Piesiewicz Piotr F., Prawne i etyczne aspekty reklamy adwokackiej

Przedmiotem niniejszych rozważań jest problematyka związana z tzw. reklamą adwokacką, w szczególności dotycząca ram etycznych i prawnych podejmowania tego rodzaju działań przez przedstawicieli stanu adwokackiego. W adwokaturze od dziesięcioleci panuje zakaz reklamy, mający swoje uzasadnienie w historycznym rozwoju tego zawodu, a przede wszystkim w zasadach etyki. Jak zostanie wykazane w niniejszych rozważaniach, kolejne zbiory zasad etyki ów zakaz utrzymują, choć coraz częściej dopuszczają określone formy podawania do publicznej wiadomości informacji o działalności adwokatów. Doktryna prawa, jak i sama korporacja adwokacka nie podjęły dotychczas dogłębnej analizy tego zagadnienia.

Problematyka reklamy adwokackiej jest zagadnieniem wielowątkowym i skomplikowanym. Wynika to z faktu, że jej regulacja znajduje się nie tylko w obowiązującym adwokatów Zbiorze z 1998 r., lecz także w przepisach prawa krajowego oraz prawa unijnego. To właśnie te ostatnie rozwiązania prawne, których środowisko adwokackie wydaje się nie zauważać, doprowadziły do istotnych zmian w zakresie funkcjonowania reklamy adwokackiej. Tym samym zagadnienie to, historycznie związane jedynie z problematyką etyki i godności zawodu, stało się przedmiotem powszechnie obowiązującej regulacji prawnej, co znacząco wpływa na prawną dopuszczalność tego rodzaju działań (pomimo zakazu wynikającego z zasad etyki zawodowej). Dodatkowo zagadnienie to komplikuje fakt, że dotychczas nie zdefiniowano pojęcia „reklama” w odniesieniu do działalności adwokackiej. Jednocześnie jest ono szczegółowo omówione i przeanalizowane na gruncie nauki o marketingu , a zatem subdyscypliny daleko odmiennej od prawa, do której de facto tego rodzaju działalność przynależy. Podejmując zatem problematykę reklamy, nie można było pominąć bogatego dorobku nauki o marketingu.

Problem badawczy pracy sprowadza się do zagadnienia dopuszczalności korzystania przez adwokatów z reklamy oraz norm, które te granice wyznaczają. Wymaga to dokonania analizy treści zasad etyki adwokackiej, w szczególności w odniesieniu do norm regulujących to zagadnienie. Ustalenie granic reklamy adwokackiej na gruncie norm korporacyjnych palestry oraz praktyki ich stosowania jest dla niniejszych rozważań istotne. Pozwoli to na zdefiniowanie tego pojęcia w znaczeniu, jakim posługuje się nim palestra, a następnie konfrontację tych ustaleń z zakresem treściowym tego pojęcia zarówno w nauce o marketingu, jak i przepisach prawa stanowionego. Ponadto da możliwość ustalenia formalnoprawnych ram posługiwania się reklamą przez adwokatów. W tym zakresie niezbędne jest skonfrontowanie ustaleń odnoszących się do prawa korporacyjnego z normami prawa stanowionego. Rozstrzygnięcie zakreślonego problemu badawczego poprzez przedstawienie założeń teoretycznych dotyczących reklamy adwokackiej doprowadzi do ważnych ustaleń naukowo-poznawczych i może przynieść także korzyści praktyczne . W szczególności będzie ewentualnie pomocne w przyszłym procesie regulacji tej problematyki na gruncie zasad etyki zawodowej adwokatów.

Zakres rzeczowy wywodów ograniczono wyłącznie do zawodu adwokackiego, zdając sobie jednocześnie sprawę, że role procesowe adwokatów mogą być spełniane także przez radców prawnych. Pozostawiono przy tym całkowicie świadomie poza treścią rozważań kwestię niedostrzeganych częstokroć przez nieprawników wymogów wykonywania zawodu przez radców prawnych.

Zakres terytorialny z natury rzeczy obejmował ziemie Rzeczypospolitej w obecnym kształcie, z tym jednak, że dość szeroko uwzględniono prawodawstwo Unii Europejskiej, zważywszy na jego wpływ z jednej strony na pojmowanie zasad wykonywania zawodu adwokackiego, z drugiej zaś na kształt norm etyki zawodowej adwokatów. W tekście pracy odwołano się także do rozwiązań wybranych państw europejskich po to, aby ukazać rolę zasad etyki adwokackiej w systemie prawnym tych państw oraz pojmowanie w tych systemach problematyki reklamy adwokackiej. W analizie tej pominięto świadomie rozwiązania przyjęte w Stanach Zjednoczonych, zważywszy na odmienne pojmowanie roli adwokatury w tym systemie. Nie bez znaczenia było też to, że za istotniejszą uznano potrzebę ograniczenia rozważań do obszaru Europy i państw Unii Europejskiej.

Tak sformułowany problem badawczy określił układ rozważań podjętych w pracy i kształt kolejnych rozdziałów.

Celem pracy było ustalenie, czy zasady etyki adwokackiej dotyczące problematyki reklamy adwokackiej są zgodne z obowiązującym prawem i jakie są tego konsekwencje. Tak określony cel wymagał w szczególności zbadania miejsca etyki adwokackiej w polskim systemie prawnym. Może to budzić zdziwienie, zważywszy na ugruntowane przekonanie, że normy etyczne z racji swojego charakteru nie mogą zastępować norm prawnych i że porządek etyczny i prawny to dziedziny całkowicie różne, które jednak odnoszą się do tych samych zjawisk społecznych. Nie negując całkowicie takiego pojmowania zasad etyki zawodowej adwokatów i ich relacji do norm prawnych, należało zauważyć, że w stosunku do adwokatów wiele przepisów prawnych odsyła wprost do zasad etycznych. Zasady te kształtowały się stopniowo w różnych okresach historycznych i pod wpływem odmiennych bodźców.

Praca, dotycząc problematyki prawnej i etycznej reklamy adwokackiej, zawiera analizę, na ile normy etyczne zawarte w kodeksach etycznych miały i mają do dziś wpływ na kształt normatywny przepisów prawnych regulujących funkcjonowanie adwokatury jako korporacji, która odgrywa niezwykle ważną rolę społeczną, zapewniając osobom fizycznym i prawnym ochronę ich interesów. Obok tego równie ważka jest rola i miejsce adwokatury w wymiarze sprawiedliwości.

Tak ujęty cel pracy zaważył na określeniu granic chronologicznych podjętych rozważań. Ich wyznaczenie nie było sprawą prostą, albowiem wymagało ustalenia momentu początkowego, od którego korporacja adwokacka mierzy się z tym zagadnieniem. Skupiono się głównie na pojmowaniu reklamy adwokackiej w działalności adwokatury po II wojnie światowej, jednak sięgnięto szeroko do dorobku okresu międzywojennego, a także czasów wcześniejszych. Jest to związane przede wszystkim z rozwojem reklamy jako formy promocji usług, której początek przypada na wiek XIX zwany „złotym wiekiem prasy”, zaś pełen rozkwit na wiek XX .

Główna hipoteza pracy, której podporządkowano jej kompozycję, sprowadza się do twierdzenia, że określony w zasadach etyki adwokackiej formalny zakaz korzystania z reklamy i pozyskiwania klientów w sposób sprzeczny z godnością zawodu oraz współpracy z podmiotami pozyskującymi klientów nie uwzględnia regulacji wynikających z obecnie obowiązujących przepisów prawa stanowionego. Ustalony zakaz nie bierze także pod uwagę zmian zaistniałych w przestrzeni masowego komunikowania, w tym pojmowania samej reklamy, jak i informowania o zakresie świadczenia usług przez adwokatów. W efekcie z jednej strony prowadzić to może do obchodzenia wspomnianego zakazu, z drugiej do – niedogodnego dla wszystkich wykonujących ten zawód – odebrania możliwości przekazania zainteresowanym wiadomości (komunikatów) zarówno o zakresie usług, jak i o miejscu, w jakim prowadzona jest działalność. Zagadnienie to jest złożone, dotyka bowiem nie tylko relacji między etyką a prawem stanowionym, lecz również specyfiki zawodu adwokata i jego roli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Wobec tak sformułowanej hipotezy pojawia się pytanie, czy możliwe jest wytyczenie w miarę ścisłych i jasnych granic przekazów reklamowych, jakimi mogliby posługiwać się przedstawiciele palestry. A także, czy istnieje taka potrzeba.

Z uwagi na członkostwo Polski w UE na treść i kształt polskiego prawa wewnętrznego wpływa także prawodawstwo Unii Europejskiej. Pojawia się wobec tego pytanie, czy, a jeśli tak, to w jakim stopniu, prawo unijne reguluje kwestie związane z problematyką podjętą w niniejszej monografii. Tym samym, czy przepisy unijne wpływają – a jeśli tak, to w jaki sposób – na standardy etyczne obowiązujące przedstawicieli zawodu adwokackiego. Rysowała się tu wątpliwość, czy prawo unijne może wpływać na zasady etyki zawodu adwokackiego.

W konsekwencji założono, że należy przeanalizować, jak zasady etyki zawodowej polskiej adwokatury prezentują się na tle innych regulacji państw Unii Europejskiej. W szczególności należało rozważyć, jak w państwach unijnych uregulowane są kwestie dotyczące szeroko pojmowanej reklamy adwokackiej oraz czy istnieje w tym zakresie jednolitość rozwiązań. Oczywiście nie sposób było poddać analizie wszystkich zasad etyki zawodowej w państwach unijnych. Ograniczono się więc do Irlandii, Włoch i Francji. Wybór tych państw podyktowany był przede wszystkim chęcią uzyskania możliwie szerokiej perspektywy porównawczej. Wytypowano więc państwa o odmiennych koncepcjach regulacji i odmiennych zasadach funkcjonowania adwokatury względem rozwiązań polskich.

Tak sformułowanej hipotezie towarzyszy siedem szczegółowych hipotez badawczych.

Zawód adwokata z racji jego charakteru powinien posiadać ugruntowane zasady etyczne. Nie wszystkie muszą być ujęte w zbiorze zasad etyki, lecz jeśli zostały spisane, powinny być jednoznaczne i stanowić wskazówki właściwego postępowania dla członków palestry (hipoteza pierwsza). Brak wątpliwości co do treści zasad spisanych ma istotne znaczenie praktyczne. Przekroczenie części z tych zasad może prowadzić nawet do odpowiedzialności karnej adwokata. Rodzi to dodatkowo pytanie o kwestie zbliżania norm etycznych do norm prawnych i ewentualnego zastępowania tych pierwszych przez te ostatnie. Konsekwencją tego jest również kwestia ewentualnej sprzeczności między normami prawa stanowionego a normami etyki adwokackiej.

Normy etyki mogą być i są kształtowane także pod wpływem stanowiska judykatury (hipoteza druga). W odniesieniu do zasad etyki adwokackiej szczególne znaczenie ma przy tym działalność orzecznicza Sądu Najwyższego, z uwagi na jego kognicję w odniesieniu do spraw dyscyplinarnych. W tym kontekście należało także zwrócić uwagę, że kwestia relacji etyki zawodowej i norm prawa stanowionego zaistniała w judykatach TK. Rozważania TK, choć odnoszące się zasad etyki zawodowej lekarzy, mogą stanowić i stanowią także pewien drogowskaz w określeniu relacji między zasadami etyki zawodowej adwokatów a przepisami prawa stanowionego. Dało to asumpt do wypracowania bardzo istotnego stanowiska dotyczącego miejsca etyki zawodowej adwokatów w systemie prawa.

Zagadnienie reklamy, choć stanowiące przedmiot regulacji prawnej, jest pojęciem przynależącym do odmiennej niż nauki prawne dyscypliny (obecnie nauki o zarządzaniu i jakości). Wyznaczenie zatem zakresu treściowego tego pojęcia nie może nastąpić w oderwaniu od jego znaczenia na gruncie właściwej mu dyscypliny naukowej (hipoteza trzecia). Szczegółowość i charakter rozwiązań dotyczących problemu reklamy adwokackiej nakazywały więc sięgnięcie do dyscypliny dość specyficznej i pozornie odległej od nauk prawnych, jaką jest nauka o zarządzaniu i jakości, a w jej ramach nauka o marketingu. Należało bowiem zbadać, co kryje się pod określeniem „reklama” i jak ten termin obecnie jest definiowany przez specjalistów oraz jakie są jego konotacje w języku potocznym. Zmierzając do tych ustaleń, założono, że na przestrzeni ostatnich lat pojmowanie reklamy uległo gruntownemu przewartościowaniu i obecnie jest ono całkowicie różne od tego, które funkcjonowało w czasie formułowania obowiązujących zasad etyki adwokackiej.

Rozumienie pojęcia „reklamy adwokackiej” zmieniało się w toku historycznego rozwoju. Na jego treść miały wpływ zarówno zapisy Kodeksu CCBE, jak i zmiany stosunków społecznych i wyzwań, jakie stanęły przed adwokaturą w kolejnych etapach rozwoju państwa polskiego i związanej z tym sytuacji społecznej, politycznej i gospodarczej (hipoteza czwarta). Wpływ na te zmiany miał także fakt, że zawód adwokata przestał być zawodem elitarnym, dostępnym dla nielicznego grona wybrańców, których zasady etyczne kształtowało grono starannie wyselekcjonowanych patronów. Sytuacja ta wiązała się ze zwiększeniem liczby absolwentów licznych wydziałów prawa istniejących także w wyższych uczelniach niepublicznych oraz ze zwiększeniem grupy aplikantów pod hasłem „otwarcia zawodów prawniczych”.

Przepisy prawa unijnego mają wpływ na wykonywanie zawodu adwokata jako zawodu regulowanego, w tym także możliwość posługiwania się przez przedstawicieli tego zawodu reklamą (hipoteza piąta). Adwokaci w ramach swojej działalności świadczą bowiem usługi, a te z kolei stanowią przedmiot szczegółowej regulacji w prawie unijnym. Swoboda przedsiębiorczości, jak i świadczenia usług stanowi jedną z podstawowych zasad, na których Unia Europejska się opiera.

Usługi świadczone przez adwokatów mają szczególny charakter, a sam zawód odgrywa specyficzną rolę w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, co jest uzasadnieniem dla wprowadzenia określonych ograniczeń w korzystaniu z reklamy przez adwokatów (hipoteza szósta). Istotna pozostaje tu kwestia nadrzędnego interesu publicznego oraz zasada proporcjonalności jako wyznaczniki zasad regulacji odnoszących się do przekazów o charakterze „informacji handlowych” (a zatem i reklamy) także w odniesieniu do adwokatów. Hipoteza ta pozostaje w ścisłym związku z pojmowaniem dobra wymiaru sprawiedliwości oraz ochroną osób korzystających z usług adwokackich.

Najistotniejszą rolę w określaniu zasad etyki adwokackiej (jak i zasad jej wykładni) odgrywa samorząd adwokacki. Ciąży na nim więc także obowiązek uwzględnienia przy określaniu zasad etyki adwokackiej przepisów prawa powszechnie obowiązującego, w tym także unijnego (hipoteza siódma). Zapewnienie zgodności norm korporacyjnych z normami prawa stanowionego ma bowiem istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania zawodu adwokata, w tym również problematyki odpowiedzialności dyscyplinarnej członków tej korporacji.

Zagadnienia podjęte w pracy wymagały wykorzystania odpowiednich metod badawczych. Sięgnięto przed wszystkim do tradycyjnych metod stosowanych w naukowych badaniach nad prawem. Przy wykładni norm prawnych zastosowano wskazania koncepcji derywacyjnej w ujęciu M. Zielińskiego . Niezbędne okazało się także odniesienie się do hermeneutyki prawniczej jako metody wyjaśniania tekstu. Prowadziło to do posłużenia się metodą leksykalną, co uzasadnione było faktem, że wykładnia językowa prawa, zwana także niekiedy wykładnią semantyczną lub gramatyczną, z reguły stosowana jest jako pierwsza. W toku rozważań uznano za konieczne także wykorzystanie metody historycznoprawnej, zwłaszcza w odniesieniu do problematyki odnoszącej się do okresu międzywojennego oraz w zakresie analizy literatury czasów zaborczych. Metodę historyczną stosowano zarówno w ujęciu pragmatycznym, stawiając sobie za cel wydobycie z przeszłości danych przydatnych do odtworzenia procesu historycznego, jak i w ujęciu genetycznym (historyczno-krytycznym), dążąc do wskazania genezy zjawisk, których skutki obserwujemy współcześnie. Założenie, że każde zjawisko ma swoją genezę i rodzi określone następstwa, zadecydowało o wyborze metody genetycznej opartej nadto na indukcyjnych i dedukcyjnych metodach wnioskowania. W konstruowaniu pracy nie można było uniknąć metody porównawczej, chociaż pełniła ona generalnie funkcję aplikacyjną ograniczoną do prezentacji rozwiązań przyjętych w niektórych państwach unijnych bez odniesień do głębokich źródeł (zwyczaje i obyczaje) systemów prawnych obowiązujących w tych państwach. Pozwalało to jednak na odniesienie istniejących w tych regulacjach założeń do wzorców funkcjonujących w prawie unijnym. Pomocna okazała się analiza instytucjonalno-prawna. Nie można było także pominąć metody opisowej.

Zebrany materiał przedstawiono w dziewięciu rozdziałach podzielonych na mniejsze jednostki redakcyjne, które poprzedza warsztatowy w zamiarze autora wstęp.

W rozdziale pierwszym, stanowiącym wprowadzenie, podjęto problem moralności i etyki, w szczególności etyki zawodowej. W tym zakresie odniesiono się nie tylko do literatury prawniczej, lecz również stanowisk wyrażonych na gruncie filozofii i socjologii. Połączono to z analizą systemów normatywnych, zwracając uwagę na sytuacjonizm i kodeksualizm etyczny oraz zjawiska pozytywizacji norm etycznych. Poświęcono także uwagę temu, że niektóre zawody, niebędące zawodami zaufania publicznego i nieposiadające własnej regulacji ustawowej, mimo wszystko wypracowały zasady etyczne. Rozważano, czy ustawodawca akceptuje i dostrzega porządki normatywne w postaci zasad etyki zawodowej.

W rozdziale drugim skupiono się na miejscu norm deontologii zawodowej w systemie prawa. Kwestię tę skonfrontowano z poglądami doktryny i judykatury. Analizowano budowę i sposób powstawania systemu obowiązującego prawa. Odniesiono to do źródeł prawa w porządku krajowym, rozważając ich związki z zasadami etyki zawodowej.

W rozdziale tym pominięto problematykę relacji zasad etyki zawodowej do prawa unijnego. Wynika to z faktu, że rozważania takie musiały zostać poprzedzone ustaleniami, czy zasady etyki zawodowej są częścią prawa krajowego, albowiem dopiero wówczas będą znajdować się w obrębie zainteresowania prawa unijnego. Zgodnie bowiem z art. 291 TFUE państwa członkowskie przyjmują wszelkie środki prawa krajowego niezbędne do wprowadzenia w życie prawnie wiążących aktów Unii. Zatem w takim zakresie, w jakim zasady etyki zawodowej (przy założeniu, że są częścią porządku krajowego) będą regulować zagadnienia znajdujące się w obszarze regulacji unijnej, powinny one pozostawać w zgodności z tymi ostatnimi. Z zastrzeżeniem przypadków, w których prawodawstwo unijne dopuszcza pewnego rodzaju swobodę dla krajów członkowskich Wspólnoty, i tylko w tym zakresie. Z uwagi na przedmiot niniejszej rozprawy analiza statusu zasad etyki zawodowej w systemie obowiązującego prawa została ograniczona wyłącznie do tych, które są ustalane przez określone korporacje zawodowe będące jednocześnie zawodami zaufania publicznego, ponieważ do tej kategorii należy zawód adwokata. Analiza pozostałych norm zasad etyki zawodowej w systematyce źródeł prawa przekracza potrzeby rozważań zakreślonych tytułem pracy. Rozważania dotyczące umiejscowienia zasad etyki zawodowej w systemie obowiązującego prawa należało rozpocząć od opisania miejsca i charakteru norm etyki zawodowej w systemie prawa krajowego w świetle dotychczasowych poglądów doktryny i judykatury.

W rozdziale trzecim rozważano zasady etyki zawodowej adwokatów, analizując ich charakter normatywny, sposób kształtowania się i podstawy obowiązywania. Zajęto się w treści tego rozdziału m.in. pojęciem i funkcjami etyki zawodowej adwokatów, akcentując ich związki z „godnościowym” pojmowaniem stanu adwokackiego. Przedmiotem dalszych dociekań zawartych w tym rozdziale stały się także m.in. relacje między zasadami etyki zawodowej a przepisami obowiązującego prawa. Rozważono wpływ orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego (odnoszącego się do Kodeksu Etyki Lekarskiej), Sądu Najwyższego oraz prawa unijnego na zasady etyki, konstatując niesamodzielny charakter normatywny zasad etyki zawodowej adwokatów.

Podejmując w rozdziale czwartym problem reklamy, przedstawiono pojęcia „marketingu” i „promocji” w rozumieniu nauki o marketingu. Ukazano cele, jakie promocja realizuje w życiu gospodarczym. Bliżej zajęto się kwestią informacji handlowej, zauważając jej dystynkcje w odniesieniu do reklamy. Analizując kwestie definicyjne pojęcia „reklamy” rozważono, czy pojęcie „informacji handlowej” użyte przez prawodawcę europejskiego zbieżne jest z pojęciem „promocji”, jakim posługuje się nauka o marketingu. Przedmiotem dociekań było także to, czy pojęcie „reklamy” w rozumieniu nauki o marketingu mieści się w pojęciu „promocji” i „informacji handlowej”.

W rozdziale piątym podjęto analizę historyczną pojęcia „reklama adwokacka”, starając się ukazać kolejne etapy pojmowania tego terminu do czasów obecnych. Ustalenie znaczenia tego pojęcia, jakie nadają mu przedstawiciele stanu adwokackiego, nie może bowiem pomijać historycznego rozwoju palestry, który następował wraz z rozkwitem różnych form promocji w rozumieniu nauki o marketingu.

W następnym rozdziale przedstawiono reklamę adwokacką jako informację handlową w prawie unijnym, odnosząc ją do zawodu adwokata jako zawodu regulowanego w rozumieniu systemu prawa unijnego. W treści tego rozdziału zdefiniowano pojęcie informacji handlowej jako usługi w rozumieniu dyrektywy 2006/123/WE oraz 2000/31/WE. Rozważono wprowadzony w prawie unijnym obowiązek zniesienia zakazów dotyczących informacji handlowych przekazywanych przez zawody regulowane. W dalszej części tego rozdziału omówiono kryteria wprowadzania ograniczeń korzystania z informacji handlowych przez zawody regulowane w przepisach dyrektywy 2018/958 oraz przed wejściem w życie tej dyrektywy. Ukazano także problematykę implementacji do porządków krajowych rozwiązań prawa unijnego dotyczących informacji handlowych na podstawie dyrektywy 2018/958. W zakresie korzystania z informacji handlowych zwrócono przy tym uwagę na ochronę nadrzędnych względów interesu publicznego w postaci dobra wymiaru sprawiedliwości i ochrony podmiotów korzystających z usług adwokackich.

W rozdziale siódmym dokonano analizy reklamy adwokackiej w wybranych państwach europejskich, ograniczając się do Irlandii, Włoch i Francji. Najwięcej uwagi poświęcono Republice Irlandzkiej z uwagi na zastrzeżenia Komisji Europejskiej (European Commission, Reasoned Opinion – Infringement No 2013/2192) co do zgodności regulacji irlandzkich dotyczących reklamy z dyrektywą 2006/123/WE .

Rozdział ósmy poświęcony został prezentacji obecnie obowiązujących zasad etycznych i prawnych dotyczących reklamy adwokackiej. W jego treści przedstawiono regulacje zawarte w Zbiorze z 1998 r., analizując jednocześnie zgodność tych postanowień z prawem unijnym. Część rozważań tego rozdziału dotyczy zagadnienia reklamy adwokackiej w projekcie nowego Zbioru z 2021 r. w zestawieniu z prawem unijnym. Szczególnie zaakcentowano ciążący na samorządzie adwokackim obowiązek zapewnienia proporcjonalności oraz uzasadnionego i niedyskryminującego charakteru zasad etyki zawodowej dotyczącej reklamy adwokackiej.

Ostatni, dziewiąty rozdział prezentuje uwagi de lege ferenda w zakresie reklamy adwokackiej. W tekście tego rozdziału przedstawiono procedurę prac nad przyszłym projektem zbioru zasad zawierającym przepisy regulacyjne dotyczące reklamy adwokackiej. Zaprezentowano wnioski Komisji Europejskiej, zawarte w Uzasadnionej opinii, jako wskazówki w zakresie implementacji regulacji informacji handlowych udzielanych przez adwokatów. Sformułowano także definicję reklamy adwokackiej odpowiadającą wymogom prawa unijnego oraz ograniczenie prawa w zakresie posługiwania się nią. W końcu zwrócono uwagę na rolę samorządu adwokackiego w dbałości o przestrzeganie zasad etyki dotyczących reklamowania swoich usług przez adwokatów.

Monografia wymagała wykorzystania obszernej i zróżnicowanej bazy źródłowej, jak i odwołania się w toku rozważań do wielopłaszczyznowej literatury przedmiotu. Konieczne było sięgnięcie zarówno do polskich, jak i unijnych aktów normatywnych oraz przywołanie – ze względu na treść rozdziału siódmego – tekstów zawartych w systemach prawnych Irlandii, Francji, Włoch. Do źródłowych podstaw pracy zaliczyć należy także orzecznictwo, w tym judykaty Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego RP, Sądu Najwyższego, orzecznictwo sądów dyscyplinarnych. Wśród materiałów i dokumentów wskazać należy kolejne przepisy odnoszące się do zasad etyki zawodowej adwokatów polskich, irlandzkich, francuskich oraz włoskich, Kodeks CCBE (wraz z memorandum wyjaśniającym), uchwały organów samorządowych, dokumenty Komisji Europejskiej (dokumenty COM, tj. komunikaty, zalecenia, sprawozdania, zielone księgi, dokumenty robocze służb Komisji oraz wspólne dokumenty robocze służb, oficjalne noty prasowe, uzasadnione opinie), opinie Rzecznika Generalnego TSUE.

Niniejsza praca nie powstałaby, gdyby nie życzliwe zachęty do jej przedstawienia obecnej Dyrektor Instytutu Wydziału Prawa Uniwersytetu SWPS prof. dr hab. Teresy Gardockiej. Serdecznie dziękuję za to, że znalazła czas na przeczytanie pierwszej wersji tego tekstu i zechciała się podzielić uwagami krytycznymi. Wspierał mnie także i służył życzliwą radą adw. Andrzej Zwara. Dziękuję także mojemu Ojcu, adw. Krzysztofowi Piesiewiczowi, który zechciał zapoznać się z pierwszą wersją mojego tekstu, nie szczędząc mi krytycznych uwag i wskazując na braki i niedoskonałości w ujęciu tematu. Wiele zawdzięczam dyskusjom, które w toku przygotowywania tekstu prowadziłem z dr Olgą Marią Piaskowską. Bardzo dziękuję mojej towarzyszce życia Natalii oraz córce Hannie za wyrozumiałość i cierpliwość, kiedy z pewnością zbyt wiele czasu poświęcałem dociekaniom naukowym.

Jestem przekonany, że kwestia norm prawnych i etycznych odnoszących się do wykonywania zawodu adwokackiego stanie się w najbliższych miesiącach, a w najgorszym razie latach, przedmiotem dyskusji w środowisku palestry z uwagi na istniejący obowiązek implementacji prawa unijnego odnoszącego się do kwestii informacji handlowych.