Okoń Zbigniew, Prawnoautorska ochrona programów komputerowych

Programy komputerowe są obecne w ustawach autorskich od 50 lat . W tym czasie z innowacji o marginalnym znaczeniu dla prawa autorskiego stały się głównym produktem przemysłu kreatywnego, którego gospodarcza wartość przewyższa film, reklamę, prasę i literaturę czy przemysł muzyczny i nagraniowy razem wzięte . Zarazem, choć są chronione jako utwory literackie i dla prawa autorskiego stanowią utwór wyrażony słowami, symbolami i znakami matematycznymi, to owe słowa, symbole i znaki matematyczne nie są adresowane do człowieka, a do komputera. Oznacza to, że choć program komputerowy może być przedmiotem percepcji przez człowieka, to jednak jego zasadniczą funkcją jest sterowanie pracą maszyny (komputera) w celu realizacji określonego zadania lub funkcji. Użytkownik programu jest zaś zazwyczaj zainteresowany nie lekturą programu (tym, jak program jest napisany), lecz jego aspektem funkcjonalnym (tym, jak program działa). To właśnie ów funkcjonalny charakter programów, będących „maszynami skonstruowanymi ze słów”, utrudnia stosowanie tradycyjnych koncepcji prawa autorskiego. Trudności te obrazowo opisał sędzia M. Boudin w zdaniu odrębnym do wyroku w sprawie Lotus Development v. Borland International , wskazując, że „stosowanie prawa autorskiego do programów komputerowych jest jak układanie puzzli, których elementy nie do końca do siebie pasują”. To właśnie niedopasowanie prawa autorskiego do specyfiki programów komputerowych jako przedmiotu ochrony motywuje ustawodawców do wprowadzania regulacji szczególnych i wpływa na kształtowanie się praktyki w sposób odbiegający od innych kategorii twórczości.

Mimo gospodarczego znaczenia i wielu interesujących cech, problematyka prawnoautorskiej ochrony programów komputerowych nie cieszy się dużym zainteresowaniem doktryny. Mające fundamentalne znaczenie monografie J. Barty i R. Markiewicza oraz A. Nowickiej zostały opublikowane w pierwszej połowie lat 90. XX w. Późniejsze opracowania miały natomiast charakter komentarzowy lub stanowiły skrótową prezentację problematyki ochrony programów komputerowych, jedynie w niewielkim stopniu przyczyniając się do wzbogacenia stanu badań . Niniejsza monografia ma wypełnić tę lukę. Jej celem jest analiza i ocena prawnoautorskiego modelu ochrony programów komputerowych w tych aspektach, w których różni się on od modelu ochrony utworów należących do innych kategorii twórczości. Oznacza to konieczność zbadania zagadnień związanych z przedmiotem ochrony, podmiotem uprawnionym, treścią praw autorskich i ich ograniczeniami, w tym wyczerpaniem prawa, oraz ochroną technicznych zabezpieczeń. Badania uwzględniają wielopoziomowy charakter współczesnego prawa autorskiego i objęły szczebel krajowy, unijny i międzynarodowy. Nacisk został położony na zagadnienia dotychczas nieporuszane, jak międzynarodowa ochrona programów w TRIPS i TPA, czy niezbadane w dostatecznym stopniu, jak ujęcie przedmiotu ochrony w orzecznictwie TSUE, konstrukcja autorskich praw majątkowych do programu komputerowego, ich ograniczeń i wyczerpania prawa. Ze względu na brak specyfiki zostały natomiast pominięte zagadnienia związane z innymi środkami ochrony, przede wszystkim uregulowanymi w dyrektywie 2004/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29.04.2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej, ochroną informacji o prawach, czasem ochrony autorskich praw majątkowych, a także pewnymi innymi unormowaniami wspólnymi dla wszystkich utworów, niemającymi przy tym zasadniczego znaczenia dla ochrony programów, takimi jak wyjątki i ograniczenia przewidziane w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/790 z 17.04.2019 r. w sprawie prawa autorskiego i praw pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym oraz zmiany dyrektyw 96/9/WE i 2001/29/WE, a także dyrektywie 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. w sprawie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności intelektualnej.

Dobór metod badawczych zastosowanych w monografii jest typowy dla nauk prawnych i obejmuje metodę dogmatyczną, prawnoporównawczą i historyczną. W oparciu o metodę dogmatyczną poddano analizie polskie, unijne i międzynarodowe akty prawne, orzecznictwo TSUE oraz sądów krajowych, a także poglądy polskiej i zagranicznej nauki prawa. Szczególny nacisk został położony na orzecznictwo TSUE, które w ostatnich kilkunastu latach stanowiło główny czynnik stymulujący rozwój prawa autorskiego, w tym w zakresie ochrony programów komputerowych. Ponieważ orzecznictwo Trybunału stanowi formę dialogu z sądami krajowymi, w kluczowych sprawach uwzględniono również kontekst skierowania pytań prejudycjalnych do TSUE oraz sposób, w jaki odpowiedź Trybunału została odczytana przez sąd krajowy i w jaki sąd ten zastosował prawo krajowe zgodnie ze wskazówkami udzielonymi przez TSUE.

Badania prawnoporównawcze objęły przede wszystkim porównanie modelu ochrony programów w prawie autorskim w UE i USA. Wybór prawa USA jako punktu odniesienia dla regulacji unijnej uzasadnia najdłuższa – spośród państw rozwiniętych – historia ochrony programów w ramach prawa autorskiego, siła amerykańskiego przemysłu oprogramowania i najbogatsze orzecznictwo, stanowiące czynniki sprzyjające oddziaływaniu prawa amerykańskiego na inne systemy prawne. Jednocześnie w europejskiej, w tym polskiej, literaturze poświęca się mu niewiele uwagi i jest przedmiotem nielicznych opracowań . Również w tym zakresie szerzej przedstawiono zagadnienia dotychczas jedynie wzmiankowane w piśmiennictwie, jak treść praw wyłącznych, doktryna first sale czy ograniczenia praw wyłącznych dedykowane programom komputerowym. Podobieństwa i różnice między europejskim a amerykańskim modelem ochrony zostały przedstawione w rozdziale XVI. Prawnoporównawczy charakter ma też prezentacja kluczowych rozwiązań służących wdrożeniu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/24/WE z 23.04.2009 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych w państwach członkowskich UE i Wielkiej Brytanii. Szczególną uwagę zwrócono przy tym na prawo i orzecznictwo niemieckie. Ustawa niemiecka stanowi przykład wdrożenia dyrektywy Rady 91/250/EWG z 14.05.1991 r. w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych, polegającego na dosłownym lub bliskim dosłownemu włączeniu tekstu dyrektywy do ustawy krajowej. Stanowi więc dogodną płaszczyznę do prowadzenia porównań z dyrektywą 91/250/EWG (dyrektywą 2009/24/WE) i polską ustawą, w której posłużono się tą samą techniką legislacyjną.

Badania historyczne objęły natomiast kształtowanie się prawnoautorskiej ochrony programów komputerowych w USA, TRIPS i TPA, prawie unijnym i prawie polskim, szczególnie względy, które zadecydowały o wyborze prawa autorskiego jako podstawowego reżimu ochrony programów komputerowych oraz przyjęciu rozwiązań, które zróżnicowały ochronę programów komputerowych i innych utworów. Szczególnie ta druga kwestia jedynie w niewielkim stopniu została przedstawiona w piśmiennictwie, również pochodzącym z okresu, kiedy zapadały kluczowe decyzje dotyczące kształtu prawnoautorskiej ochrony programów. Wówczas uwagę doktryny pochłaniało bowiem głównie zagadnienie, „czy”, a nie „jak” programy komputerowe powinny podlegać ochronie prawnoautorskiej. Z tego względu podstawowym źródłem wiedzy są tu dokumenty, analizy studialne i projekty aktów prawnych związane z procesem legislacyjnym mającym na celu uwzględnienie ochrony programów w ramach prawa autorskiego.

Przeprowadzone badania pozwalają na ogólną ocenę adekwatności prawnoautorskiej ochrony programów komputerowych w jej aktualnym kształcie oraz przedstawienie nowych propozycji interpretacyjnych, szczególnie w tych obszarach, w których dotychczasowe ujęcie doktrynalne danego zagadnienia nie pozwala na zachowanie wewnętrznej spójności systemu prawa autorskiego lub zgodności prawa krajowego z prawem unijnym. Obejmuje to przede wszystkim identyfikację koncepcji przedmiotowych granic ochrony prawnoautorskiej w orzecznictwie TSUE, powiązanie orzecznictwa TSUE dotyczącego unijnej przesłanki oryginalności z syntetyczną definicją utworu w Prawie autorskim i siatką pojęciową przyjętą w polskiej doktrynie, propozycję odmiennego ujęcia konstrukcji majątkowych praw autorskich do programu komputerowego, oznaczającą odrzucenie w tym zakresie tzw. modelu własnościowego, zmianę interpretacji pojęcia przeniesienia własności w kontekście wyczerpania prawa oraz nową propozycję konstrukcji wyjątku dotyczącego korzystania z programu zgodnie z przeznaczeniem przez jego legalnego posiadacza. W monografii sformułowano też postulaty delege ferenda adresowane do polskiego ustawodawcy.

Opracowanie składa się z czterech części, poświęconych kolejno prawnoautorskiej ochronie programów komputerowych w prawie USA, porozumieniach międzynarodowych z zakresu prawa autorskiego, prawie Unii Europejskiej i prawie polskim. W każdej części starano się zachować zbliżony układ treści odpowiadający układowi artykułów i podziałowi regulowanej materii w dyrektywie 2009/24/WE i obowiązującej ustawie. Obejmuje on kolejno zagadnienia wstępne i historię regulacji, przedmiot i przesłanki ochrony, podmiot uprawniony, prawa wyłączne przysługujące uprawnionemu (na gruncie polskiej ustawy również autorskie prawa osobiste), wyczerpanie prawa, ograniczenia praw wyłącznych i zagadnienia ochrony technicznych zabezpieczeń programów. Część poświęconą prawu UE kończy rozdział, w którym porównano rozwiązania funkcjonujące w prawie amerykańskim i w prawie UE. Przyjęty układ monografii nie tylko wynika z zakresu omawianej problematyki, ale pozwala również na jej wykorzystanie w charakterze rozbudowanego komentarza do dyrektywy 2009/24/WE i przepisów rozdziału 7 pr. aut. Walorom praktycznym pracy służy również szerokie uwzględnienie orzecznictwa sądów polskich, zagranicznych i orzecznictwa TSUE.

Względy czytelności zdecydowały o przyjęciu pewnego uproszczenia w powoływaniu dyrektywy 91/250/EWG i jej wersji skodyfikowanej, tj. dyrektywy 2009/24/WE. Ponieważ wersja skodyfikowana przyniosła jedynie zmianę numeracji motywów i artykułów bez istotnych zmian merytorycznych , przy prezentowaniu stanowisk nauki prawa powoływana jest wyłącznie dyrektywa 2009/24/WE, chyba że rozróżnienie obu dyrektyw ma znaczenie merytoryczne. Dotyczy to również przypadków, w których dany pogląd został wyrażony na gruncie dyrektywy 91/250/EWG. Podobna konwencja została przyjęta w odniesieniu do innych dyrektyw posiadających wersje ujednolicone.

Monografia obejmuje stan prawny na dzień 1.05.2022 r.