Chałubińska-Jentkiewicz Katarzyna, Karpiuk Mirosław, Prawo nowych technologii. Wybrane zagadnienia

Rozwój cywilizacyjny związany z postępem w nowych technologiach przyczynia się nie tylko do poprawy jakości życia jednostki, ale także do powstania coraz to nowszych zagrożeń, także dla całych społeczności, a nawet państwa. Instrumentem ochrony jest prawo, które zgodnie z przyjętą polityką państwa reguluje te obszary działania człowieka, gdzie samoregulacja czy kodeksy etyczne nie mogą być rozwiązaniem. We współczesnych warunkach rozwoju niezbędne jest określenie obszarów, w których regulacja prawna jest konieczna. Potrzebna jest także diagnoza obecnego stanu prawnego oraz ocena potrzeby zmian legislacyjnych, które zapewnią prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa w świecie nowych technologii.

Arystoteles (384–322 p.n.e.) uważał, że należy rozróżnić techné (praktyczne umiejętności, sztuka) od epistemé (poznanie naukowe, wiedza). Według tego wielkiego filozofa do form wiedzy zaliczamy wszystkie nauki, podczas gdy sztuka i umiejętności stanowią gorszy gatunek zajęcia i są przeznaczone dla stanu rzemieślników i ludzi niewolnych . Zgodnie z tą koncepcją techné jest dla duszy i rozumu ludzkiego ludzi wolnych utrudnieniem w praktykowaniu cnót. To historyczne podejście związane z pogardą dla techné, której przeważnie nie utożsamia się z takimi pojęciami, jak etyka, moralność publiczna czy dobra osobiste, do tej pory wydaje się bardzo aktualne, zwłaszcza w kontekście prawa do prywatności, ochrony dóbr osobistych czy norm moralnych. W obszarze nowoczesnych technologii nieustannie konfrontują się one z ochroną tzw. dóbr wrażliwych.

Ogromny obszar meritum regulacji związanych z rozwojem technologii pozwala w tylko wybiórczy sposób potraktować wybrane zagadnienia. Historia rozwoju nowych technologii nie jest łatwa do zaprezentowania, podobnie jak nie jest łatwe ustalenie systemu prawnego regulującego współczesne kwestie związane z ich zastosowaniem. Analiza ewolucji nowych technologii i ich wpływu na rozwój jednostki i państwa jest koniecznością dla zrozumienia problematyki, jaką podejmujemy w niniejszej książce. Wymóg ten odnosi się do wszystkich zagadnień związanych z regulacją nowych technologii i funkcjonowaniem w warunkach nowych technologii. Należy przy tym podkreślić, że u źródeł techné zawsze odnajdziemy działanie człowieka. Podobnie jak w podstawach każdego systemu, kryje się tu ludzka potrzeba uporządkowania rzeczy i świata. Dzisiaj większość systemów działa w oparciu o skomplikowane algorytmy, jednak mechanizm ich działania oparty jest na istotnej wartości, jaką stanowi informacja. Przetwarzanie ogromu informacji stało się niemożliwe w warunkach ograniczonej możliwości kształtowania relacji i bezpośredniej komunikacji między ludźmi. Rozwój komputerów i techniki cyfrowej stał się antidotum na te nowe potrzeby. Tym samym informacja stała się przedmiotem obrotu, przesyłu i wszelkich innych działań, także tych nielegalnych w skali dotąd niewyobrażalnej, przekraczającej granice czasu i przestrzeni. Dlatego uznaliśmy informację jako wartość, której ochrona stanowi podstawowy cel we współczesnych systemach regulacji prawnej związanej z nowymi technologiami.

Informacja stanowi istotną wartość zarówno dla funkcjonowania państwa, jak i gospodarki rynkowej. Reprezentuje istotę funkcjonowania współczesnych społeczeństw, bowiem dzisiaj mówimy o społeczeństwie informacyjnym, czyli takim, dla którego informacja jest podstawową wartością wymagającą ochrony w działaniach publicznych oraz prywatnych, ciągłej redefinicji, odpowiedniej strategii oraz ostatecznie regulacji prawnej. Dlatego w warunkach zmieniających się technologii problematyka reguł funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego stanowi główny temat współczesnych rozważań związanych z dalszym rozwojem cywilizacji.

System prawa to uporządkowany zbiór wzajemnie powiązanych ze sobą norm prawnych obowiązujących w określonym czasie i na określonym terytorium, który wymaga uprzedniego dookreślenia celów regulacji w postaci przyjętej strategii. Dlatego jednym z kluczowych elementów naszych rozważań jest kwestia przybliżenia polityki regulacyjnej dotyczącej zagadnień związanych z informacją jako przedmiotem regulacji, społeczeństwem informacyjnym jako podmiotem regulacji oraz związkami pomiędzy władzą publiczną a jednostką w warunkach rozwoju nowych technologii. Dodać tu należy, że do systemu prawa zalicza się także normy generalno-abstrakcyjne, które nie muszą być wyrażone w treści aktu prawnego, a stanowią logiczne i aksjologiczne uzasadnienie czy też konsekwencję norm wyrażonych w tekstach normatywnych. Dlatego tak ważne jest określenie zarówno podstaw aksjologicznych określonych regulacji, jak ich konsekwencji będących wynikiem logicznej dedukcji. W ten sposób wielokrotnie odwołujemy się do podstaw regulacji wyrażonych w akcie o randze podstawowej, czyli Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, jednocześnie zawsze nawiązując do podstaw regulacyjnych zawartych w prawie europejskim (z racji członkostwa Polski w Unii Europejskiej) czy do umów międzynarodowych. Zdarza się też, że poszukiwana przez nas aksjologia może mieć źródło w aktach nieobowiązujących bądź znowelizowanych, co zasadniczo nie wpływa na ustalenie podstaw danej regulacji oraz poznanie istoty określonej treści prawa, która mimo zmian pozostała aktualna. Takie podejście wydaje się uzasadnione z uwagi na cel przeprowadzanych rozważań, które zmierzają do ustalenia podstawowych wartości chronionych w systemie regulacji nowych technologii i funkcjonowania jednostki w nowych technologiach. Niezbędne w analizie poszczególnych zagadnień jest nawiązanie do szerokiego orzecznictwa sądów krajowych oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Jednym z kluczowych zagadnień poruszonych w niniejszej pracy jest rola i znaczenie władzy publicznej w warunkach zmian społecznych, podyktowanych rozwojem nowych technologii. Państwo „sieciowe” wymaga redefinicji zadań samej instytucji państwa. Jak podkreśla J. Staniszkis, to co niedawno stanowiło wyznacznik „nowoczesnego” państwa prawa, zostało zmiecione przez globalizację, choć ciągle istnieje w formie fasady . Według Z. Baumana „globalizacja, nadgryzając suwerenność państw – narodów, kruszy wał ochronny niezależności terytorialnej, za jakim tożsamość narodowa przez dwa z górą stulecia się chroniła i w jakim upatrywała gwarancję swego bezpieczeństwa” .

Komunikacja elektroniczna to obecnie główna przestrzeń działań człowieka. Dotyczy to wymiany gospodarczej, wymiany treści różnego typu, w tym prostych informacji, a także myśli, idei, poglądów. Zmienił się sposób korzystania z mediów. Konwergencja technologiczna, której towarzyszy konwergencja prawna i administracyjna, powoduje, że sieć jest nieodłącznym atrybutem działań ludzkich w każdej czasoprzestrzeni. Rozwój sieci multimedialnych, telefonii mobilnej i telewizji interaktywnej sprzyja zatem wymianie myśli. Pojawia się problem nadmiaru informacji i poszukiwania jej wiarygodnych źródeł. Proces ten nie pozostaje obojętny dla państwa i jego zadań. Nowa epoka Oświecenia wymaga wdrożenia i ochrony narodowych wartości. Proces ten ma kilka etapów, na które składa się identyfikacja zagrożeń, redefinicja celów i zadań publicznych oraz regulacja. Budowanie nowoczesnego ładu, wdrażanie nowych obowiązków wymaga pełnego zaangażowania władzy publicznej jako zarządzającego oraz społeczeństwa i jednostki jako zarządzanego. Warunki cyfrowe stwarzają sytuację konieczności podjęcia określonych działań ochronnych. To zupełnie nowe wyzwania dla władzy publicznej, a tym samym dla administracji publicznej. Nie można zapomnieć, że działania te muszą zachodzić z uwzględnieniem wymagań „demokratycznego państwa konstytucyjnego”.

Pojęcie to, wprowadzone przez J. Habermasa, odnosi się do teorii praw, która wymaga polityki uznania, która chroni integralność jednostki w życiowych kontekstach, w których kształtuje się jej tożsamość. Autor ten podkreśla, że niezbędna jest tu konsekwencja realizacji systemu praw, której dla osiągnięcia sukcesu muszą towarzyszyć ruchy społeczne i polityczne zmagania .

Technologie informacyjne i komunikacyjne stwarzają nowe możliwości powszechnej konsumpcji. Dotyczy to także konsumpcji informacji. Dzisiaj paradygmat konsumenta zostaje zastąpiony paradygmatem użytkownika sieci . Podstawową konsekwencją zmian technologicznych stało się pojawienie nowej przestrzeni funkcjonowania jednostki, grup społecznych czy nawet państwa. Jest nią cyberprzestrzeń. Jej analiza i próba zdefiniowania to praktycznie konieczność ustalenia zakresu przestrzennego oddziaływania norm prawnych odnoszących się do nowych technologii. Przestrzeń ta związana jest z systemem sieci teleinformatycznych i ich audiowizualnością. Ta ostatnia cecha stała się znamienna dla funkcjonowania współczesnego człowieka w różnych obszarach życia. Dlatego media są jednym z podstawowych obszarów, które należy poddać analizie, biorąc pod uwagę zachodzące zmiany technologiczne i konieczność przeprowadzenia procesu regulacji. Dotyczy to w szczególności kwestii związanych z reglamentacją mediów, w tym warunków dostępu do sieci oraz zarządzania siecią. Problematyka ta obejmuje kwestie związane także z regulacjami odnoszącymi się do konkretnych treści, jakie są rozpowszechniane za pośrednictwem sieci. Z nowymi mediami związane są działania korporacji – przedsiębiorców, których głównym celem jest zysk, wygenerowany m.in. poprzez handel w sieciach, oraz towarzyszące mu działania reklamowe. Dlatego analiza technik reklamowych pozwoli na dokładne ustalenie problemów związanych z funkcjonowaniem nowych mediów – mediów cyfrowych oraz na określenie ewentualnego zakresu przyszłej regulacji. Identyfikacja zagrożeń związanych z handlem elektronicznym oraz przegląd aktualnych zagadnień związanych z ochroną własności w sieci pozwolą postawić diagnozę co do konieczności redefinicji celów przyszłej regulacji w obszarze uprawnień właścicielskich związanych monopolem uprawnionych do dóbr niematerialnych, takich jak prawo autorskie i prawa pokrewne, tajemnica przedsiębiorcy, know-how, przedmioty ochrony własności przemysłowej oraz bazy danych. Zgodnie z ideą P. Weibela obok cyfrowego myślenia, którego oddziaływanie i sukcesy objęły już cały świat (bez „maszyn liczących” nie funkcjonowałyby bowiem żadne lotniska, fabryki, dworce, centra zakupowe, szpitale i inne) pojawia się również cyfrowa sztuka, której celem jest objęcie całego świata . Dlatego kolejnym ważnym obszarem regulacji jest własność, która wynika z kreacji wyzwalanej przez innowacje i nowe technologie.

W przypadku wynalazczości szczególnej uwadze należy poświęcić zagadnienie związane z biotechnologią, a przede wszystkim z kwestią moralności i etyki odnoszącej się do inżynierii genetycznej, która obecnie jest bardzo zaawansowana. Ciało ludzkie staje się w pewnym stopniu – dzisiaj jeszcze ciągle ograniczonym – wyłączone z porządku naturalnego i przyjmuje cechę towaru, przedmiotu obrotu, dlatego w kontekście rozważań na temat regulacji nowych technologii tematyka ta zostanie poruszona w części związanej z uprawnieniami właścicielskimi. Problematyka ta dotyka bardzo delikatnych kwestii ingerencji działań z porządku ziemskiego w naturę ludzką. W tym przedmiocie należy poszukiwać odpowiedzi na pytania o dopuszczalne granice ingerencji technologii w życie człowieka.

Jednym z istotnych pytań zawartych w niniejszej pracy jest pytanie o granice rozwoju i oddziaływania nowych technologii. Z jednej strony nowe technologie determinują rozwój, jednak mogą być ograniczane przez prawa, np. przez prawo własności (prawo patentowe). Z drugiej strony innowacje przyczyniają się do ingerencji w te prawa, utrudniają ich ochronę. W każdej z tych sytuacji mamy do czynienia ze zjawiskiem zagrożenia dla poczucia bezpieczeństwa jednostki i obywatela.

Analizując kwestie bezpośrednio nawiązujące do regulacji w obszarze nowych technologii, należy podkreślić, iż niezbędny wydaje się podział obszarów regulacji według określonych kategorii. Wynikiem tego zabiegu może być ustalenie zakresu merytorycznego regulacji i dookreślenie podstaw definicji pojęcia prawa nowych technologii.

Analiza działań w sieci wymaga ustalenia, jakie istnieją podstawowe instrumenty prawne przeciwdziałania zagrożeniom związanym z cyberprzestrzenią. To nowe zjawisko, tzw. cyberprzestępstwo, staje się głównym przedmiotem debat i regulacji na forum europejskim. Bezpieczeństwo systemów informatycznych, których znaczenie w naszym społeczeństwie stale wzrasta, obejmuje wiele aspektów, a zwalczanie cyberprzestępczości jest jego kluczowym elementem. Pod pojęciem cyberprzestępczości rozumie się czyny przestępcze dokonane przy użyciu sieci łączności elektronicznej i systemów informatycznych lub skierowane przeciwko takim sieciom i systemom. W praktyce terminu „cyberprzestępczość” używa się w odniesieniu do trzech rodzajów przestępstw. Pierwszy obejmuje tradycyjne formy przestępstw, takie jak oszustwo czy fałszerstwo, jednak w kontekście cyberprzestępczości odnoszą się one konkretnie do przestępstw popełnionych przy użyciu elektronicznych sieci informatycznych i systemów informatycznych. Drugi rodzaj stanowi publikacja nielegalnych treści w mediach elektronicznych (np. materiałów związanych z seksualnym wykorzystywaniem dzieci czy też nawoływaniem do nienawiści rasowej). Trzeci rodzaj obejmuje przestępstwa typowe dla sieci łączności elektronicznej, tj. ataki przeciwko systemom informatycznym, ataki typu denial of service oraz hakerstwo. Tego rodzaju ataki mogą być również skierowane przeciwko najważniejszym infrastrukturom krytycznym w Europie i uszkodzić istniejące systemy szybkiego reagowania w wielu obszarach, co może spowodować dramatyczne skutki dla całego społeczeństwa. Wszystkie te rodzaje przestępstw łączy to, że mogą być popełnianie na masową skalę, a odległość geograficzna między miejscem popełnienia przestępstwa a jego skutkami może być ogromna. W związku z tym stosowane na świecie metody dochodzeniowe wymagają często takich samych możliwości technicznych. Przegląd wybranych zagrożeń oraz odpowiadających im regulacji prawnych pozwoli dokonać oceny przyjętych standardów ochrony, ale jednocześnie wnioski z tej analizy mogą stanowić wstęp do przygotowania diagnozy związanej z nową regulacją.

Praca została podzielona na cztery bloki tematyczne, z których każdy poświęcony został określonym kwestiom związanym z regulacją prawną nowych technologii jako przedmiotu ochrony i funkcjonowania w warunkach nowych technologiach, gdzie wymagane są określone reguły działania. E. Bendyk podkreślił, że „nowe możliwości ekspresji poza kontrolą tradycyjnych instytucji wywołują pokusę wprowadzenia nowych form cenzury wycelowanej w komunikację elektroniczną. Zagrożone grupy interesów: monopole władzy i biznesu nie oprą się chęci wprowadzenia regulacji nowej przestrzeni komunikacji. Prawo autorskie stanie się instrumentem blokującym obieg kultury, a nie jak było w pierwotnym zamyśle, wspierającym go” . W myśl tej wizji, która stanowi rewolucję w ocenie celów regulacji i ochrony prawnej, obszar tematyczny pracy obejmuje zagadnienia odnoszące się do kwestii publicznoprawnych (beneficjentem nowych praw i obowiązków związanych z nowymi technologiami jest władza publiczna), jak również zagadnienia związane z sytuacją jednostki jako beneficjenta nowych technologii, praw jednostki, możliwości ochrony przed ingerencją nowych technologii w jej prywatność, przed zagrożeniami związanymi z poczuciem bezpieczeństwa.

Pierwsza część Zagadnienia definicyjne. Polityka regulacyjna w obszarze nowych technologii dotyka kwestii definicyjnych, bowiem jednym z podstawowych problemów związanych z prawem nowych technologii jest ustalenie, czy istnieje obszar tematyczny, który można określić jako prawo nowych technologii, czy możliwe jest określenie zakresu tej regulacji oraz czy w obecnych warunkach rozwoju regulacji odnoszącej się do nowych technologii możliwe jest zdefiniowanie systemu prawa nowych technologii. Pomocne w tym zadaniu jest nawiązanie do polityki regulacyjnej i strategii państwa oraz wytycznych Unii Europejskiej.

Druga część Od deregulacji do nowej regulacji. Wybrane zagadnienia odnosi się do zagadnień związanych z regulacją nowych mediów, zarówno w kontekście reglamentacji, jak i regulacji samej treści, a więc zawartości rozpowszechnianej za pomocą sieci. Należy podkreślić, że zarówno w prawie europejskim, jak i w prawie krajowym można dostrzec tendencję do regulacji nowych obszarów działania człowieka. Proces liberalizacji rynku i związanej z nią deregulacji wydaje się dobiegać końca. Wobec zapewnień co do wolności funkcjonowania sieci coraz częściej dostrzegamy konieczność ograniczenia wolności dotychczas gwarantowanych na każdym poziomie regulacji. Zdaniem Ithiela de Sola Pool „próby wprowadzenia specjalnych regulacji dotyczących nowych mediów wyrażają naturalny, demokratyczny impuls pragnienia ochrony przed rzeczywistym i wyimaginowanym złem, czającym się w niekontrolowanych zmianach” .

Trzecia część Prawo własności a nowe technologie dotyczy zagadnień związanych z uprawnieniami do dóbr niematerialnych, ze szczególnym uwzględnieniem aktualnej problematyki korzystania z tych dóbr w sieci. Ważnym przedmiotem regulacji jest informacja jako istotna wartość majątkowa przedsiębiorcy oraz ustalenie znaczenia własności przemysłowej w strategii informacyjnej przedsiębiorcy. W przedmiocie wskazanych tu rozważań konieczne wydaje się nawiązanie do warunków komercjalizacji wyników badań i prac rozwojowych, która stanowi jeden z głównych celów reformy systemu innowacji i nowych technologii w nauce. Jednocześnie w tej części podejmuje się temat granic rozwoju technologii w kontekście praw człowieka oraz niebezpiecznych dla innowacji reguł ochrony prawa własności, które stają się instrumentem blokującym rozwój.

Czwarta część Reorganizacja władzy. Prawa i obowiązki jednostki oraz władz publicznych w warunkach nowych technologii stanowi studium najważniejszych problemów regulacyjnych związanych z nowymi technologiami. Prezentacja regulacji związanych z ochroną prywatności pozwoli postawić diagnozę na temat przydatności aktualnie obowiązujących rozwiązań normatywnych wobec zaprezentowanych w tej części zagrożeń, jakie powstają w cyberprzestrzeni. Reorganizacja władzy oznacza konieczność zmian w polityce organizacyjnej państwa. Przepisy prawne odnoszące się do zagadnień podpisu elektronicznego, informatyzacji państwa czy ochrony informacji niejawnych to tylko wybrane przykłady ważnych zadań publicznych związanych ze zmianami w środowisku nowych technologii.

Wydaje się, że jednym z kluczowych zadań państwa jest stworzenie jednolitego systemu regulacji, wypracowanie ram prawnych, które nie będą zawierały postanowień odrębnych dla różnych obszarów technologicznych. Niezbędne jest wypracowanie jednego systemu polityki regulacyjnej, która obejmie całość działań w środowisku sieciowym. Oczywiste jest, że takie ramy muszą powstać w oparciu o zasady konstytucyjne państwa. W przestrzeni komunikacji elektronicznej do najważniejszych z nich zaliczamy art. 14 Konstytucji RP, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu, oraz art. 54 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Zgodnie z art. 73 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury. Coraz częściej środowisko cyfrowe jest tym miejscem, gdzie odbywa się wymiana dóbr kultury, ale także jest ważnym źródłem informacji o niej, źródłem wiedzy, miejscem edukacji. Z tych powodów tak ważne jest stworzenie bezpiecznych miejsc czerpania wiedzy, bezpiecznych w sensie wiarygodności źródła i jego legalności. Dlatego obszar nowych technologii może stać się także miejscem realizacji ważnych zadań publicznych, związanych z rozwojem naszego społeczeństwa. Jak zauważa bowiem I. de Sola Pool, „nowe media można obarczyć winą, bo są synonimem zmiany, koncentrują w sobie wszystkie niepokoje i doskonale nadają się na kozła ofiarnego. W istocie nie chodzi o kontrolę nad nowymi technologiami, lecz o próbę kontroli nad rozsypującym się światem” .