Górnicz-Mulcahy Agnieszka, Prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w prawie polskim

Tytuł pracy - Prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w prawie polskim - wskazuje obszary prawa, w których występuje instytucja stanowiąca przedmiot pracy. Takie sformułowanie tematu, jak się wydaje, dostatecznie precyzyjnie wyznacza zakres rozważań zawartych w rozprawie. Pojęcie "prawo do wynagrodzenia" ma ściśle określone znaczenie, choć ani kodeks pracy, ani inne akty tego prawa nie zawierają definicji wynagrodzenia za pracę. Również prawo własności przemysłowej, posługując się pojęciem "wynagrodzenie", nie definiuje go. Tytuł pracy wskazuje zatem, że ogranicza się ona do analizy instytucji prawa do wynagrodzenia, które przysługuje określonej grupie twórców, będących jednocześnie pracownikami, wykonujących pracę o charakterze twórczym, przy czym rezultatem ich działalności są nowe, nieistniejące poprzednio rozwiązania o charakterze technicznym lub artystycznym. Twórcom tych rozwiązań będą przysługiwały, z tytułu dokonania projektu, określone uprawnienia.

Obowiązujące obecnie ustawodawstwo z zakresu własności przemysłowej oparte jest na dualistycznej koncepcji praw przysługujących twórcy. Znajduje to wyraźne odbicie w przepisach poszczególnych aktów prawnych z tego zakresu. W zależności od okoliczności, w jakich powstało dane rozwiązanie, twórcy przysługiwać będą uprawnienia o zróżnicowanym zakresie, treści i charakterze. W każdej jednak sytuacji twórcy rozwiązania, z uwagi na intelektualny charakter dobra, przysługiwać będzie prawo do autorstwa rozwiązania. Jest to prawo o charakterze osobistym, niezbywalnym, a czas jego trwania jest nieograniczony. Obok praw osobistych należy wyróżnić przysługujące twórcy prawa majątkowe.

Prawo do wynagrodzenia za projekt wynalazczy jest jednym z dwóch podstawowych praw majątkowych przysługujących twórcom tychże projektów. Drugie z wymienionych uprawnień to prawo do uzyskania patentu na wynalazek, prawa ochronnego na wzór użytkowy oraz prawa z rejestracji wzoru przemysłowego i topografii układu scalonego. Problematyka prawa do wynagrodzenia za dokonanie projektu wynalazczego wiąże się ściśle z zagadnieniem prawa do danego rozwiązania, czyli ustaleniem, kto jest właścicielem rozwiązania. Pojęcie wynagrodzenia odnosi się zawsze do sytuacji, w której przedsiębiorcy przysługuje prawo do danego rozwiązania. Zasadą jest, że prawo do rozwiązania przysługuje twórcy, jednakże na mocy ustawy - Prawo własności przemysłowej prawo to może powstać na rzecz przedsiębiorcy, m.in. w sytuacji gdy rozwiązanie zostało dokonane w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy.

Przedmiot pracy nie obejmuje instytucji wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w szerokim znaczeniu, tzn. jako zjawiska o bardziej uniwersalnym charakterze (m.in. ekonomicznym, społecznym), a ogranicza się do przedstawienia problematyki wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w aspekcie prawnym, na gruncie obowiązującego prawa pracy i prawa własności przemysłowej.

Przy tak określonym tytule i tak wskazanej problematyce stanowiącej przedmiot analizy dość jasno rysują się cele pracy. Sprowadzają się one do przedstawienia prawa do wynagrodzenia za projekty wynalazcze dokonane w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Praca ma na celu ukazanie prawnej problematyki wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w sposób całościowy, przy czym możemy wyróżnić trzy aspekty badawcze. Pierwszy z nich dotyczy przedstawienia pojęcia i charakteru prawnego wynagrodzenia przez analizę sposobu regulacji zastosowanej w poszczególnych przepisach konstruujących badane zagadnienie, również poprzez odwołanie się do przyjętych w nauce prawa konstrukcji prawnych. Drugi aspekt dotyczy analizy poszczególnych elementów składających się na pojęcie prawa do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze: podmiotu, przedmiotu, treści i charakteru tego prawa. Trzeci z wymienionych kierunków badawczych ma na celu przedstawienie zagadnień związanych z dochodzeniem roszczeń powstałych w związku z dokonaniem przez twórcę projektu wynalazczego w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy.

Prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze stanowi jednolitą kategorię pojęciową. Jednak uwarunkowania tego prawa, a przede wszystkim jego powstania, są bardzo zróżnicowane, co powoduje, że uzyskanie jednolitej odpowiedzi na pytanie, czym jest prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze, jest niemożliwe. Z jednej strony to zróżnicowanie uzależnione jest od tego, co stanowi projekt wynalazczy, tzn. czy wynagrodzenie należy się za wynalazek, wzór użytkowy, wzór przemysłowy, topografię układu scalonego czy projekt racjonalizatorski. Z drugiej zależy od sposobu, w jaki strony zdecydowały się na rozstrzygnięcie kwestii wynagrodzenia za pracowniczy projekt wynalazczy. W zależności od rodzaju umowy łączącej strony wynagrodzenie za projekt wynalazczy może mieć różną naturę prawną. Może przybrać postać wynagrodzenia za pracę, jeżeli strony w umowie o pracę ustalą, że wynagrodzenie, jakie otrzymuje pracownik za wykonaną pracę, będzie stanowiło jednocześnie wynagrodzenie za projekt wynalazczy, przy spełnieniu dodatkowych przesłanek. W takim przypadku wynagrodzenie za pracowniczy projekt wynalazczy będzie miało podwójną kwalifikację prawną. Inny charakter prawny będzie miało wynagrodzenie, które będzie stanowić wynagrodzenie za dokonanie dzieła czy ekwiwalent za wartość prawa do wynalazku przysporzonego przedsiębiorcy.

Praca badawcza podjęta w celu realizacji wskazanych wyżej zadań niniejszego opracowania została opisana w sześciu rozdziałach. Rozdział I wskazuje na miejsce prawa do wynagrodzenia w strukturze zobowiązaniowego stosunku prawnego. Prawo to zostało przedstawione jako element zobowiązaniowego stosunku pracy, ze wszystkimi konsekwencjami wynikającymi z uregulowania omawianej instytucji przez przepisy prawa pracy. Odwołuje się również do specyfiki stosunku zobowiązaniowego prawa pracy ukształtowanego przez przepisy prawa własności przemysłowej. Wskazuje przy tym miejsce analizowanej instytucji w prawie pracy, prawie własności przemysłowej i prawie cywilnym. Na tę część składają się pogłębione rozważania teoretyczne związane z umiejscowieniem prawa do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze w systemie prawnym i z jego znaczeniem jako elementem stosunku zobowiązaniowego.

W rozdziale II omówiono pojęcie pracowniczego projektu wynalazczego ze wskazaniem na pewną tradycję nazewniczą, ukształtowaną przez poprzednio obowiązujące regulacje prawne. Szczególnie istotne było przedstawienie wszystkich sytuacji, w których uzasadnione jest nazwanie projektu wynalazczego pracowniczym projektem wynalazczym, oraz wskazanie typów takich projektów. Szczegółowe rozważania poprzedzone zostały wyjaśnieniem pojęcia projektu wynalazczego w ogólności. W tej części pracy omówiono również pracownicze projekty wynalazcze, które dokonane zostały w okolicznościach uregulowanych przepisami szczegółowymi.

Rozdziały III i IV dotyczą konstrukcji prawnej omawianej instytucji. Dokonana została w nich analiza elementów składających się na prawo do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze. Główne założenie rozdziału trzeciego to przedstawienie podmiotów tegoż prawa, przy czym głębokiej analizie poddane zostało pojęcie podmiotu zobowiązanego do wypłaty wynagrodzenia, który występując w obrocie, może przybrać różne formy organizacyjno-prawne. W rozdziale czwartym przedstawiona została problematyka związana z przedmiotem prawa do wynagrodzenia i elementami treści tego prawa z uwzględnieniem problemu nabycia prawa, przeniesienia i przekształcenia, a także problem jego wygaśnięcia. Głównym zamierzeniem tej części jest charakterystyka prawa do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze z uwzględnieniem wszelkich cech różniących omawianą instytucję od prawa do wynagrodzenia za pracę w ogólnym rozumieniu.

Rozdział V ma na celu przedstawienie sytuacji, które co prawda uregulowane przez ustawodawcę, zostały wyjęte poza nawias ogólnych unormowań dotyczących projektów wynalazczych. Pierwsza z wymienionych sytuacji dotyczy projektów racjonalizatorskich, które mogą zostać przyjęte przez przedsiębiorcę do wykorzystania, na warunkach określonych w regulaminie racjonalizacji. Twórca projektu racjonalizatorskiego nabędzie prawo do wynagrodzenia, pod warunkiem że jego projekt zostanie przyjęty przez przedsiębiorcę do wykorzystania. W drugiej z analizowanych sytuacji przedstawiony jest problem odszkodowania przysługującego z mocy ustawy osobom, które mają prawo do uzyskania patentu lub prawa ochronnego, a których wynalazki lub wzory użytkowe uznano za tajne. W zamian za odszkodowanie prawo do uzyskania patentu lub prawa ochronnego przechodzi na Skarb Państwa.

Środki służące ochronie prawa do wynagrodzenia za pracownicze projekty wynalazcze zostały przedstawione w rozdziale VI, kończącym pracę. Rozważania podjęte w tej części objęły elementy procesowe, jakie wiążą się z prowadzeniem spraw dotyczących wynagrodzenia za projekty wynalazcze, które mogą być kwalifikowane jako spory o roszczenia związane ze stosunkiem pracy w pojęciu przepisów procedury cywilnej.

Prezentowana publikacja stanowi w niewielkim stopniu zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Kuczyńskiego, któremu bardzo dziękuję za zachętę i opiekę. Serdeczne podziękowania składam również recenzentom - prof. dr. hab. Zdzisławowi Kubotowi i prof. dr hab. Gabrieli Jyż.