Bomba Katarzyna i in., Prawo ochrony pracy - współczesność i perspektywy rozwoju

Oddajemy do Państwa rąk książkę poświęconą problematyce ochrony pracy. Jest to kolejny tom Księgi Szubertowskiej, tym razem dotyczącej zagadnień związanych z ochroną zdrowia i życia zagrożonego w procesie pracy, którym Profesor Wacław Szubert poświęcił w swoim bardzo bogatym dorobku naukowym wiele publikacji. Wykazał w nich, że ochrona pracy jako obszar badań naukowych wymaga nie tylko refleksji ogólnoteoretycznej, lecz także oceny różnych instytucji i unormowań istotnie oddziałujących na bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracujących z uwzględnieniem grup szczególnego ryzyka oraz skutków braku dostatecznej ochrony w tym zakresie. Niniejsza publikacja, będąca dziełem zbiorowym, zawiera artykuły odnoszące się właśnie do tych zagadnień.

Książka składa się z pięciu części. Pierwsza część jest poświęcona zagadnieniom ogólnym ochrony pracy. Otwiera ją prezentacja dorobku Profesora Wacława Szuberta w dziedzinie ochrony pracy, a następnie znalazły się tam teksty poświęcone pojęciu i konstytucyjnym podstawom ochrony pracy, dobrom osobistym mającym swe źródło w ochronie pracy, odpowiedzialności pracodawcy za szkodę na osobie oraz zagrożeniom zawodowym wywołującym te szkody. Jak bardzo złożone i wielowątkowe zagadnienia składają się na ochronę pracy, można odnaleźć w licznych publikacjach Wacława Szuberta, w których wyjaśniał m.in. pojęcie, zakres podmiotowy i funkcje ochrony pracy, specyfikę regulacji bhp oraz oceniał różnorodność sankcji w razie niezapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (T. Wyka, Ochrona pracy w dorobku naukowym Profesora Wacława Szuberta). Wprawdzie pojęcie ochrony pracy jest powszechnie używane, to jednak w ostatnim czasie można spotkać się ze stanowiskiem kwestionującym jego przydatność, szczególnie w dydaktyce prawa, głównie z uwagi na wieloznaczność tego pojęcia, co znajduje potwierdzenie w podręcznikach z prawa pracy różnie ujmujących przedmiot ochrony pracy (A. Sobczyk, Wątpliwości co do użyteczności stosowania pojęcia „ochrona pracy”). Nie ulega jednak wątpliwości, że pojęcie ochrony pracy ma swoje umocowanie konstytucyjne w art. 24 Konstytucji. Znaczenie tego unormowania jest nie do przecenienia. Wyraża ono bowiem nie tylko jedną z podstawowych zasad ustrojowych, ale i w powiązaniu z innymi unormowaniami konstytucyjnymi, w szczególności z prawami wynikającymi z art. 66 i 68 Konstytucji, stanowi podstawę prawa każdej osoby wykonującej pracę na rzecz innego podmiotu do ochrony życia i zdrowia w środowisku pracy (T. Liszcz, Konstytucyjne podstawy ochrony pracy). Obszar prawa ochrony pracy staje się także podstawą do wyodrębniania nowych dóbr osobistych, takich jak: prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy czy prawo do wypoczynku, a nawet prawo do satysfakcji poprzez pracę, co bez wątpienia wskazuje na wartości, jakie prawo to chroni (A. Musiała, Prawo ochrony pracy a dobra osobiste pracownika). Prawo ochrony pracy pozostaje w związkach z wieloma gałęziami prawa, w tym w szczególności z prawem cywilnym. Wyrażają się one nie tylko w płaszczyźnie dóbr osobistych, lecz także w ustalaniu podstaw odpowiedzialności pracodawcy za szkodę na osobie w związku z niezapewnieniem dostatecznej ochrony zdrowia i życia osobie świadczącej pracę. Ewolucja polskich przepisów w przedmiocie uzupełniającej odpowiedzialności cywilnoprawnej pracodawcy za skutki wypadków przy pracy i chorób zawodowych wskazuje, że mogą występować w tym przedmiocie różne rozwiązania i rozstrzygnięcia prawne. Nie odmawiając podstaw dla takiej odpowiedzialności, uważa się, że na gruncie aktualnego stanu prawnego to reżim odpowiedzialności kontraktowej a nie deliktowej zapewni spójność cywilnoprawnej uzupełniającej odpowiedzialności pracodawcy za tzw. szkody wypadkowe z rekompensowaniem takich szkód na podstawie prawa ubezpieczeń społecznych (M. Gersdorf, M. Raczkowski, Przemiany odpowiedzialności pracodawcy za szkodę wywołaną wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową). Źródłem szkód na osobie w związku z brakiem dostatecznej ochrony mogą być różnorodne zagrożenia zawodowe. W ostatnich latach zwraca się uwagę na narastające zjawisko zagrożeń psychospołecznych, które powinny być lepiej rozpoznawane i uwzględniane w ocenie ryzyka zawodowego, do czego jest zobowiązany pracodawca (M. Lewandowicz-Machnikowska, Zagrożenia psychospołeczne w środowisku pracy a obowiązki pracodawcy).

Druga część prezentowanej publikacji ukazuje wymiar instytucjonalny ochrony pracy. Zaprezentowano w niej wypowiedzi poświęcone trzem różnym, co do charakteru instytucjom działającym w obszarze ochrony pracy, tj. Państwowej Inspekcji Pracy, społecznej inspekcji oraz służbie bhp. Wśród gwarancji ochrony pracy niezwykle istotną rolę odgrywa Państwowa Inspekcja Pracy, do której kompetencji należy w szczególności nadzorowanie przestrzegania przepisów i zasad bhp. W ostatnim latach daje się zauważać stała tendencja do poszerzania kompetencji tej instytucji w obszarze nowych zadań, np. w razie zatrudnienia na podstawie umów prawa cywilnego lub transgranicznego delegowania pracowników. Rodzi to pewien niepokój, czy nie obniży to efektywności działań Państwowej Inspekcji Pracy. Pozytywnie oceniane są natomiast te zmiany, które wzmacniają zadania profilaktyczne PIP mające na celu podniesienie stanu świadomości prawnej pracodawców i innych podmiotów kontrolowanych. Nie ulega jednak wątpliwości, że rozwój prawa pracy pociąga za sobą konieczność poszerzenia zadań i kompetencji PIP, do których powinna być odpowiednio przygotowana i wyposażona (D. Makowski, Aktualne kierunki legislacji dotyczącej Państwowej Inspekcji Pracy – wybrane problemy). Zmiany zachodzące w gospodarce rodzą z kolei pytanie o zasadność funkcjonowania społecznej inspekcji pracy, jako instytucji uprawnionej do sprawowania społecznej kontroli przestrzegania przez pracodawców przepisów prawa pracy, w tym przepisów i zasad bhp, głównie z tego powodu, że będąc w istocie inspekcją związkową, nie może sprawować swoich zadań u tych pracodawców, u których nie działają związki zawodowe, a tacy pracodawcy ostatnio dominują (K. Walczak, Zasadność istnienia społecznej inspekcji pracy w świetle aksjologii jej powołania). Wymiar instytucjonalny w obszarze ochrony pracy posiada bez wątpienia także służba bhp, która będąc z kolei powoływana przez pracodawców, może mieć różne formy w zależności od liczby zatrudnianych pracowników. Biorąc jednak pod uwagę zakres jej zadań i kompetencji, także wobec osób zatrudnianych na podstawie umów cywilnoprawnych, postuluje się, aby także te osoby były uwzględniane w limitach zatrudnienia decydujących o formach działania służby bhp uznawanej za wyspecjalizowany organ pracodawcy o charakterze doradczo-kontrolnym (M. Mędrala, Rola i charakter służby bhp w ramach ochrony pracy).

Ochrona pracy w ujęciu Profesora Wacława Szuberta obejmuje także regulacje z zakresu przepisów o czasie pracy i urlopach wypoczynkowych i te właśnie zagadnienia stały się treścią trzeciej części książki. Trudno bowiem nie dostrzegać, że ochrona zdrowia i życia zatrudnionych zależy również od zapewnienia odpowiednich relacji między czasem poświęconym na pracę a czasem wolnym. Osiągnięcie równowagi między pracą a życiem pozazawodowym ma na celu poprawę jakości życia i jest uznawane za wartość samą w sobie. Służą temu w szczególności przepisy zapewniające elastyczność czasu pracy, które mogą wpływać pozytywnie lub negatywnie na ową równowagę (A. Ludera-Ruszel, Równowaga między życiem zawodowym i prywatnym pracownika w przepisach o czasie pracy). Kumulacja zatrudnienia podstawowego i dodatkowego zmniejsza szansę na zapewnienie odpowiedniego odpoczynku i tym samym ochronę zdrowia. Rodzi się jednak zasadnicze pytanie, czy wprowadzenie w tym zakresie stosownych ograniczeń nie będzie nadmiernie ograniczało zasady swobody kontraktowej stron stosunku pracy (K. Bomba, Dodatkowe zatrudnienie w świetle ochronnej funkcji przepisów o czasie pracy). Wśród instytucji, których celem jest bez wątpienia ochrona zdrowia i życia zaangażowanego w procesie pracy, należy wymienić urlop wypoczynkowy. Obecnie obowiązujące przepisy nie zawsze jednak zapewniają właściwą realizację funkcji prozdrowotnej tego urlopu, który właśnie z uwagi na tę funkcję powinien przysługiwać nie tylko pracownikom, ale i każdej osobie świadczącej pracę w sposób ciągły (M. Nowak, Urlop wypoczynkowy jako instrument ochrony życia i zdrowia ludzkiego). Prawo do wypoczynku nie może być jednak traktowane w sposób absolutny, w szczególności jeśli dotyczy to ograniczenia handlu w niedzielę. Można bowiem wskazać przesłanki uzasadniające pracę w handlu w niedzielę nieprzesądzające o zagrożeniu dla zdrowia pracowników (M.A. Mielczarek, Prawo do wypoczynku – refleksje na kanwie obywatelskiego projektu ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele).

Ochrona pracy może być analizowana nie tylko z punktu widzenia instytucji ją realizujących, lecz także z uwagi na jej zakres podmiotowy. Czwarta część prezentowanej książki dotyczy ochrony pracy wybranych, szczególnych grup pracowników, a mianowicie kobiet, pracowników socjalnych oraz pracowników niepełnosprawnych. Ochrona zdrowia i życia pracujących kobiet jest powszechnie uznawana za obszar prawa ochrony pracy. Na ochronę tę składają się m.in. przepisy ograniczające dostęp kobiet do zatrudnienia w przypadku prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla ich zdrowia. W niektórych przypadkach może to być jednak traktowane jako dyskryminacja ze względu na płeć. Zmiany wprowadzone w 2016 i 2017 r. do przepisów Kodeksu pracy ograniczające dotychczasowy wykaz prac wzbronionych kobietom tylko do prac wzbronionych kobietom w ciąży i karmiących dziecko piersią budzą w tym zakresie ożywione dyskusje (H. Szewczyk, Ochrona pracujących kobiet a równouprawnienie kobiet i mężczyzn na rynku pracy). Dyskusje te dotyczą również wpływu zmian w przepisach odnoszących się do zakazu zatrudniania kobiet przy pracach im wzbronionych na ochronę ich zdrowia i życia bezpośrednio po porodzie, szczególnie wtedy gdy nie karmią dziecka piersią. Polski ustawodawca, w odróżnieniu od prawodawcy unijnego, nie uwzględnia w rozwiązaniach prawnych sytuacji kobiety, która niedawno urodziła dziecko, co w praktyce może prowadzić do zatrudnienia jej nawet do prac ciężkich; nie jest już bowiem w ciąży i nie karmi dziecka piersią (K. Serafin, Wpływ nowelizacji działu ósmego Kodeksu pracy na zakres ochrony zdrowia pracownic w związku z macierzyństwem). W prawie ochrony pracy analizowanym z punktu widzenia podmiotowego najczęściej wymienia się kobiety, młodocianych, niekiedy także niepełnosprawnych. Stosunkowo rzadko zauważa się inne jeszcze grupy pracowników narażone na specyficzne zagrożenia zawodowe. Do takiej grupy należą bez wątpienia pracownicy socjalni, dla których źródłem zagrożenia będą nie tylko tradycyjnie rozumiane warunki bhp, lecz także zagrożenia o charakterze emocjonalnym, takie jak: stres i wypalenie zawodowe wynikające z kontaktów z osobami potrzebującymi wsparcia, z podopiecznymi. Warte podkreślenia jest to, że przepisy regulujące sytuację pracowników socjalnych przewidują oryginalne rozwiązania prawne mające na celu ograniczenie skutków tych zagrożeń, jak na przykład prawo do superwizji socjalnej, czy też prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego. Uważa się jednak, że są to daleko niewystarczające uprawnienia w kontekście skali zagrożeń, jakie wiążą się z pracą pracowników socjalnych (E. Kulesza, Ochrona pracy pracowników socjalnych). Z drugiej strony, analiza ochrony pracy szczególnych grup pracowniczych wymaga także oceny, na ile pracownicy ci są świadomi konieczności ochrony swojego zdrowia zagrożonego w procesie pracy, i na ile są zainteresowani tą ochroną. Często bowiem ochrona zdrowia może „przegrywać” z wolą uzyskania zatrudnienia. Widać to wyraźnie na przykładzie osób z orzeczoną niepełnosprawnością, którzy nie ujawniają tego faktu, ubiegając się o zatrudnienie, a obowiązujące regulacje nie zawsze pozwalają pracodawcy na uzyskanie stosownych informacji w tym przedmiocie (M. Paluszkiewicz, Ujawnienie orzeczenia o niepełnosprawności a realizacja obowiązku ochrony zdrowia i życia pracownika z niepełnosprawnością – wybrana problematyka).

Ostatnia, piąta część monografii została poświęcona skutkom niezapewnienia dostatecznej ochrony zdrowia i życia osób świadczących pracę. Skutki te mogą się ujawnić w postaci choroby zawodowej lub wypadku przy pracy, ale mogą również rodzić po stronie pracownika prawo powstrzymania się od pracy niebezpiecznej, ostatecznie mogą rodzić odpowiedzialność w sferze ochrony pracy. Regulacje dotyczące pojęcia choroby zawodowej i procedury jej stwierdzania przeszły długą ewolucję. Nadal jednak kwestie te rodzą wiele wątpliwości interpretacyjnych. Do szczególnie skomplikowanych należy ustalenie przyczyny choroby zawodowej oraz wykazanie jej związku z pracą. Procedura stwierdzania choroby zawodowej jawi się jako zbyt rozbudowana, szczególnie jeśli ocenia się rolę orzeczenia lekarskiego w podejmowaniu przez państwowego inspektora sanitarnego decyzji administracyjnej w przedmiocie choroby zawodowej (W. Witoszko, Stwierdzenie choroby zawodowej – wybrane zagadnienia). Nie mniej wątpliwości powstaje w razie konieczności ustalenia, czy zdarzenie wypadkowe ma charakter wypadku przy pracy. Jak wynika ze sprawozdań PIP, skala wypadków przy pracy jest na tyle duża, że wymaga to poważniejszej refleksji na temat stanu świadomości pracowników i pracodawców na temat zagrożeń zawodowych i sposobów ich unikania (I. Hickiewicz, Poszkodowani w wypadkach przy pracy – to nie tylko statystyka). Niezapewnienie pracownikowi dostatecznego bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pozwala mu w szczególnych przypadkach zareagować bezpośrednio i samodzielnie bez angażowania innych podmiotów, np. PIP czy PIS. Prawo pracy przewiduje bowiem po jego stronie indywidualne uprawnienie, jakim jest prawo powstrzymania się od pracy w obliczu bezpośredniego zagrożenia dla jego życia lub zdrowia. Realizacja tego prawa może jednak w praktyce napotykać na pewne trudności z uwagi na niezbyt precyzyjnie określone przesłanki z jego korzystania (J. Tlatlik, Pracownicze prawo do powstrzymania się od wykonywania pracy w warunkach zewnętrznego zagrożenia zdrowia i życia). Narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia i zdrowia może rodzić po stronie osoby odpowiedzialnej za bhp odpowiedzialność karną za przestępstwo z art. 220 k.k. W doktrynie prawa karnego i prawa ochrony pracy toczy się dyskusja na temat zakresu osób mogących popełnić to przestępstwo, w szczególności chodzi o sytuację, gdy pracodawcą była jednostka organizacyjna, w tym spółka kapitałowa będąca jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną, działająca poprzez swoje organy. Nie bez znaczenia będzie przypomnienie, że uznanie na gruncie prawa pracy bezwzględnej odpowiedzialności pracodawcy za bhp w zakładzie pracy nie oznacza automatycznie jego odpowiedzialności za przestępstwo z art. 220 k.k. W tym bowiem przypadku konieczne będzie w szczególności wykazanie winy sprawcy czynu zabronionego (S. Koczur, B. Mądrzycki, Granice odpowiedzialności karnej członka zarządu spółki – pracodawcy za narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia i zdrowia). Skomplikowane zasady odpowiedzialności karnej za niezapewnienie pracownikom ochrony ich zdrowia i życia nie wyczerpują problemów związanych z obowiązkami w sferze bhp i odpowiedzialnością za ich naruszenie. Do rangi jednego z istotniejszych obowiązków w tej sferze zalicza się obowiązek przekazywania pracownikom informacji na temat skali zagrożeń i sposobów ich unikania. Ostatecznie uważa się, ze istota obowiązków i odpowiedzialności za bhp upoważnia do twierdzenia, że mamy tu do czynienia ze sferą publicznoprawną (P. Pettke, Kilkauwag o prawach i obowiązkach oraz odpowiedzialności pracodawców i pracowników z obszaru ochrony pracy).

Prezentowana monografia zawiera teksty przygotowane przez przedstawicieli doktryny prawa pracy i prawa ubezpieczeń społecznych, a także praktyków stosujących prawo ochrony pracy lub nadzorujących wykonywanie tego prawa. Wszyscy Autorzy w zakresie podejmowanych przez siebie problemów odwołują się do wypowiedzi Profesora Wacława Szuberta, które ciągle zachowują aktualność, mają bowiem wymiar ponadczasowy. Warto podkreślić, że książka ta jest pierwszym w Polsce tego rodzaju opracowaniem zbiorowym poświęconym problematyce ochrony pracy opublikowanym po ukazaniu się w 1966 r. monografii Profesora, Ochronapracy. Studium spoleczno-prawne. Zapewne nie udało się Autorom niniejszej publikacji podjąć wszystkich istotnych dla obszaru ochrony pracy wątków. Miejmy jednak nadzieję, że choć w niewielkim stopniu spełniliśmy oczekiwanie Profesora Wacława Szuberta, aby doktryna prawa pracy dostrzegła konieczność podjęcia dyskusji naukowej w tak fundamentalnej sprawie, jaką jest potrzeba zapewnienia każdemu, kto świadczy pracę, dostatecznego bezpieczeństwa i ochrony zdrowia i życia.

prof. nadzw. dr hab. Teresa Wyka

Katedra Prawa Pracy Uniwersytetu Łódzkiego