Antonów Kamil, Prawo do emerytury

Kwestia zabezpieczenia środków egzystencji na starość była nieodłącznym składnikiem rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw. Począwszy od struktur pierwotnych ludzie łączyli się we wspólnoty, w których łatwiej było odeprzeć zagrożenie i ponosić skutki wystąpienia różnego rodzaju niebezpieczeństw. Zapewnienie bezpieczeństwa życiowego, a potem również materialnego (dziś należałoby powiedzieć socjalnego) legło u podstaw tworzenia organizacji prywatnych, zawodowych, terytorialnych czy wreszcie ogólnonarodowych, których zadaniem było zabezpieczanie ludzi przed następstwem niekorzystnych i losowych zdarzeń (ryzyk) w majątku i na osobie. W związku z zaspokajaniem takich potrzeb społecznych narodziła się idea solidarności grupowej, która stała się podwaliną nowoczesnych ubezpieczeń społecznych.

Wśród ubezpieczeń społecznych największym zasięgiem i kosztami wyróżnia się ubezpieczenie emerytalne, które jest powszechne i dotyczy każdego ubezpieczonego, o ile dożyje on określonego w ustawie wieku emerytalnego. Ubezpieczenie emerytalne, jako wyraz socjalnej roli państwa, pełni jedną z najważniejszych funkcji w dziedzinie zaspokajania materialnych potrzeb społecznych w schyłkowym okresie życia. Należy je widzieć w szerszym kontekście zabezpieczenia społecznego, które przewiduje różnego rodzaju formy ochrony (nie tylko ubezpieczeniową) na wypadek nieprzewidzianych sytuacji losowych.

Wprowadzona w Polsce w 1999 r. reforma systemu emerytalnego zasadniczo zmieniła utrwalony w przeszłości model ubezpieczenia emerytalnego. Obecnie funkcjonują co najmniej dwa równorzędne systemy emerytalne (dla starszych i młodszych ubezpieczonych), z których jeden (dla młodszych ubezpieczonych) oparty jest na odmiennych wartościach i zasadach w porównaniu z tymi, które zostały utrzymane w systemie emerytalnym dla starszych ubezpieczonych i świadczeniobiorców.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest prawo do emerytury z powszechnego ubezpieczenia emerytalnego, tzn. dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji prawnej najmłodszych ubezpieczonych (urodzonych po dniu 31 grudnia 1968 r.), którzy zostali objęci dwusegmentowym ubezpieczeniem emerytalnym (publicznym w ZUS oraz prywatnym w OFE i zakładach emerytalnych).

W konsekwencji analizie prawnej w omawianej dziedzinie nie zostali poddani: rolnicy, osoby w stosunku służby, które pozostawały w służbie na dzień 1 stycznia 1999 r. (wyjątkowo przy omawianiu kwestii waloryzacji i zawieszalności prawa do emerytury), sędziowie i prokuratorzy. Wszystkie te grupy zawodowe posiadają własne - odrębne - systemy świadczeniowe.

Do omawianego zakresu rozprawy nie włączyłem również tzw. III filaru emerytalnego, czyli pracowniczych programów emerytalnych i innych dobrowolnych form indywidualnej lub zbiorowej przezorności na starość. Wszystkie one powinny być kwalifikowane na gruncie prawa prywatnego i rozpatrywane jako dodatkowe formy zabezpieczenia emerytalnego (ubezpieczeniowe lub oszczędnościowe), realizowane jednak poza sferą ubezpieczeń społecznych.

Ujęcie prawa do emerytury w niniejszym opracowaniu odpowiada ogólnemu podziałowi ubezpieczeń na dwie fazy - gwarancyjną i realizacyjną. Punkt ciężkości został jednak położony na gwarancyjną fazę ubezpieczenia emerytalnego (ubezpieczenie sensu stricto), bowiem o jakości przyszłego świadczenia przesądza właśnie odpowiednie uregulowanie gwarancyjnych mechanizmów i instytucji prawa do emerytury. Ugruntowanie w powszechnej świadomości poczucia (pewności) zabezpieczenia przed zajściem sytuacji losowych (jak np. dożycie wieku emerytalnego) wpływa na uspokojenie nastrojów społecznych, ułatwia skoncentrowanie się i lepsze wykonywanie powinności zawodowych oraz sprzyja harmonijnemu rozwojowi życia rodzinnego. Z kolei od właściwego ustalenia zakresu obowiązków ubezpieczeniowych (podleganie ubezpieczeniu i opłacanie składki) w dużej mierze zależą społeczne odczucia i oceny co do równego i sprawiedliwego rozłożenia ciężarów ubezpieczeniowych w obowiązujących rozwiązaniach prawnych. Faza realizacyjna pełni zaś, do pewnego stopnia, rolę techniczno-prawną, polegającą na ustaleniu prawa do emerytury, jej wypłacie i zmianach w wysokości świadczenia (ubezpieczenie sensu largo).

Konstrukcja książki uwzględnia powyższy podział na dwie fazy ubezpieczeń (gwarancyjną - rozdział II i III oraz realizacyjną - rozdział IV), których opis jest poprzedzony uwagami na temat ryzyka emerytalnego (rozdział I).