów powstających w praktyce stosowania prawa w zakładach pracy.