Bigaj Andrzej, Prawo do urlopu wypoczynkowego

Regeneracja sił fizycznych i psychicznych jest podstawową potrzebą fizjologiczną ludzkiego organizmu. Nabiera ona szczególnego znaczenia w tych sferach społecznego funkcjonowania jednostki, w których człowiek poddawany jest eksploatacji w dłuższych odcinkach czasu. Jeżeli zjawisko to pojawia się w dziedzinach będących przedmiotem zainteresowania prawa, to przestaje mieć ono wymiar wyłącznie ontologiczny. Zachodzi wówczas konieczność wprowadzania rozwiązań prawnych, które stworzą pracownikowi przestrzeń wolną od obciążeń w celu umożliwienia mu efektywnego wypoczynku. Założenie to jest głęboko zakorzenione w kręgu kultury europejskiej .

Zjawiskiem poddanym regulacji prawa jest praca człowieka. Pojęcie to oznacza aktywność ludzką o charakterze ciągłym, na którą składają się czynności powtarzalne w czasie i przestrzeni. Świadczenie pracy o charakterze zarobkowym w warunkach społecznej gospodarki rynkowej wiąże się z wieloma zagrożeniami. Człowiek poddany jest presji rynku, którego uczestnicy dążą do osiągnięcia ekonomicznego sukcesu w warunkach konkurencji. Elementem tego procesu jest zawieranie umów obligacyjnych, w ramach których zachodzi pokusa obciążania jednostek obowiązkami, których wymiar ilościowy stawia pod znakiem zapytania ochronę zdrowia oraz prawidłowe funkcjonowanie w życiu społecznym i rodzinnym. Tendencje te zostały zauważone przez społeczność międzynarodową i ustawodawcę polskiego już w pierwszej połowie XX w. Od tego momentu trwa ewolucja standardów prawnych służących zapewnieniu pracującym wypoczynku jako wartości związanej z zasadą godności człowieka.

Celem niniejszej monografii jest analiza charakteru prawnego urlopu wypoczynkowego. Instytucja ta jest jednym z elementów szerzej ujętego prawa do wypoczynku. Jej założeniem jest umożliwienie pracownikowi regeneracji sił w dłuższej perspektywie świadczenia pracy. Rozwój polskiego prawa urlopowego rozciąga się na okres od 1918 r. do czasów współczesnych. Dzisiejszy stan prawny jest wynikiem ewolucji rozwiązań, które pojawiały się w różniących się między sobą realiach ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Uprawnione zatem wydają się pytania, jaki jest obecnie charakter prawa do urlopu, jaka jest podstawa aksjologiczna współczesnych regulacji oraz jak należy ocenić aktualne rozwiązania z punktu widzenia wymogów cywilizacyjnych i skuteczności w praktyce stosowania prawa.

Wybór tematu monografii wynika z faktu, że w polskiej doktrynie prawa pracy brakuje obecnie publikacji, której przedmiotem byłaby pogłębiona analiza teoretyczna instytucji urlopu wypoczynkowego. Na rynku wydawniczym pojawiło się wiele opracowań na temat omawianej instytucji, ale z reguły mają one charakter komentarzowy lub przyczynkarski. Wyjątkiem jest publikacja J. Logi pt. Urlopy wypoczynkowe z 1963 r. Opracowanie to, mimo wysokich walorów naukowych, w dużej mierze straciło jednak aktualność na skutek dynamicznych zmian, jakie nastąpiły w prawie urlopowym od lat 60. XX w. Uprawniona wydaje się zatem teza, że niniejsza monografia stanowi pierwszą od ponad 50 lat próbę całościowego naukowego ujęcia problematyki urlopu wypoczynkowego.

Pogłębiona analiza omawianego zagadnienia wymagała uwzględnienia ponad 90 aktów normatywnych z zakresu polskiego, europejskiego oraz międzynarodowego prawa pracy. Próba opisu cech konstrukcyjnych oraz założeń aksjologicznych urlopu została przeze mnie podjęta po analizie blisko 300 publikacji z zakresu prawa pracy oraz prawa cywilnego, a także około 100 orzeczeń Sądu Najwyższego, Trybunału Konstytucyjnego, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów apelacyjnych. Konfrontowanie poglądów doktryny i orzecznictwem uważam za szczególnie cenne dla podjętego zamierzenia naukowego, gdyż urlop wypoczynkowy jest złożoną konstrukcją teoretyczną o istotnej doniosłości praktycznej.

W toku prowadzenia badań posługiwałem się przede wszystkim metodą formalno-dogmatyczną. Wyrażała się ona w wyjaśnianiu, klasyfikacji i systematyzacji przepisów. Rozważania w tym zakresie prowadziłem z uwzględnieniem reguł logiki prawniczej. Metoda ta nie ograniczała się jedynie do językowych aspektów wykładni, wzbogacona była bowiem elementami metody aksjologicznej. Jednym ze sformułowanych celów monografii jest poszukiwanie wartości, które leżą u podstaw aktualnego ukształtowania instytucji urlopu wypoczynkowego. W pracy pojawiła się ponadto metoda historyczna, w kontekście rozważań nad ewolucją prawa urlopowego i ukazania zależności jego kształtu od realiów ustrojowych państwa.

Struktura książki jest następująca: w pierwszej kolejności przedstawiam charakter stosunku pracy jako więzi prawnej o charakterze trwałym i ciągłym. W tym kontekście prezentuję konstrukcję „wyłączeń obowiązku świadczenia pracy”. Wynika to z faktu, że do kategorii tej zalicza się urlop wypoczynkowy, jest on jednak wyłączeniem obowiązku świadczenia pracy o charakterze swoistym (rozdział I). W dalszej części omawiam zagadnienie prawa do wypoczynku, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki urlopowej. Przedstawiam ją w kontekście rozwiązań prawa międzynarodowego i europejskiego oraz polskich standardów konstytucyjnych (rozdział II). Następnie przechodzę do rozważań na temat historycznego rozwoju polskich regulacji z zakresu prawa urlopowego, który został zapoczątkowany po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i trwa do dnia dzisiejszego (rozdział III).

Kolejne dwie części książki mają charakter teoretyczny. W ramach rozdziału IV przedstawiam teorie urlopu wypoczynkowego, które formułowano w doktrynie prawa pracy w XX w. Powstawały one w kontekście różnorodnych systemów prawnych, co wymaga oceny, na ile są adekwatne do aktualnych rozwiązań w prawie polskim. Istotne miejsce w rozważaniach zajmuje ponadto przedstawienie zasad prawa urlopowego. Ich katalog jest kanonem prawa pracy, należy jednak poddać go analizie z perspektywy dynamiki zmian działu VII kodeksu pracy.

W rozdziale V podejmuję próbę wpisania instytucji urlopu w wypracowaną na gruncie teorii i filozofii prawa konstrukcję prawa podmiotowego. Pojęcie to nie jest rozumiane jednolicie. W związku z tym przedstawiam różne jego znaczenia i proponuję przeniesienie na grunt nauki prawa pracy tego, które uważam za najlepiej oddające specyfikę prawa do wypoczynku.

Rozdział VI obejmuje analizę kręgu osób, którym w obecnym stanie prawnym przysługuje prawo do urlopu. Jest on w największej mierze tożsamy z zakresem podmiotowym kodeksu pracy. Stan ten jest trudny do pogodzenia z aksjologią wyartykułowaną w Konstytucji i aktach prawa międzynarodowego najwyższej rangi. W Polsce istnieje bowiem możliwość świadczenia pracy w oparciu o tzw. zatrudnienie niepracownicze. Wykazuje ono w wielu elementach podobieństwo do stosunku pracy, przy czym nie gwarantuje porównywalnego prawa do wypoczynku. Pojawia się w związku z tym pytanie o systemową dopuszczalność różnicowania standardów w odniesieniu do pracowników i osób zatrudnionych niepracowniczo.

Ostatnie cztery rozdziały (VII, VIII, IX, X) mają charakter dogmatyczny. Analizuję w nich problematykę nabycia, wymiaru, udzielenia urlopu wypoczynkowego oraz sytuacji prawnej osoby pozostającej na urlopie. Podejmuję próbę uporządkowania terminologii i przedstawienia mechanizmów faktycznej realizacji norm, które w założeniu mają chronić interesy obu stron stosunku pracy. W rozdziałach tych formułuję liczne wnioski de lege ferenda w odniesieniu do regulacji, które w mojej opinii wymagają uchylenia lub zmiany z powodu nieprzystawalności do realiów współczesnego rynku pracy.

W rozdziale podsumowującym przedstawiam konkluzje dotyczące charakteru prawa do urlopu wypoczynkowego, jego aksjologii oraz wyzwań, przed jakimi staje ustawodawca. Pozostaje mieć nadzieję, że będą one stanowiły skromny wkład w dyskusję na temat potrzeby zmian standardów prawa pracy w odniesieniu do problematyki urlopowej.

W rozprawie uwzględniłem stan prawny na dzień 1 lipca 2015 r.