Łada Piotr, Prawo autorskie w muzeum. Przewodnik ze wzorami umów

Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie w ujęciu praktycznym oraz kompleksowym najistotniejszych zagadnień dotyczących prawa autorskiego w działalności muzeów. Opracowanie przeznaczone jest dla osób związanych z muzeami, w szczególności muzealników zajmujących się gromadzeniem lub naukowym opracowaniem zbiorów, organizacją wystaw oraz prowadzeniem działalności edukacyjnej, artystycznej lub wydawniczej. Adresatami pozostają tym samym wszystkie osoby zatrudnione lub współpracujące z muzeami, przy których działalności pojawiają się praktyczne zagadnienia z zakresu prawa autorskiego, w szczególności z działów administracyjnych, prawnych, dokumentacyjnych, digitalizacyjnych, ekspozycyjnych, edukacyjnych, wydawniczych, a także marketingowych oraz promocyjnych.

Prawo autorskie w działalności muzeów dotyczy nie tylko samych zbiorów, muzealiów lub szerzej obiektów, ale w zasadzie każdej sfery codziennej działalności muzealnej, przy której dochodzi do stworzenia lub eksploatacji utworów podlegających ochronie prawa autorskiego, w tym na podstawie umów o pracę lub umów cywilnoprawnych. Istotne korzyści publikacja przyniesie także osobom szeroko związanym z działalnością wystawienniczą oraz kulturalną, gdyż oprócz szczegółowych regulacji dotyczących muzeów określone działania, jak choćby zawieranie umów, proces digitalizacji czy wykorzystanie wizerunku, podlegają zasadom ogólnym prawa autorskiego, przy których status instytucji lub osoby może posiadać mniejsze znaczenie, zaś na pierwszy plan wysuwa się rodzaj podejmowanych czynności.

Problematyka prawa autorskiego w muzeum jak dotąd nie doczekała się opracowania typu monograficznego, a nawet publikacji podsumowującej najważniejsze zagadnienia z punktu widzenia prawa autorskiego. W dostępnym obiegu, zwłaszcza w formie elektronicznej, zaś w mniejszym stopniu w formie tradycyjnych wydań papierowych, pojawiały się prace, których celem było przybliżenie wybranych aspektów prawa autorskiego w muzeach, jednak próba kompleksowego przedstawienia tych zagadnień nie została wcześniej podjęta. Przy opracowaniu niniejszej książki główny nacisk został położony na zagadnienia, które pojawiają się w praktycznej działalności muzealnej, stanowiąc niejako efekt podsumowania dotychczasowych doświadczeń autora w bieżącej obsłudze prawnej oraz współpracy z jednostkami muzealnymi zdobytych podczas zarówno prowadzenia szkoleń, warsztatów i wykładów dla tych jednostek, jak i bardziej lub mniej formalnych spotkań z osobami z obszaru szeroko pojętej działalności kulturalnej w czasie targów, spotkań lub konferencji. Wspomniane doświadczenia przełożyły się na samą strukturę publikacji, która odchodzi od klasycznej systematyki prawa autorskiego, koncentrując się na aspektach praktycznych, a zagadnienia typowo teoretyczne przybliża w zakresie uzasadnionym dla zrozumienia lub przejrzystości wywodu jako całości.

Powyższe stało się też przyczyną, dla której obok rozdziałów poświęconych umowom z zakresu prawa autorskiego czy dozwolonemu użytkowi utworów chronionych większa część pracy została poświęcona już wyodrębnionym zagadnieniom, takim jak digitalizacja, organizacja wystaw, utwory fotograficzne czy prawo do wizerunku. Przyjęta systematyka pozwala traktować poszczególne rozdziały jako zamkniętą całość, a odesłanie do innych fragmentów publikacji następowało wyłącznie wówczas, gdy jego brak skutkowałby koniecznością powtórzenia tych treści, które zostały omówione w innym miejscu opracowania. Całość wywodu uzupełniona jest przykładami nie tylko z doświadczeń autora zdobytych podczas współpracy z muzeami, lecz także z orzecznictwa, choć należy przyznać, że w wielu przypadkach brak wyroków sądowych odnoszących się wprost do analizowanej problematyki (np. liczba orzeczeń odnoszących się do statusu prawnoautorskiego wystawy jest nieznaczna).

Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest to, że tylko w nielicznych przypadkach spory pojawiają się na wokandzie sądowej, co wynika zarówno z ograniczeń organizacyjnych lub finansowych stron sporu, jak i ze wzrostu świadomości prawnej osób związanych z muzealnictwem. Taka profesjonalizacja stanowi po części wynik również zmiany podejścia do muzeów, które oprócz zadań typowych, jak ochrona, udostępnianie zbiorów czy edukacja, coraz częściej stanowią kompleksowe jednostki, prowadzące dodatkowo działalność wydawniczą lub usługową (np. księgarnie, kawiarnie), wspartą narzędziami promocyjnymi, w tym przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej. Co więcej, nawet standardowe obszary działalności muzealnej podlegają ewolucji, czego dobitnym przykładem jest aktywna działalność na polu digitalizacji, a następnie udostępniania cyfrowych odwzorowań, np. za pośrednictwem internetu.

Proces profesjonalizacji oraz swoistej cyfryzacji napotyka często ograniczenia wynikające z przeszłości, jak choćby problem dysponowania obiektami, których status prawnoautorski nie jest znany (np. darowizny), a po części związany jest z samą ewolucją prawa autorskiego. Dla przykładu niezwykle skomplikowana prawnie pozostaje problematyka fotografii powstałych przed 1994 r., która w pewnym zakresie, choć mniejszym, dotyczy również innych kategorii utworów. Dla prawa autorskiego znaczenie ma czas powstania utworu, jego rodzaj lub działania podejmowane przez dysponentów praw autorskich lub muzea w okresie przed wejściem w życie obecnie obowiązujących przepisów (tzw. zagadnienia intertemporalne). Istotne znaczenie posiada również zróżnicowanie w zakresie zbiorów, którymi dysponują muzea, począwszy od obiektów, które stanowią tzw. naturalia, poprzez klasyczne sztuki plastyczne (np. grafika, malarstwo, rzeźba), aż po sztukę współczesną lub nowoczesną (np. video-art).

Swoiste zwieńczenie publikacji stanowią wzory, którymi mogą posłużyć się muzea w ich bieżącej działalności. Niewątpliwie optymalne byłoby dysponowanie przez każde muzeum działem prawnym lub szansą bieżącej konsultacji z prawnikiem, jednak takie możliwości ze względów praktycznych (m.in. organizacyjnych, finansowych) pozostają więcej niż ograniczone. Tym bardziej z wielkim uznaniem należy ocenić działania sporej części muzealników prowadzących bieżącą działalność zawodową, a jednocześnie samodzielnie zmagających się w tych działaniach z problematyką prawnoautorską, wykazujących się przy tym dużą znajomością tych zagadnień, ale również otwartych na to, aby taką wiedzę poszerzać. Z pełną świadomością problemów i wyzwań, do których odniosłem się we wstępie, mogę wyrażać jedynie nadzieję, że Czytelnicy ocenią moją publikację jako przydatną, zwłaszcza od strony praktycznej, przy poruszaniu się w niezwykle skomplikowanej problematyce prawa autorskiego w działalności muzealnej.