Jastrzębski Robert (red.), Prawo handlowe i gospodarcze II Rzeczypospolitej

Prawo handlowe i gospodarcze państwa polskiego sprzed wybuchu drugiej wojny światowej stanowi po dzień dzisiejszy istotny punkt odniesienia dla wielu rozwiązań legislacyjnych. Odwoływanie się do spuścizny prawnej II Rzeczypospolitej jest inspiracją dla wielu pokoleń prawników. Ma to swoje uzasadnienie przede wszystkim w tym, że państwo polskie, które odrodziło się po przeszło 100 latach zaborów, mogło po raz pierwszy kształtować w sposób niejako „suwerenny” własny system prawny. Oczywiście powstanie państwa polskiego w 1918 r. wytworzyło nową sytuację prawnoustrojową i – co za tym idzie – należało odpowiedzieć na pytanie, czy ówczesne państwo polskie było państwem nowym, czy też stanowiło kontynuację Rzeczypospolitej sprzed 1795 r.

W tym okresie przyjęto, wywodzącą się z prawa rzymskiego, koncepcję ius postliminii, którą zaadaptowało prawo międzynarodowe publiczne. Polegała ona generalnie na przywróceniu władzy państwowej na terytorium zajętym czasowo przez państwo obce w wyniku debellacji . Nie oznaczało to jednak powrotu do dawnego prawa polskiego, czyli z okresu I Rzeczypospolitej, przede wszystkim ze względu na jego prawie wyłącznie zwyczajowy charakter, zwłaszcza w odniesieniu do prawa prywatnego . Ponadto, jak uznał Fryderyk Zoll, „nić, łącząca nasze życie prawne z dawnem prawem Polskiem prywatnem, została zerwana przez narzucone nam prawa obce (...)” . W związku z tym polski ustawodawca stanął przed trudnym zadaniem kodyfikacji prawa na swoim terytorium. Warto zaznaczyć, na co zwrócił uwagę Zbigniew Radwański, że polski legislator przyjął koncepcję tworzenia oryginalnych kompleksów norm prawnych, które miały stopniowo zastępować prawo obce – poszczególnych dzielnic państwa polskiego . Na wstępie należy zaznaczyć, że kodyfikacja w zakresie prawa prywatnego dotyczyła przede wszystkim prawa handlowego oraz gospodarczego. Podstawową rolę w tym procesie odgrywała Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej, która powstała na podstawie ustawy Sejmu Ustawodawczego z 3 czerwca 1919 r. (Dz. Pr. Pań. Pol. Nr 44, poz. 315). Prace Komisji nie tylko stanowią pole zainteresowania badaczy prawa polskiego XX w., lecz także są wzorem dla współczesnych rozwiązań legislacyjnych.

Prawo handlowe i prawo gospodarcze to dwie odrębne dyscypliny prawne, które łączy przede wszystkim czynnik ekonomiczny. Pierwsza z nich jest genetycznie starsza, druga zaś pojawiła się pod koniec XIX w., przy czym rozwój jej przypada na okres po pierwszej wojnie światowej. Wówczas nastąpiła daleko idąca interwencja władz państwowych w życie ekonomiczne, co wiązało się ze stopniową socjalizacją, bardziej współcześnie określaną mianem publicyzacji prawa cywilnego (prywatnego) . W związku z tym ingerencja państwa wymagała odrębnych regulacji prawnych, innych niż te, które były stosowane w ustroju czysto indywidualistycznym (liberalnym). Konsekwencją tego była prowadzona polityka etatystyczna, polegająca na regulowaniu życia ekonomicznego przez państwo za pomocą odpowiedniego ustawodawstwa. Warto jednak zaznaczyć, że zjednoczenie ekonomiczne, którego podstawą jest jednolite prawo związane sensu largo z obrotem gospodarczym, stanowi wstęp do integracji politycznej. Dlatego w II Rzeczypospolitej kodyfikacja prawa objęła przede wszystkim prawo handlowe i gospodarcze. Co istotne, powstałe wówczas unormowania prawne obowiązywały jeszcze po drugiej wojnie światowej oraz miały wpływ na przekształcenia gospodarcze po 1989 r. Zaliczyć do nich należy m.in. Kodeks handlowy, Kodeks zobowiązań, Prawo spółdzielcze, ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Prawo przemysłowe, Prawo upadłościowe, Prawo układowe czy obowiązujące do dnia dzisiejszego Prawo wekslowe i Prawo czekowe. Dlatego w dużej mierze odnoszą się do tych osiągnięć legislacyjnych słowa Stanisława Kutrzeby, który w zakończeniu swojej książki o Polsce odrodzonej stwierdził, że: „Przeszło lat dwadzieścia w mozole, w trudzie, nieraz w przygnębieniu” kształtowało się państwo polskie, a „Gdy dziś z pewnego dystansu patrzy się na ten okres, widzi się jasno, jakiej ogromnej dokonano pracy”, i „Musi się przyznać, że dokonano wielkich rzeczy” .

Ustawodawstwo handlowe i gospodarcze II Rzeczypospolitej możemy podzielić zasadniczo na trzy okresy: kształtowania się państwowości polskiej, reformy gospodarczej (skarbowo-walutowej) oraz po 1926 r., kiedy akty prawne miały głównie formę rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej z mocą ustawy. Dlatego, jak stwierdził Michał Pietrzak: „Wkład Sejmu w proces kodyfikacji prawa okazał się raczej skromny”, a „Jego zasługą było powołanie do życia Komisji Kodyfikacyjnej i wyposażenie jej w niezbędne instrumenty działania” . Było to związane z doświadczeniami legislacyjnymi, zwłaszcza w odniesieniu do projektów ustaw: Prawo prywatne międzynarodowe, Prawo prywatne międzydzielnicowe oraz o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. W związku z tym po zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r., która nastąpiła w 1926 r. , „projekty Komisji Kodyfikacyjnej stawały się obowiązującym prawem na podstawie rozporządzeń Prezydenta z mocą ustawy” .

Problematyka kodyfikacji prawa i sięganie do tradycji prawnej II Rzeczypospolitej zawsze wiąże się z poszukiwaniem zarówno własnej tożsamości, jak i genezy określonych rozwiązań prawnych. Zagadnieniu temu była poświęcona konferencja naukowa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w 2014 r. pt. „80 lat kodyfikacji polskiego prawa handlowego” . W związku z tym piszący te słowa doszedł do wniosku, że wyzwaniem naukowym będzie obszerne opracowanie tematu prawa handlowego i gospodarczego II Rzeczypospolitej. Pokłosiem tego jest właśnie prezentowana książka, w której opracowaniu brali udział przedstawiciele nauk prawnych, ekonomicznych oraz historycznych. Dodatkowo należy zaznaczyć, że autorzy poszczególnych rozdziałów pochodzą z różnych polskich ośrodków naukowych, tj. Częstochowy, Katowic, Lublina, Poznania, Warszawy oraz Wrocławia. W ten sposób opracowanie stanowi przykład zróżnicowanego podejścia do poszczególnych zagadnień z zakresu prawa handlowego i gospodarczego II Rzeczypospolitej. Książka składa się z 16 rozdziałów, z których pierwszy dotyczy pojęcia prawa handlowego i gospodarczego. Kolejne zaś rozdziały odnoszą się do poszczególnych unormowań, które obowiązywały w omawianym okresie, a na końcu każdego z nich została zamieszczona bibliografia (podstawowa).

Oczywiście w opracowaniu nie omówiono całości regulacji z zakresu prawa handlowego i gospodarczego, które obowiązywały w II Rzeczypospolitej. Dotyczy to w szczególności prawa przewozowego, ubezpieczeniowego, morskiego, a także całości unormowań z zakresu papierów wartościowych. Wynikało to przede wszystkim z obszerności aktów normatywnych oraz chęci uwypuklenia osiągnięć legislacyjnych odrodzonego po pierwszej wojnie światowej państwa polskiego.

Na zakończenie należy wyrazić wdzięczność wielu osobom, dzięki którym książka powstała. Warto podkreślić, że jest ona wynikiem badań statutowych przeprowadzonych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w latach 2017–2018.

Autorzy książki mają nadzieję, że będzie ona stanowić istotną pomoc oraz odniesienie do dalszych prac badawczych z zakresu polskiego prawa handlowego oraz gospodarczego.