Zeidler Kamil (red.), Prawo ochrony zabytków

W 2013 r. obchodziliśmy okrągłą rocznicę dziesięciu lat od uchwalenia, a co ważniejsze, wejścia w życie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Każdy okrągły jubileusz sprzyja zarówno świętowaniu, jak i refleksji. W tym też duchu powstała książka, którą oddajemy do rąk Czytelników. Przypomnijmy, że powstawaniu tej ustawy, a także już samej procedurze legislacyjnej towarzyszyły dość burzliwe dyskusje i spory. W większości przypadków była ona od początku nielubiana i krytykowana. Sam, muszę przyznać, do grona jej krytyków należałem. Jednak z czasem im dłużej nad nią myślałem i im dłużej zajmowałem się prawem ochrony zabytków, tym bardziej dochodziłem do przeświadczenia, że ta krytyka – pomijając oczywiste błędy i potknięcia, które częściowo usuwane były przy okazji kolejnych nowelizacji – była przesadna i często niesprawiedliwa. Doszedłem do wniosku, że ustawa ta jest aktem nowoczesnym, decentralizującym, odpowiadającym na aktualne potrzeby, a co najmniej idącym w dobrym kierunku. Tym samym nie trzeba, a wręcz nie należy jej tak z gruntu przekreślać, a raczej należy myśleć, jak ją zmieniać, a przede wszystkim jak należycie ją stosować. Pomimo upływu dziesięciu lat pytania te nadal pozostają aktualne, my zaś jesteśmy jeszcze cały czas na początku naszej dalszej nad nią pracy. Tym samym niniejsza książka stanowi ważny głos w dyskusji i refleksji nad stanem prawa ochrony zabytków w Polsce.

Książka ta wieńczy szeroko zakrojony projekt naukowo-badawczy realizowany na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, który zaczął się od ważnego przedsięwzięcia edukacyjnego jeszcze w 2012 r. Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów zorganizował na Wydziale projekt „Ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce”. Uczestniczyło w nim 150 osób, które mogły wysłuchać kilkudziesięciu wykładów znakomitych specjalistów z różnych dziedzin ochrony dziedzictwa kultury, organizowanych w piątki przez niemal cały rok akademicki (listopad 2012 – marzec 2013). Była to już trzecia edycja programu, corocznie organizowanego na innym wydziale prawa w Polsce. Wykłady ukazywały zarówno ramy prawne i instytucjonalne, jak i faktyczne mechanizmy działania szeroko pojętego systemu ochrony dziedzictwa kultury w Polsce. Jego celem było między innymi zwiększenie społecznej świadomości konieczności ochrony dziedzictwa kultury, zainteresowanie środowisk akademickich (studentów, doktorantów, pracowników naukowych), muzealnych i konserwatorskich, a także innych osób problematyką utraconych dzieł sztuki i przestępczości przeciwko zabytkom, zapoznanie ich z działalnością muzeów oraz innych instytucji i urzędów zajmujących się ochroną zabytków.

Zakończenie tego programu zostało połączone z Ogólnopolską konferencją naukową „10 lat obowiązywania ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Rozważania de lege lata i de lege ferenda” (Gdańsk–Gdynia, 22–23 kwietnia 2013 r.), zorganizowaną przez Wydział Prawa i Administracji UG, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz Muzeum Marynarki Wojennej. W programie dwudniowej konferencji znalazło się 45 wystąpień oraz 49 prelegentów. Pierwszego dnia konferencja odbywała się na Wydziale Prawa i Administracji UG; po obradach plenarnych pozostałe referaty zostały wygłoszone w dwóch równoległych panelach. Drugiego dnia obrady miały miejsce w nowej siedzibie Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni.

Książka, którą macie Państwo przed sobą, z jednej strony spełnia funkcję publikacji podsumowującej dorobek konferencji, choć w publikacji tej znalazło się znacznie więcej, niż było na samej tylko konferencji, z drugiej zaś – ze względu na przyjęte od samego początki jasne i wyraźne założenia metodologiczne całego projektu – stanowi sui generis komentarz do ustawy z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, wraz z ważnymi postulatami de lege ferenda. Z trzeciej jednak strony ustawa z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest zaledwie przyczynkiem do szerszych rozważań niektórych autorów, którzy wychodzą często znacznie poza to, co jest w samej tylko ustawie.

Układ książki i podział na kolejne rozdziały, który może w pierwszym momencie wydawać się niesymetryczny, jest odzwierciedleniem kolejnych rozdziałów ustawy. Przy czym w rozdziale otwierającym znalazły się także teksty, które mają charakter koherentny oraz teksty dotyczące tego, czego w ustawie brakuje, a co zdaniem autorów winno się w niej znaleźć. Każdy z tekstów dotyczy więc konkretnego rozdziału, przepisu lub przepisów, bądź też danej instytucji prawnej, zawartych w ustawie. Stąd przy prawie każdym artykule, zaraz pod jego tytułem, znalazło się wskazanie, których przepisów ustawy rozważania autora dotyczą. Teksty nie ograniczają się tylko do rozważań normatywnych, w ramach których prezentowana jest sama treść ustawy, bowiem założeniem wyjściowym jest to, że każdy z Czytelników ustawę zna. Dlatego poszczególne artykuły zawierają przede wszystkim ocenę badanej regulacji oraz postulaty de lege ferenda. Dla zapewnienia jednolitości metodologicznej całej publikacji w większości teksty zostały podporządkowane następującemu układowi treści: 1) wstęp, 2) przedstawienie obowiązującego stanu prawnego, 3) opis empiryczny, 4) ocena obowiązującej regulacji, 5) postulaty de lege ferenda. Przyjętym celem badawczym było tu łączne sformułowanie wniosków dotyczących obowiązującej ustawy z 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z propozycjami jej zmian.

Autorami są przede wszystkim prawnicy, choć od zasady tej znajdujemy znakomite wyjątki. Jednak ze względu na zawarte na końcu notki o autorach pominę tu ich przedstawianie. Poza tym każdy z nich najlepiej przedstawia się sam w swoim tekście. Książka, podobnie jak wcześniejsze projekty, którymi współkierowałem, była otwarta nie tylko dla uznanych uczonych, ale także dla młodych badaczy przejawiających zainteresowanie problematyką prawa ochrony dziedzictwa kultury. Praca – pomimo przyjętych założeń metodologicznych – nie jest jednak pracą równą. Są tu teksty lepsze i gorsze, krótkie i długie, ważne i mniej ważne. Każdy z autorów ponosi odpowiedzialność za efekt prowadzonych przez siebie badań i tu prezentowanych ich rezultatów. Tym samym redakcja sprowadziła się głównie do strony formalnej, bez ingerowania w poglądy prezentowane przez poszczególnych autorów. Z niektórymi z nich sam się nie zgadzam, z innymi może jeszcze się nie oswoiłem, natomiast w znakomitej większości podpisuję się pod tekstami zawartymi w książce, a zwłaszcza pod wieloma ważnymi postulatami de lege ferenda.

W tym miejscu winny jestem podziękowania wielu osobom i instytucjom, które w naszym przedsięwzięciu uczestniczyły i je wspierały. Program „Ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce”, ale także konferencja mogły zostać zorganizowane dzięki znakomitej współpracy z prof. Piotrem Majewskim, dyrektorem Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, a także dzięki mgr. Olgierdowi Jakubowskiemu, który koordynował i nadzorował całość przedsięwzięcia. Organizatorzy konferencji są wdzięczni patronom honorowym: ministrowi Piotrowi Żuchowskiemu, sekretarzowi stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego – generalnemu konserwatorowi zabytków, admirałowi floty Tomaszowi Mathei, dowódcy Marynarki Wojennej RP, prof. Bernardowi Lammkowi, rektorowi Uniwersytetu Gdańskiego oraz prof. Jakubowi Stelinie, dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Patronat merytoryczny nad konferencją sprawował Polski Komitet Narodowy ICOMOS oraz Polski Komitet Narodowy ICOM. Dziękuję także wszystkim znakomitym prelegentom oraz uczestnikom konferencji, która zgromadziła przeszło trzystu uczestników. W szczególności podziękowania kieruję do osób, które zajmowały się organizacją konferencji, a pośród nich ukłony należą się pani mgr Magdalenie Marcinkowskiej, a także pani mgr Alicji Miśkiewicz; bez ich pracy i zaangażowania nie udałoby się jej zorganizować.

Bardzo dziękuję Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa, Narodowemu Instytutowi Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Wojewodzie Pomorskiemu oraz Dziekanowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego za sfinansowanie publikacji; imiennie dziękuję pani dyrektor prof. Małgorzacie Rozbickiej, panu dyrektorowi prof. Piotrowi Majewskiemu, panu wojewodzie Ryszardowi Stachurskiemu i pomorskiemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków Dariuszowi Chmielewskiemu oraz dziekanowi prof. Jakubowi Stelinie. Dziękuję także panu Jackowi Dąbrowskiemu, dyrektorowi Departamentu Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, za wspieranie naszego przedsięwzięcia. Życzliwie odniósł się do niego także prezydent Gdyni dr Wojciech Szczurek.

Wdzięczny jestem niezmiernie prof. Stanisławowi Waltosiowi za przygotowanie recenzji książki, co było nad wyraz pracochłonne, zaś Recenzent podszedł do tego zadania niezwykle wnikliwie, z wielką cierpliwością, wyrozumiałością i życzliwością, nie szczędząc jednak cennych uwag, które wprost przyczyniły się do podniesienia jakości produktu finalnego. Wdzięczny jestem pani dyrektor Justynie Kossak z Wydawnictwa Wolters Kluwer, dzięki której książka jest przez nas współwydawana. W końcu szczególnie wdzięczny jestem pani dyrektor Joannie Kamień, redaktor naczelnej Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego, zarówno za pomoc w organizacji całego projektu, jak i za to, że pomimo swoich licznych i ważniejszych obowiązków zechciała wziąć na siebie osobiście trud redakcji wydawniczej naszej książki.

W ostatnich słowach wstępu pragnę podkreślić, że praca ta ma charakter integrujący środowisko badaczy prawa ochrony dziedzictwa kultury, liczące już dziś kilkadziesiąt osób, pracujących niemal na wszystkich wydziałach prawa w Polsce, a któremu przewodził i które budował nieodżałowany śp. prof. Jan Pruszyński. To właśnie Ci ludzie tworzą naszą dyscyplinę i sam osobiście jestem najbardziej zachwycony tym, że w naszej książce spotkało się tylu przyjaciół. Raz jeszcze dziękuję wszystkim, zarówno imiennie wymienionym powyżej, jak i zachowanym tylko w mojej pamięci, którzy przyczynili się do powodzenia naszego przedsięwzięcia, a przede wszystkim do publikacji tej oto książki.

Gdańsk, 15 grudnia 2013 r.

dr hab. Kamil Zeidler, prof. UG