Sakowicz Andrzej, Prawnokarne gwarancje prywatności

Ponad 115 lat temu dwaj młodzi prawnicy bostońscy, Samuel D. Warren i Louis Brandeis, publikując na łamach "Harvard Law Review" artykuł The Right to Privacy , zapoczątkowali nową koncepcję prywatności we współczesnym prawie. Problematyka ta od samego początku wzbudzała kontrowersje wśród prawników, socjologów i filozofów, którzy poszukiwali jej źródeł, starali się określić jej zakres przedmiotowy, a także relacje z innymi prawami podmiotowymi jednostki.

W obszernej literaturze na temat prywatności podkreśla się, że najistotniejszym składnikiem prywatności jest sfera odosobnienia i związane z nią "prawo do pozostawania w spokoju" (the right to be let alone). Słowo "prywatność" wywodzi się od łacińskiego terminu privus oznaczającego "własny", "wolny od", "pojedynczy". Od niego pochodzi także słowo privatus ozmaczające "własność prywatną", a także "osoby prywatne", czyli niesprawujące funkcji publicznych . Owa "własność prywatna" w starożytnym prawie rzymskim mogła zostać pogwałcona przez bezprawne naruszenie "osobowości człowieka wolnego" (iniuria) . Ówczesny zakres ochrony prywatności, początkowo ograniczony do ochrony przed fizycznym naruszeniem, z czasem obejmował coraz to nowe obszary życia człowieka (np. godność i dobre imię) .

Prawo do prywatności, czyli prawo do poszanowania autonomicznej wartości, która stanowi najcenniejsze dobro dla cywilizowanego człowieka , przez wieki ulegało modyfikacjom, poszerzając zakres ochrony o nowe podmioty . W XX wieku prawo do poszanowania sfery prywatnej jednostki zostało uznane za jedno z najważniejszych osiągnięć demokratycznych systemów prawnych obejmujących najważniejsze prawa i wolności obywatelskie. Świadczą o tym regulacje zawarte w aktach międzynarodowych.

Po raz pierwszy kwestia prywatności została ujęta w art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PDPCz), przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Następnie rozwinięto tę problematykę w art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) oraz w art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPCz). Artykuł ten dotyczy poszanowania prywatności w czterech aspektach: życia prywatnego, życia rodzinnego, mieszkania oraz tajemnicy korespondencji.

Także Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., wzorując się na regulacjach międzynarodowych, przewiduje w art. 47, 49, 50 i 51 ochronę prywatności jednostki.

Ogólnie rzecz biorąc, ochrona prywatności musi być postrzegana w dwóch płaszczyznach: stosunków jednostki z innymi jednostkami (układ horyzontalny) oraz jednostki z organami władzy publicznej (układ wertykalny). Pierwszy z tych układów odnosi się do prawa podmiotowego jednostki należącego do kategorii praw osobistych . Prawo to jest chronione przez prawo cywilne i prawo karne w obrębie istniejącego porządku prawnego. W układzie wertykalnym istnieje bardziej skomplikowana relacja między jednostką a organami władzy publicznej. Ochrona prywatności w tym układzie nie może istnieć bez rozgraniczenia sfery aktywności jednostki, nad którą w pewnych ściśle określonych przypadkach może (ale nie musi) być roztoczona kontrola publiczna, a sferą, która nie podlega kontroli ze strony państwa. Owe ściśle określone przypadki powinny być wymienione w ustawie uchwalonej przez odpowiedni organ. Ponadto dopuszczalność ingerencji musi być precyzyjnie określona, co umożliwi obywatelom przewidywanie możliwości takiej ingerencji .

Znawcy problematyki prywatności wielką wagę przywiązywali nie tyle do jej zakresu przedmiotowego, ile do jej istoty, a także ewolucji prawa do prywatności. Zostało to szczegółowo przedstawione w rozdziale I tej pracy.

Coraz częstsze odwoływanie się przez sądy polskie do aktów międzynarodowych i obszernego orzecznictwa ETPCz ugruntowuje proces bezpośredniego (widoczny w analizie polskiego orzecznictwa sądowego) oraz pośredniego (oddziaływanie przez ustawodawstwo na praktykę orzeczniczą sądów polskich) wpływania na polski system prawa, w tym prawa karnego, i praktykę sądów w Polsce. Konieczne stało się zatem szersze odniesienie do standardów ochrony prywatności stworzonych przez regulacje międzynarodowe i judykaturę międzynarodową, ze szczególnym uwzględnieniem czteroelementowej definicji prywatności z art. 8 EKPCz (rozdział II). Oparte zostały na niej rozważania w rozdziałach III i IV dotyczące gwarancji prywatności, które wynikają z norm prawa karnego. Jak wynika z tytułu niniejszej pracy, skoncentrowano się w niej na prawie karnym materialnym. Określenie "prawnokarne gwarancje" dotyczy jedynie aspektów materialnych i nie obejmuje "gwarancji karnoprocesowych" oraz gwarancji prywatności wynikających z przepisów k.k.w. Uściślenie pojęcia prawnokarnych gwarancji prywatności jest zbliżone do interpretacji terminu "prawo karne" ograniczającej się do prawa karnego materialnego. Przedmiotem analizy w tej publikacji są także przepisy prawnokarne ustawy o ochronie danych osobowych z 1997 r., które tworzą model prawnokarnej ochrony jednego z elementów dobra noszącego nazwę "prywatność".

Jedną z fundamentalnych zasad demokratycznego społeczeństwa są rządy prawa. Rządy te nierozerwalnie łączą się z obowiązkami negatywnym i pozytywnym państwa. Pierwszy z nich polega na powstrzymaniu się od arbitralnej ingerencji władzy publicznej w sferę prywatności. Drugi, będący niejako uzupełnieniem pierwszego, polega na obciążeniu państwa pozytywnym obowiązkiem skutecznego poszanowania i ochrony najbardziej osobistej sfery życia jednostki. Czy tak się dzieje na gruncie polskiego prawa karnego materialnego? Odpowiedzi na to pytanie można udzielić dopiero po analizie formalno-dogmatycznej przepisów prawnokarnych dotyczących problematyki zawartej w zbiorze, który łączy zagadnienia prawa karnego i prywatności, z wykorzystaniem literatury przedmiotu i orzecznictwa sądowego.

Po pierwsze, znajdują się w nim regulacje stanowiące ingerencję w prywatność przez kryminalizację zachowań, które są przejawem korzystania z prawa do prywatności, takich jak: praktyki kazirodcze, praktyki sadomasochistyczne, przerywanie ciąży, zabiegi kosmetyczne , sterylizacja i kastracja oraz prawo do śmierci (rozdział III). Wybór powyższych zagadnień nie był przypadkowy. Odwołuje się on do istoty prywatności oraz jej ewolucji, w wyniku której następuje ciągłe zwiększanie zakresu przedmiotowego tego dobra o charakterze samoistnym. Wpływ na wybór powyższych zagadnień miała także czteroelementowa definicja prywatności zawarta w art. 8 EKPCz oraz powstałe na jej gruncie orzecznictwo ETPCz (a wcześniej Komisji).

Po drugie, zbiór zagadnień z zakresu prawa karnego materialnego i prywatności byłby niepełny, gdyby zostały w nim pominięte prawnokarne regulacje chroniące prywatność. Aby uniknąć tego błędu, w rozdziale IV ukazano prawnokarną regulację chroniącą prywatność, która odnosi się do życia seksualnego, tajemnicy komunikowania się jednostki, miru domowego oraz danych osobowych. Kwestie te stanowią przejaw obowiązku pozytywnego w ochronie prywatności, wyznaczając tym samym pewne standardy w ochronie tego dobra. Przy ich wyborze odwołano się także do kryteriów zastosowanych w rozdziale III.

Szybki rozwój techniki zobowiązuje ustawodawcę do zwiększania ochrony prywatności jednostki. Dotyczy to szczególnie ochrony tajemnicy komunikowania się i danych osobowych. Prawo musi bowiem nadążać za zmianami dokonującymi się we współczesnym świecie. Ustawodawstwo polskie nadrabia zaległości w tym zakresie, o czym świadczy uchwalenie ustawy o ochronie danych osobowych z 1997 r. wraz z przepisami wykonawczymi.

* * *

Niniejsza publikacja jest zmienioną i uzupełnioną rozprawą doktorską, którą obroniłem na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku 10 grudnia 2004 r. Pragnę podziękować mojemu Nauczycielowi, a jednocześnie promotorowi pracy, panu prof. dr. hab. Piotrowi Hofmańskiemu, za opiekę naukową, życzliwość i nieustające wsparcie, a także za cenne wskazówki i uwagi krytyczne. Dziękuję także recenzentom pracy: pani dr. hab. Grażynie B. Szczygieł profesor Uniwersytetu w Białymstoku i panu prof. dr. hab. Tadeuszowi Bojarskiemu (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), którzy z wielką życzliwością podjęli się jej oceny.

Pragnę podziękować również moim najbliższym za wsparcie, bez którego praca ta nigdy by nie powstała.

Andrzej Sakowicz