Demenko Anna, Prawo do obrony formalnej w transgranicznym postępowaniu karnym w Unii Europejskiej

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz niewątpliwie zachodzące procesy globalizacyjne doprowadziły do zwiększenia mobilności społeczeństwa polskiego, zarówno w skali europejskiej, jak i światowej. W wyniku tego procesu polski wymiar sprawiedliwości coraz częściej konfrontowany jest z elementami międzynarodowymi pojawiającymi się zarówno w postępowaniach cywilnych, jak i karnych, które sprawiają, że dla rozstrzygnięcia danej sprawy, uwzględniając zasadę terytorialności, konieczne staje się zaangażowanie organów innego państwa. Ponieważ działalność wszystkich organów państwowych regulują przepisy prawa wewnętrznego danego kraju, w mniejszym lub większym stopniu zharmonizowane z unormowaniami innych państw, ich włączenie w proces powoduje jednocześnie importowanie do postępowania czynności przeprowadzanych na podstawie innego systemu prawnego. Proces przestaje być przeprowadzany wyłącznie przez organy jednego państwa, w oparciu o przepisy wewnętrzne jednego kraju – staje się tzw. postępowaniem transgranicznym, którego pojęcie w odniesieniu do spraw karnych zostanie wyjaśnione w początkowej części niniejszego opracowania.

Wskazane tendencje szczególnie widoczne są w odniesieniu do postępowań karnych prowadzonych przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. Zlikwidowanie barier międzypaństwowych, co m.in. ułatwia działania przestępcze, powoduje, że organy wymiaru sprawiedliwości, aby skutecznie realizować swoje zadania, zmuszone są do ścisłej i sprawnej współpracy ponad granicami krajowymi. Internacjonalizacja przestępczości prowadzi do tego, że zabezpieczenie i zgromadzenie dowodów lub wyegzekwowanie nałożonych sankcji jest coraz częściej możliwe tylko wówczas, gdy jest prowadzone na terenach kilku różnych państw członkowskich. W celu usprawnienia służących temu odpowiednich procedur przyjmuje się nowe instrumenty kooperacji w sprawach karnych w znaczny sposób modyfikujące dotychczasowe zasady, prowadząc do powstania nowych gałęzi prawa, takich jak europejskie prawo i europejskie postępowanie karne . Wobec rosnącej przestępczości gospodarczej, wzrastającego zagrożenia terrorystycznego oraz słabości tradycyjnych procedur międzynarodowej pomocy prawnej początkowy rozwój w tym zakresie cechowało przede wszystkim dążenie do przyspieszenia i ułatwienia kooperacji między państwami UE. Działania organizacyjne, takie jak stworzenie Europolu czy Eurojustu, oraz nowe rozwiązania prawne – takie jak europejski nakaz aresztowania – ukierunkowane były przede wszystkim na zwiększenie efektywności postępowania. Tendencje te spotkały się nie tylko z aprobatą, lecz także z krytycznymi reakcjami zarówno praktyków, jak i przedstawicieli nauki. Podnoszono, że rozwój europejskich instrumentów współpracy w sprawach karnych powinien uwzględniać także sytuację prawną i faktyczną uwikłanych w postępowanie jednostek oraz nie może prowadzić do naruszenia równowagi procesowej i podstawowych zasad rzetelnego procesu .

Twierdzenia krytyków wynikają z założenia, że rozwój współpracy w sprawach karnych między państwami członkowskimi UE prowadzi do naruszenia praw jednostki oraz pogorszenia jej sytuacji procesowej. Szczegółowe dane z badań przeprowadzonych na ten temat, odnoszących się do konkretnych rozwiązań prawnych przyjętych w poszczególnych systemach, są jednak zarówno w nauce polskiej, jak i europejskiej, stosunkowo skąpe . Nie dają one przy tym także, co do zasady, odpowiedzi na pytania o konkretne uprawnienia przysługujące jednostce podczas kooperacji międzypaństwowej w sprawach karnych, kształtujące jej pozycję prawną.

Przedmiotem niniejszej pracy jest spojrzenie na kooperację między państwami członkowskimi UE w sprawach karnych z perspektywy prawa oskarżonego do obrony formalnej oraz częściowe zweryfikowanie tezy o błędnym kierunku rozwoju europejskiego procesu karnego. Jej zadaniem jest analiza możliwości korzystania przez oskarżonego, podczas nawiązywanej między organami różnych państw kooperacji, z podejmowanych w jego interesie efektywnych działań obrońcy – tj. analiza zarówno prawa oskarżonego do posiadania na tym etapie obrońcy, jak i kompetencji wyznaczonego obrońcy, pozwalających na skuteczne realizowanie powierzonej mu funkcji.

Podstawowym problemem, jaki pojawia się w związku z tym zagadnieniem, jest pytanie, czy oskarżonemu w postępowaniu, w którym dochodzi do nawiązania kooperacji z organami innego państwa podczas działań realizowanych w ramach i na etapie współpracy w ogóle przysługuje status oskarżonego uprawnionego do obrony formalnej. Tradycyjnie bowiem współpraca między państwami w sprawach karnych traktowana jest jako element zagranicznej polityki państwowej, w której jednostce nie przysługuje status podmiotu postępowania ani tym bardziej nie przyznaje jej się praw właściwych dla osoby oskarżonej. Aby udzielić w tym zakresie właściwej odpowiedzi, konieczne jest dokonanie w pierwszej kolejności analizy celów, rodzajów, przebiegu oraz – na tej podstawie – charakteru prawnego czynności podejmowanych przez organy poszczególnych państw w ramach kooperacji. Rozważania te pozwolą na zweryfikowanie zasadności postulatu przyznania osobie uwikłanej w międzynarodową współpracę statusu oskarżonego wraz z zapewnieniem jej prawa do obrony. Ta problematyka omówiona została w pierwszej części pracy, w znacznej mierze opierającej się na doktrynie niemieckiej, która zagadnieniu temu poświęciła dotychczas w opracowaniach i komentarzach znaczną uwagę. W polskich opracowaniach rozważania dotyczące charakteru prawnego omawianej kooperacji w sprawach karnych są niestety dość fragmentaryczne i nie tworzą spójnych koncepcji.

Ustalenie, że nawiązanie kooperacji między organami różnych państw członkowskich UE w danej sprawie karnej prowadzi do tzw. transgranicznego postępowania karnego nasuwa kolejne wymagające rozstrzygnięcia pytanie dotyczące zasad obowiązywania prawa do obrony formalnej w takim postępowaniu oraz prawnych i faktycznych uwarunkowań jej efektywnej realizacji. W tym miejscu rozważania opierają się, co do zasady, na polskich regulacjach i doktrynie, uzupełniająco uwzględniają jednak różne koncepcje przyjęte w innych państwach członkowskich, w szczególności dotyczące skierowanego przeciwko państwu roszczenia o zapewnienie obrony formalnej. Odwołanie się do innych systemów prawnych jest o tyle konieczne, że pozwoli na zbadanie, czy i w jakim zakresie prawo do obrony formalnej jest gwarantowane w poszczególnych procesach karnych państw członkowskich, co umożliwi sformułowanie w tym zakresie oceny dotyczącej także transgranicznego postępowania karnego.

W dalszej, zasadniczej części pracy szczegółowej analizie poddane zostały przede wszystkim regulacje prawa polskiego dotyczące działań polskich organów podejmowanych w związku ze współpracą z organami innych państw członkowskich UE w sprawach karnych pod kątem prawa oskarżonego do korzystania podczas tych czynności – wobec zaangażowanych organów państwowych – z szeroko pojętego prawa do obrony formalnej, tj. z prawa do posiadania obrońcy oraz z możliwości podjęcia przez obrońcę skutecznych działań obrończych. Rozważania koncentrują się przy tym nie na całym procesie transgranicznym, który w znacznej mierze przeprowadzany jest na podstawie przepisów jednego państwa, lecz na tych jego etapach, podczas których dochodzi do nawiązania współpracy z organami innego kraju – obejmą zarówno ten etap postępowania, w którym polskie organy same zwracają się do właściwych organów innego kraju o podjęcie określonych działań, jak i procedury wykonywania przez polskie organy czynności na wniosek organów innych państw UE. Prawny charakter tych czynności determinowany jest przez fakt, że są one podejmowane w ramach transgranicznego postępowania karnego, które jest kluczowym pojęciem dla analizy przedmiotowej w niniejszej pracy i którego założenia stanowią punkt wyjściowy do oceny szczegółowych rozwiązań przyjmowanych przy konkretnych formach współpracy.

Uzupełniająco – niniejsza praca nie ma bowiem charakteru pracy prawnoporównawczej, niektóre instytucje przedstawione zostaną także szkicowo na tle regulacji obowiązujących na terenie Niemiec (w analogicznym do polskiego systemie prawnym) oraz w Anglii (w systemie prawnym o całkowicie odmiennej konstrukcji). Wybór tych właśnie państw podyktowany jest nie tylko różnorodnością systemów prawnych regulujących współpracę, lecz także znacznym natężeniem kontaktów międzynarodowych, jakie łączą obywateli polskich z Niemcami i Anglią, co w praktyce powoduje wzrost znaczenia spraw prowadzonych z udziałem organów tych właśnie państw.

Z uwagi na fakt, że niektóre instrumenty współpracy, takie jak np. na europejski nakaz aresztowania, stosować można na różnych etapach postępowania – zarówno w fazie postępowania przygotowawczego, jurysdykcyjnego, jak i wykonawczego – rozważania dotyczyć będą nie tyle poszczególnych etapów procesu, ile poszczególnych, wybranych instrumentów prawnych, na podstawie których prowadzona jest współpraca. Różnorodność ich charakteru oraz zakresu zastosowania powoduje przy tym, że niektóre instytucje omówione zostały w sposób bardziej wyczerpujący, tak jak np. kooperacja w zakresie pozyskiwania dowodów czy europejski nakaz aresztowania, inne zaś bardziej podsumowująco, jak np. przekazanie do wykonania kar pieniężnych. Ze względu na zakres pracy nie było przy tym możliwe przeanalizowanie poszczególnych umów łączących Polskę z państwami członkowskimi Unii w zakresie współpracy w sprawach karnych. Rozważania koncentrują się zatem na konwencjach multilateralnych oraz regulacjach wewnątrzkrajowych, zawartych przede wszystkim w kodeksie postępowania karnego. Porozumienia bilateralne w znacznym zakresie odzwierciedlają przy tym główne założenia i tryb współpracy, wynikające z umów wielostronnych.

Omawiane w opracowaniu zagadnienia i problemy w niektórych przypadkach odgrywają dość istotną rolę w praktyce, niekiedy zaś ich praktyczne znaczenie jest niewielkie – co nie zwalnia jednak z obowiązku ich rozważenia.

Analiza dokonywana jest pod kątem prawnych i faktycznych możliwości korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy podczas czynności podejmowanych przez polskie organy w transgranicznym postępowaniu karnym w związku ze współpracą z organami innego państwa, ewentualnego roszczenia o zapewnienie mu obrońcy wyznaczonego z urzędu oraz – przede wszystkim – możliwości i uprawnień, z jakich obrońca może korzystać, wykonując swoje zadania. Mając na uwadze opisane przesłanki efektywnej obrony formalnej, w szczególności uwzględnić należy: prawo obrońcy do zainicjowania określonych czynności w interesie oskarżonego, prawo do udziału w czynnościach podejmowanych przez organy poszczególnych państw w związku ze współpracą, prawo do kontroli ich legalności oraz faktyczne możliwości przygotowania na tym etapie efektywnych działań obrończych.

Wiele poruszanych w pracy kwestii, takich jak charakter prawny kooperacji transgranicznej w sprawach karnych, zakres roszczenia o obrońcę wyznaczanego z urzędu czy też resocjalizacyjny cel przekazywania skazanych, wymagałoby odrębnych opracowań. Stąd też rozważania w tym zakresie ujęte są jedynie szkicowo i opierają się na istniejących już analizach.

Przedstawiona tematyka nie doczekała się dotychczas w doktrynie polskiej kompleksowego opracowania. Rozważania dotyczące prawa do obrony podczas czynności podejmowanych przez polskie organy w związku z kooperacją z innymi państwami w postępowaniu karnym są, podobnie zresztą jak i regulacje w tym zakresie, bardzo fragmentaryczne i kazuistyczne. Dlatego też podstawowym zadaniem niniejszej pracy jest przede wszystkim zarysowanie i wyznaczenie określonych problemów w celu zainicjowania dalszej dyskusji i polemiki, które pozwolą na wypracowanie optymalnych rozwiązań w tym zakresie.