Stańdo-Kawecka Barbara, Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności

Na tle rozległej historii prawa karnego, prawo karne nieletnich jest dziedziną bardzo młodą. Od czasu, kiedy wyodrębniło się ono z prawa karnego dorosłych, upłynęło dopiero jedno stulecie. W ciągu tego okresu w wielu krajach nastąpiły istotne zmiany zasad traktowania nieletnich, związane z odrzuceniem niektórych założeń, na jakich prawo karne nieletnich opierało się w początkach swego istnienia. Tendencje do odchodzenia od wypracowanych wcześniej rozwiązań wyraźnie nasiliły się w ostatnich dekadach ubiegłego wieku.

W 1988 r. w znaczący sposób zreformowano prawo karne nieletnich w Austrii . W dwa lata później znowelizowano niemiecką ustawę o sądownictwie dla nieletnich . W 1995 r. w Holandii weszła w życie ustawa zmieniająca przepisy kodeksu karnego i kodeksu postępowania karnego, dotyczące postępowania z nieletnimi . Daleko idące zmiany prawa karnego nieletnich przeprowadzono w latach dziewięćdziesiątych XX w. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie oraz Anglii i Walii . W tym samym czasie nowe formy reakcji na przestępczość nieletnich wprowadzono w Danii, Finlandii i Szwecji . W styczniu 2001 r. weszła w życie ustawa regulująca zasady odpowiedzialności karnej nieletnich w Hiszpanii . Przed kilku laty problematykę traktowania nieletnich wydzielono z kodeksu karnego i unormowano w samodzielnej ustawie w Republice Czeskiej . Uchwalona w 2003 r. w Szwajcarii związkowa ustawa o prawie karnym nieletnich wejdzie w życie w roku 2007 .

Zmiany prawa karnego nieletnich, jakie dały się zaobserwować w ostatnich dekadach, w dużym stopniu odpowiadały ogólnym tendencjom w polityce karnej. Jest rzeczą oczywistą, że prawo karne nieletnich nie rozwija się w próżni kryminalnopolitycznej, ale podlega tym samym wpływom, które determinują kierunki rozwoju prawa karnego i polityki karnej w odniesieniu do dorosłych sprawców przestępstw. Paradoksalnie, sam proces wyodrębnienia się prawa karnego nieletnich świadczy o tym, że pozostawało ono w ścisłym związku z prawem karnym dorosłych. Jednym z podstawowych czynników, które zadecydowały o tym procesie, było bowiem pojawienie się w prawie karnym szkoły pozytywistycznej. Jej przedstawiciele zakwestionowali indeterministyczną wizję przestępcy i klasyczną koncepcję kary będącej odpłatą za winę moralną sprawcy, zwrócili uwagę na społeczne i biologiczne przyczyny przestępczości oraz zaakcentowali utylitarne funkcje kary w zakresie prewencji indywidualnej i generalnej . W historii prawa karnego nieletnich to właśnie szkole pozytywistycznej przypisuje się rolę siły napędowej, która inspirowała reformy zmierzające do wyodrębnienia go z prawa karnego dorosłych .

Wyodrębniające się prawo karne nieletnich w wielu krajach pełniło swoiste funkcje "zwiadowcze", polegające na testowaniu praktycznych skutków nowych koncepcji kryminalnopolitycznych, proponowanych przez szkołę pozytywistyczną . Tę pionierską rolę prawo karne nieletnich zachowało i w późniejszym okresie swojego rozwoju; w 2 połowie XX w. na obszarze postępowania z nieletnimi niejednokrotnie eksperymentowano z sankcjami alternatywnymi do tradycyjnych kar, zanim wprowadzono je do prawa karnego dorosłych . Z kolei wiele tendencji, które początkowo pojawiły się w prawie karnym dorosłych, takich jak na przykład dążenie do surowego i konsekwentnego karania w Stanach Zjednoczonych (get tough movement), po pewnym czasie przenikało również do postępowania z nieletnimi . Podobnie obserwowane w ostatnim czasie w Europie zaostrzenie polityki karnej wobec dorosłych sprawców najcięższych przestępstw nie pozostało bez wpływu na prawo karne nieletnich, o czym świadczą choćby zmiany zasad odpowiedzialności nieletnich w Anglii i Walii oraz Holandii . W rezultacie trudno nie zgodzić się z A. Walczak-Żochowską, która przed kilkunastu laty zauważyła, iż "ustawodawstwo o odpowiedzialności nieletnich wyrosło na gruncie ustawodawstwa karnego i do dziś w wielu krajach stanowi jego autonomiczną część. Jest w związku z tym rzeczą zrozumiałą, że w rozwoju jego występują wpływy tendencji występujących w różnych okresach ewolucji prawa karnego" .

Z uwagi na ścisły związek prawa karnego nieletnich z prawem karnym dorosłych charakterystyka zmian w podejściu do nieletnich sprawców przestępstw nie jest możliwa bez spojrzenia na nie z perspektywy ogólnych tendencji we współczesnym prawie karnym i polityce karnej. W ostatnim ćwierćwieczu kierunki rozwoju prawa karnego w dużym stopniu wyznaczone były przez upadek ideologii resocjalizacji i związaną z nim próżnię w dziedzinie racjonalizacji karania, która spowodowała, że w wielu krajach zdecydowano się na powrót do koncepcji neoklasycznych lub wypracowano nowe teorie, jak choćby teorię "selektywnego uniemożliwiania" (selective incapacitation) . Zarówno zmiany w dziedzinie racjonalizacji karania, jak i pojawienie się w prawie karnym nurtu sprawiedliwości naprawczej, wywarły znaczny wpływ na kształt prawa karnego nieletnich . Charakterystyka zmian w podejściu do nieletnich przestępców w ostatnich latach wymaga syntetycznego przedstawienia tkwiących u ich podstaw tendencji kryminalnopolitycznych, do których należy zaliczyć załamanie się ideologii resocjalizacji, rozwój nowych racjonalizacji karania i nurtu sprawiedliwości naprawczej oraz zjawisko rozgałęzienia (bifurcation) polityki karnej.

Problematyka tej książki koncentruje się wokół reform prawa karnego nieletnich w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Poza zakresem rozważań pozostawiono zmiany systemów postępowania z nieletnimi w krajach Europy Środkowej i Wschodniej z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, reforma prawa karnego nieletnich w większości z tych krajów nie została jeszcze zakończona, a po drugie bez wątpienia nie można im przypisać podstawowej roli w tej dziedzinie. W okresie powojennym aż do przełomu politycznego z początku lat dziewięćdziesiątych XX w. zasady odpowiedzialności karnej nieletnich w krajach komunistycznych na ogół uregulowane były w kodeksach karnych . Samodzielne ustawy zawierające przepisy materialnoprawne i procesowe dotyczące postępowania z nieletnimi uchwalono jedynie w Rumunii w roku 1977 i w Polsce w roku 1982 . W ostatniej dekadzie minionego stulecia, niezależnie od prac nad projektami nowych kodyfikacji karnych, w większości państw postkomunistycznych przeprowadzono liczne reformy, mające na celu dostosowanie ustawodawstwa karnego do standardów demokratycznego państwa prawa. Wprowadzone wtedy zmiany zasad odpowiedzialności karnej dorosłych na ogół powodowały również zmiany w zakresie traktowania nieletnich, chociaż to nie nieletni, ale dorośli sprawcy przestępstw stanowili centralny punkt odniesienia ustaw nowelizujących prawo karne .

W tych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w których proces reformowania ustawodawstwa karnego zakończony został uchwaleniem nowych kodeksów karnych, prawo karne nieletnich z reguły nadal pozostaje w tych kodeksach. Zasady odpowiedzialności karnej nieletnich w Federacji Rosyjskiej uregulowane są w osobnym rozdziale kodeksu karnego z 1996 r. W Estonii, po dyskusji na temat ewentualnego unormowania problematyki traktowania nieletnich w odrębnej ustawie, ostatecznie pozostawiono tę materię w kodeksie karnym z 2001 r. Osobny rozdział dotyczący zasad odpowiedzialności karnej nieletnich zawarty jest także w litewskim kodeksie karnym z roku 2000 i w łotewskim kodeksie karnym z roku 1999 . Wyjątek stanowią pod tym względem Czechy, ponieważ w toku prac nad nowym kodeksem karnym ustawodawca zdecydował się na uregulowanie problematyki traktowania nieletnich w odrębnej ustawie. Czeska ustawa o odpowiedzialności nieletnich za czyny przestępcze i o sądownictwie dla nieletnich, która weszła w życie w styczniu 2004 r., zastąpiła odpowiednie rozdziały kodeksu karnego i kodeksu postępowania karnego z roku 1961, wyprzedzając w czasie uchwalenie nowej kodyfikacji karnej .

Analiza reform prawa karnego nieletnich w krajach postkomunistycznych wymagałaby odrębnego opracowania, a ponadto nie byłaby możliwa bez uprzedniej charakterystyki zmian zasad traktowania nieletnich w Europie Zachodniej, Australii, Nowej Zelandii czy Kanadzie, do których niejednokrotnie odwoływano się w państwach środkowo- i wschodnioeuropejskich. Autorzy projektu czeskiej ustawy o odpowiedzialności nieletnich za czyny przestępcze i o sądownictwie dla nieletnich wyraźnie wzorowali się na przepisach dotyczących naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, wprowadzonych do prawa karnego nieletnich w Austrii, Kanadzie i Nowej Zelandii . Estoński system prawa karnego nieletnich podąża za wzorami skandynawskimi . Z kolei wiele przepisów litewskiego kodeksu karnego z 2000 r. dotyczących odpowiedzialności karnej nieletnich nawiązuje do niemieckiej ustawy o sądownictwie dla nieletnich .

Porównywanie systemów karnych różnych krajów jest zabiegiem bardzo trudnym, nawet jeżeli dotyczy relatywnie wąskiej dziedziny, jaką jest prawo karne nieletnich. Pod tymi samymi pojęciami w porządkach prawnych poszczególnych państw nierzadko kryją się odmienne treści i instytucje. Problemy terminologiczne potęgowane są przez fakt, że niekiedy określone pojęcie użyte przez ustawodawcę tłumaczone jest w opracowaniach obcojęzycznych na wiele różnych sposobów, a sięgnięcie do oryginalnego tekstu odpowiedniego aktu prawnego nie zawsze jest możliwe. Niniejsza praca poświęcona współczesnym kierunkom rozwoju prawa karnego nieletnich bez wątpienia nie mogłaby powstać bez pomocy moich koleżanek i kolegów, ekspertów w dziedzinie postępowania z nieletnimi, którzy z niezwykłą życzliwością przesyłali mi swoje publikacje na temat rozwoju tej dyscypliny w ich kraju i zawsze gotowi byli do skrupulatnego wyjaśniania problemów terminologicznych oraz innych nasuwających się wątpliwości.

Spośród wielu takich osób na szczególnie serdeczne podziękowania zasługują: prof. Helena Valkova z uniwersytetu w Pilźnie, prof. Irena Sagel-Grande z uniwersytetu w Groningen, prof. Andrea Baechtold z uniwersytetu w Bernie, prof. Udo Jesionek, były długoletni Prezes Wiedeńskiego Sądu dla Nieletnich, oraz prof. Frieder Dünkel z uniwersytetu w Greifswaldzie. Dzięki pomocy prof. Friedera Dünkela, wybitnego znawcy prawa karnego i polityki karnej w sprawach nieletnich, w czasie moich wielokrotnych wyjazdów stypendialnych do Greifswaldu mogłam studiować tę problematykę, korzystając także ze zgromadzonego przez niego prywatnego księgozbioru. Osobne wyrazy wdzięczności kieruję pod adresem prof. Zbigniewa Hołdy, kierownika Katedry Prawa i Polityki Penitencjarnej Uniwersytetu Jagiellońskiego, który łagodnie, choć konsekwentnie, mobilizował mnie do zakończenia tej pracy.