Wujczyk Marcin, Prawo pracownika do ochrony prywatności

We współczesnym prawie pracy można wyraźnie dostrzec dwie tendencje w zakresie nadzoru nad wykonywaną przez pracowników pracą. Pierwsza dotyczy wprowadzania coraz precyzyjniejszych środków kontroli pracownika pozwalających nadzorować nie tylko długość wykonywania pracy, ale również w czasie rzeczywistym jej efektywność, miejsce wykonywania czy zgodność z obowiązującym prawem. Przy prowadzeniu kontroli coraz częściej korzysta się z nowoczesnych technik gromadzenia informacji, jak: monitoring video, czytniki danych biometrycznych, geolokalizatory, wykrywacze substancji psychotropowych. Swój renesans przeżywają również tradycyjne formy kontroli, takie jak kontrola osobista czy analiza trzeźwości pracownika. Wyrazem pierwszej tendencji jest zwiększenie podporządkowania pracowników i dążenie pracodawcy do posiadania szczegółowych informacji o pracownikach. W efekcie pracodawca nie określa już wyłącznie sposobu wykonania pracy, ale również decyduje o tym, jak pracownik będzie wyglądał w czasie realizowania swoich obowiązków czy jak powinien się zachowywać poza miejscem i czasem pracy. Pracodawcy gromadzą również coraz więcej informacji o pracowniku, tworząc bazy danych często niezwiązanych ze stosunkiem pracy.

Druga tendencja jest przeciwieństwem pierwszej. Sprowadza się do dania pracownikowi większej swobody w określaniu sposobu wykonaniu powierzonych mu zadań. Towarzyszy temu zmniejszenie kontroli pracodawcy, który oczekuje konkretnych efektów, nie wnikając nadmiernie w środki, dzięki którym zostały one uzyskane.

W obu przypadkach istotną rolę w kształtowaniu relacji między pracodawcą a pracownikiem odgrywa ochrona prawa pracownika do prywatności. Prawo to z jednej strony wyznacza granice, do których może sięgać kontrola, z drugiej strony natomiast w niektórych przypadkach uprawnienia kontrolne i kierownicze pracodawcy mogą uzasadniać ingerencję w prywatność pracownika.

Kwestia poszanowania prywatności zaczyna odgrywać coraz bardziej znaczącą rolę w stosunkach pracy. Wpisuje się ona w tzw. humanizację pracy, znajdującą coraz więcej zwolenników wśród teoretyków i praktyków prawa pracy. Dostrzega się, że pracownika nie można traktować bezprzedmiotowo, wyłącznie w kategoriach założonych przez pracodawcę celów. Konieczne jest traktowanie go jako podmiotu stosunków prawnopracowniczych i w efekcie uwzględnianie jego potrzeb. Humanizacja współczesnych stosunków pracy przejawia się w uznaniu praw i interesów pracownika za jedno z podstawowych celów prawa pracy. Jako podmiotowi słabszemu konieczne jest zagwarantowanie mu większej ochrony. Już dawno dostrzeżono, że wykonywanie pracy angażuje całą podmiotowość pracownika i znacznie wykracza poza ścisłe wykonywanie zadań powierzonych przez podmiot zatrudniający. Może to skutkować ingerencją pracodawcy w obszary pozostające często poza ramami regulowanymi przez stosunek pracy. Efektem tego jest niemające podstaw prawnych wejście pracodawcy w posiadanie informacji o pracowniku o charakterze prywatnym. Konieczne jest ustanowienie odpowiednich środków prawnych zabezpieczających pracownika przed taką niedozwoloną ingerencją.

Do praw, które pracodawca powinien uszanować, należy nieingerencja w dobra osobiste pracownika, w tym prywatność, w zakresie w jakim nie zezwala na to obowiązujący system prawa. Dobra osobiste pracowników przez długi czas nie były poddawane głębszej analizie w doktrynie prawa pracy. Poświęcane jej były jedynie nieliczne i dość wybiórcze artykuły. Dopiero niedawno problematyka ta zaczęła spotykać się z większym zainteresowaniem, co spowodowało wzrost opracowań związanych z tym tematem. Opracowania te analizowały również podstawowe zagadnienia związane z ochroną prywatności pracownika. Dotychczas jednak kwestia prywatności w stosunkach pracy nie została w sposób kompleksowy omówiona i poddana analizie. Nie oznacza to, że nauka prawa pracy w ogóle nie zajmowała się tym zagadnieniem. Podejmowano jedynie niektóre wątki prywatności w stosunkach pracy, skupiając się na kwestiach konkretnych naruszeń prywatności przez pracodawcę, nie próbując sformułować ogólniejszych tez nakazu poszanowania prywatności i rozstrzygania konfliktu między prawem pracodawcy do kontroli pracownika i uprawnieniem tego drugiego do nieujawniania informacji o swoim życiu prywatnym. Niniejsza monografia stara się tę istniejącą dotychczas lukę wypełnić.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest ochrona prywatności pracownika przed ingerencją ze strony pracodawcy. Analiza dotyczy wyłącznie zagadnień pojawiających się na styku relacji pracownik – pracodawca. Pominięte natomiast zostaną kwestie związane z obowiązkiem poszanowania prywatności pomiędzy samymi pracownikami. W tym zakresie mniejsze znaczenie będą odgrywać przepisy prawa pracy, a ewentualne spory będą rozstrzygane na gruncie prawa cywilnego. Jedynie w nielicznych przypadkach zostanie zasygnalizowany obowiązek pracodawcy czuwania nad niedopuszczeniem do naruszenia prywatności pracownika przez inne osoby zatrudnione przez ten sam podmiot.

Moim zamiarem jest również rozstrzygnięcie najbardziej kontrowersyjnych problemów pojawiających się na gruncie oceny prawa pracownika do ochrony prywatności.

W pracy staram się odpowiedzieć na pytanie, jakie są granice prywatności pracownika, a tym samym dopuszczalny zakres ingerencji pracodawcy w tzw. sferę prywatną zatrudnionego. Szczególną uwagę poświęciłem również środkom ochrony, z jakich może skorzystać pracownik w przypadku naruszenia jego prywatność. Przy analizie tego zagadnienia starałem się odpowiedzieć na pytanie, czy istniejące formy ochrony są wystarczające.

Analiza powyższych zagadnień nie byłaby jednak możliwa bez odwołania się do cywilistycznej koncepcji prawa do prywatności. Mimo że na gruncie polskiego prawa prywatność została uznana za dobro osobiste już na początku lat 80., a w doktrynie międzynarodowej jest ona przedmiotem zainteresowania od wielu lat, nadal brak zgodności co do pojmowania tego prawa, sformułowania jego definicji i określenia zakresu przedmiotowego. Stąd też niniejsze opracowanie nie mogło się ograniczać wyłącznie do analizy prywatności w stosunkach pracy, ale wymagało, w pierwszej kolejności, określenia rozumienia tego prawa. Badanie wielu opinii w tym przedmiocie doprowadziło mnie do wniosku, że konieczne jest podjęcie próby zdefiniowania prawa do prywatności, czemu poświęcam pierwszą część monografii.

Należy wskazać, że rozważania zawarte w niniejszej pracy powinny sprzyjać wyjaśnieniu znaczenia niejednolitej terminologii używanej na określenie prawa do prywatności.

Przy określaniu zakresu prawa pracownika do prywatności konieczne jest nie tylko uwzględnienie istniejących norm międzynarodowych i krajowych, ale również uwzględnienie panujących stosunków społeczno-gospodarczych, a także istniejącej praktyki i zasad współżycia społecznego.

Monografia ma charakter dogmatyczny, jednak zawiera również liczne wątki teoretyczne. Porusza zarówno problemy o charakterze ogólnym, jak też stara się rozstrzygać kwestie szczególne, mogące pojawiać się w relacjach między stronami stosunku pracy.

Niewątpliwie opracowanie poświęcone ujęciu i ochronie prywatności w stosunkach pracy jest trudne do omówienia pod względem metodologicznym. Prywatność jest traktowana w polskiej doktrynie jako odrębne dobro prawnie chronione dopiero od niedawna. Dotyczy to zarówno prawa pracy, jak i prawa cywilnego. Nie należy zapominać, że samo pojęcie prywatności jest określeniem niemającym dotychczas jasno zakreślonych ram. Niewiele miejsca poświęcono próbie zakreślenia jego granic, nie tylko w naukach prawnych, ale również w naukach społecznych.

W wyniku nowelizacji kodeksu pracy ustawą, która weszła w życie 2 czerwca 1996 r. , ustawodawca wprowadził w art. 11¹ k.p. nakaz poszanowania przez pracodawcę godności oraz innych dóbr osobistych pracownika. W ten sposób ochrona prywatności, którą, jak się wydaje, należy zaliczyć do dóbr osobistych, została usankcjonowana w stosunkach pracy. Wyraźne wskazanie na ochronę dóbr osobistych w stosunkach pracy nałożyło na pracodawcę obowiązek, którego nieprzestrzeganie może wiązać się dla niego z ujemnymi konsekwencjami.

W pracy przyjęto podejście badawcze, co umożliwiło nadanie jej waloru opracowania komplementarnego. Pozwoliło to na dokonanie ustaleń, czy istniejące w polskim porządku prawnym regulacje, dotyczące prawa do prywatności, gwarantują dostateczny poziom ochrony, w szczególności z punktu widzenia ochrony podstawowych praw i wolności jednostki, wymagany przez standardy międzynarodowe.

Podejmując się analizy zagadnienia będącego przedmiotem monografii, należy wyjść od zagadnień aksjologicznych, poszukując źródła prawa do prywatności w przyrodzonej godności każdego człowieka. Dla ustalenia zakresu prawa do prywatności konieczne jest również ustalenie funkcji, jakie prywatność odgrywa dla jednostki.

Obecnie ogromny wpływ na kształtowanie przepisów prawa krajowego mają regulacje prawa międzynarodowego. Wyznaczają one minimalne standardy, które obowiązane są przestrzegać państwa objęte danym system prawa międzynarodowego. Konieczna jest więc analiza rozumienia prawa do prywatności w ogólnoświatowych aktach międzynarodowych (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, regulacje Międzynarodowej Organizacji Pracy), jak i standardów ustanowionych w europejskim systemie prawa (Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, konwencje Rady Europy). Duży wpływ na kształtowanie rozumienia prawa do prywatności miało rozbudowane orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasadne jest więc prześledzenie, jak to pojęcie jest rozumiane w judykaturze Trybunału. Polska jako państwo członkowskie Unii Europejskiej jest zobowiązana do podporządkowania się aktom stanowionych w ramach tej organizacji. Wpływają one na ustalenie granic prawa do prywatności, stąd konieczne jest poświęcenie szczególnej uwagi tym aktom.

Próba zdefiniowania prawa do prywatności wymaga przeanalizowania rozumienia tego pojęcia w doktrynie zagranicznej, która wcześniej niż doktryna polska zajęła się tym problemem. Z punktu widzenia prawa polskiego określenie zakresu pojęciowego prawa do prywatności wymaga zbadania kilku zagadnień.

Po pierwsze, konieczna jest analiza postanowień Konstytucji, które wskazują prawo do poszanowania życia prywatnego jako jedno z praw człowieka i obywatela. Zasadne będzie tu odwołanie się do interpretacji poczynionej przez Trybunał Konstytucyjny, który w swoich orzeczeniach starał się doprecyzować ogólne sformułowania Konstytucji.

Po drugie, ważne jest również omówienie kwestii traktowania prawa do prywatności jako dobra osobistego na gruncie prawa cywilnego. Mimo że nadal toczy się spór co do charakteru dóbr osobistych, to jednak doktryna cywilistyczna wypracowała wiele cennych poglądów, które zdecydowanie mogą pomóc w opracowaniu koncepcji prawa do prywatności.

Mimo że w doktrynie polskiej próby określenia, czym jest prawo do prywatności, są nieliczne, to jednak te, które się pojawiają mają przeważający wpływ na pojmowanie tego dobra osobistego. Stąd też zasadne jest przeanalizowanie dotychczasowych poglądów polskich autorów odnoszących się do prawa do prywatności.

Powyższe studium będzie podstawą do odpowiedzi na pytanie, jak należy rozumieć prawo do prywatności. Będzie również prowadzić do określenia, którym informacjom czy zachowaniom należy przyznać przymiot prywatności, a którym nie.

Dopiero po dokonaniu powyższych ustaleń będzie możliwa analiza prawa do prywatności na gruncie stosunków pracy. Będzie ona wymagała ustalenia źródła ochrony prywatności pracownika przed ingerencją ze strony pracodawcy, czynników wpływających na zakres tego prawa oraz możliwości stosowania zaprezentowanej przeze mnie teorii prawa do prywatności w relacjach między pracownikiem a pracodawcą.

W dalszej części monografii podejmę próbę oceny zakresu danych osobowych, jakie mogą być gromadzone przez pracodawcę. Będzie ona wymagała interpretacji zarówno przepisów kodeksu pracy oraz aktów okołokodeksowych, jak też ustawy o ochronie danych osobowych.

Poszczególne reguły staną się punktem odniesienia dla oceny prawa pracodawcy do ingerencji w prywatność pracownika w konkretnych sytuacjach faktycznych, jakie zachodzą w trakcie zatrudnienia pracownika, takich jak kontrola osobista, wykorzystanie wizerunku pracownika, monitoring przy użyciu kamer użytkowych.

Ostatnia część pracy zostanie poświęcona analizie problematyki środków ochrony, z jakiej może skorzystać pracownik, którego prywatność zostanie naruszona przez pracodawcę. Zostaną omówione i podane badaniu środki dostępne zarówno na gruncie prawa pracy, jak i prawa cywilnego. Ponadto zostaną wskazane podstawowe przepisy chroniące prywatność, umiejscowione w prawie karnym.

W podsumowaniu tematyki niniejszej monografii podejmę się próby sformułowania wniosków na przyszłość w zakresie ochrony prawa pracownika do prywatności. Wnioski te będą dotyczyć przede wszystkim uregulowania kwestii zasad przeprowadzania przez pracodawcę kontroli mogącej naruszać prywatność pracownika. Postaram się również sformułować postulaty w zakresie wyrażania przez pracownika zgody na przetwarzanie jego danych osobowych przez pracodawcę. Wreszcie wskażę, jakie zmiany de lege ferenda powinny zostać wprowadzone w kodeksie pracy, aby zapewniły należytą ochronę prywatności pracownika.

Oddawana do rąk Czytelników monografia jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w czerwcu 2011 r.

Pragnę serdecznie podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej pracy. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować moim bliskim, którzy wspierali mnie w trakcie jej pisania. Monografia ta nie powstałaby, gdyby nie naukowa opieka i życzliwość mojego promotora prof. dr. hab. Andrzeja M. Świątkowskiego. Za cenne uwagi krytyczne pragnę podziękować recenzentom dr hab. Gertrudzie Uścińskiej, prof. nadzw. Uniwersytetu Warszawskiego oraz dr. hab. Leszkowi Mitrusowi.