Pinkalski Zbigniew, Prawna ochrona formatów telewizyjnych

Zarówno w literaturze polskiej, jak i zagranicznej kwestia możliwości objęcia formatów telewizyjnych ochroną prawną była już przedmiotem rozważań. Niemniej zagadnienie to nieustannie ewoluuje, przez co upływ czasu umożliwia szersze spojrzenie i jednocześnie bardziej kompleksową analizę możliwości określenia generalnych reguł ewentualnej ochrony. Istotniejsze jednak jest to, że wraz z postępującą ewolucją formatów zmienia się ich kształt oraz poziom dopracowania. Z tej przyczyny niektóre wyrażane w przeszłości przez doktrynę lub orzecznictwo poglądy dotyczące formatów telewizyjnych utraciły aktualność i wymagają rewizji. Nadto należy wskazać, że dotychczas opublikowane w polskiej literaturze prawniczej opracowania dotyczące przedmiotowego zagadnienia pomijają wiele istotnych aspektów dotyczących formatów telewizyjnych, które wpływają na możliwość ich ochrony. Mając to na względzie, niniejsza rozprawa poświęcona jest kompleksowej analizie formatów telewizyjnych jako przedmiotu twórczości oraz możliwości ich prawnej ochrony na gruncie przepisów o prawie autorskim, prawie własności przemysłowej, a także przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, które w opinii wielu przedstawicieli doktryny są pokrewne prawom własności intelektualnej. Mimo iż rozprawa będzie się koncentrować na wyżej wymienionych regulacjach, w rozważaniach nad ochroną formatów telewizyjnych nie można całkowicie pominąć przepisów kodeksu cywilnego.

Scharakteryzowanie możliwości i zakresu ochrony formatów telewizyjnych jest niezwykle istotnym zagadnieniem z uwagi na znaczenie tego typu wytworów w obrocie. Rynek medialnych programów rozrywkowych został bowiem współcześnie zdominowany przez audycje realizowane na podstawie istniejącego formatu. Wynika to z faktu, iż dla nadawcy telewizyjnego mniej ryzykowne wydaje się dokonanie zakupu „sprawdzonej” formuły programowej niż próba wyprodukowania audycji oryginalnej we własnym zakresie. Drugim czynnikiem zachęcającym do nabycia tzw. pakietu formatowego są natomiast dotychczasowe sukcesy osiągane przez produkcje oparte na formatach .

Generalnie przedmiotem transakcji zakupu pakietu formatowego jest konstrukt złożony z założeń oraz szeregu elementów leżących u podstaw ostatecznego kształtu audycji i decydujących o jej atrakcyjności. Niemniej jednak rynek obrotu formatami telewizyjnymi obecnie jest jeszcze bardziej złożony i oferowane są na nim produkty w postaci drobiazgowych przepisów na stworzenie i realizację audycji. Przepis taki zawiera m.in. szczegółowe instrukcje realizatorskie, gotowe dialogi, zobowiązania do konsultacji ze strony licencjodawcy oraz wiele innych składników tworzących kompleksowe know-how audycji. W związku z ekonomicznym znaczeniem tego produktu rodzi się nieodzowne pytanie o możliwości jego ochrony prawnej. Nakłady finansowe oraz wysiłek intelektualny twórców leżące u podstaw formatu telewizyjnego mają bowiem w założeniu jego autorów i producentów prowadzić do uzyskania wyłączności na wytworzony produkt. Kwestia wyłączności i ekskluzywności odgrywa bowiem w środowisku medialnym podstawową rolę i często staje się fundamentem sukcesu. Z drugiej zaś strony przedstawiciele potencjalnych nabywców formatów, a zatem przede wszystkim stacji i sieci telewizyjnych nie są – co do zasady – entuzjastycznie nastawieni do nabywania formatów telewizyjnych. Fakt ten oraz leżące u jego podstaw powody (a zatem nie tylko konieczność ponoszenia opłat licencyjnych, ale również m.in. ograniczenie możliwości czerpania profitów z audycji oraz konieczność dopuszczenia osób z zewnątrz do współpracy przy produkcji) stały się nawet kilka lat temu przedmiotem publicznej debaty mającej miejsce głównie w Stanach Zjednoczonych. Do debaty tej doszło w efekcie publikacji treści wewnętrznej notatki jednego z przedstawicieli wysokiego szczebla sieci ABC – Howarda Davine'a, która to notatka nakazywała pracownikom sieci traktować nabycie praw do formatu telewizyjnego jako niepożądaną ostateczność . Mając to na względzie, można zauważyć, że zagadnienie ochrony prawnej formatów telewizyjnych jest istotne z perspektywy podmiotów o sprzecznych interesach.

W uzupełnieniu powyższych uwag należy również wskazać, że rynek formatów telewizyjnych stale się rozwija i trzeba przewidywać, że tendencja ta nie ulegnie zmianie z uwagi na postępującą globalizację. Przeprowadzone badania wykazały, iż wartość światowego rynku obrotu formatami telewizyjnymi w latach 2006–2008 wzrosła o blisko 50% w odniesieniu do wartości oszacowanej w poprzednim okresie badawczym (lata 2002–2004), co pozwala stwierdzić, że tempo rozwoju jest znaczące . Znajduje to również potwierdzenie we wzroście liczby oryginalnych formatów telewizyjnych „przeszczepionych” do innych krajów w powyższych badanych okresach. Podczas gdy w latach 2002–2004 wyeksportowanych zostało 259 oryginalnych formatów, w kolejnym okresie badawczym, dwa lata później, ta liczba wzrosła do 445 . Rozwój przedmiotowej branży oraz towarzyszące mu coraz większe zróżnicowanie wytwarzanych w jej ramach dzieł jest zatem niebagatelne. Mimo iż polski rynek formatów telewizyjnych cechuje niewielki udział twórczości w porównaniu z rynkami bardziej rozwiniętymi i posiadającymi znacznie dłuższą historię (np. w Wielkiej Brytanii lub Szwecji ), znajduje się on w fazie stałego rozwoju, a tworzenie programów opartych na formatach telewizyjnych jest powszechne w ramach rozrywkowej sfery telewizji. Co więcej, można wskazać, że Polska odgrywa w tym zakresie wiodącą rolę w całym regionie Europy Wschodniej, o czym świadczy np. fakt, iż to w Polsce otwierane są główne regionalne przedstawicielstwa potentatów branży produkcji i dystrybucji formatów .

Formaty programowe mogą występować również w zakresie programów radiowych, niemniej zdecydowanie większą rolę ta forma produkcji odgrywa na gruncie audycji telewizyjnych. Dlatego też przedmiotem niniejszej rozprawy jest zagadnienie formatów stricte telewizyjnych. Wywody i poglądy przedstawione w dalszej części rozprawy mogą być jednak per analogiam zastosowane do formatów radiowych. W tym miejscu należy również odnotować, iż 2013 rok można uznać za datę wkroczenia formatów programowych na kolejną platformę medialną. W tym roku debiutuje bowiem pierwszy globalny format programowy rozpowszechniany wyłącznie za pośrednictwem internetu (a konkretnie portalu YouTube) pt. The You Generation . Przedstawione niżej rozważania znajdą również odpowiednie zastosowanie do formatów tego typu. Szybki rozwój rynku formatów „internetowych”, którego należy się spodziewać, może jednak doprowadzić do powstania wielu nowych specyficznych problemów wynikających z właściwości tej właśnie platformy komunikacji.

Jak zostało zasygnalizowane, podstawowym celem niniejszej pracy jest kompleksowe opisanie możliwości objęcia formatów telewizyjnych ochroną płynącą z przepisów polskiego prawa oraz zakresu tej ochrony na gruncie poszczególnych analizowanych przepisów. Celem pośrednim, prowadzącym do celu podstawowego, jest zaś zdefiniowanie pojęcia „format telewizyjny” i charakterystyka tego przedmiotu twórczości intelektualnej. Zdefiniowanie przedmiotu badań, a zatem pojęcia „format telewizyjny” należy jednak do zadań skomplikowanych i nastręcza wiele problemów. Formaty telewizyjne mają bowiem bardzo złożoną strukturę, a jej właściwe zrozumienie jest kluczem do analizy możliwości i zakresu ochrony prawnej. Należy bowiem mieć na uwadze, że formatem telewizyjnym określa się zarówno pierwotny szkic programu zawierający wyłącznie podstawowe elementy planowanej audycji, jak i jego rozbudowany opis obejmujący szereg informacji dotyczących nie tylko samej produkcji, ale także innych zagadnień pokrewnych (przede wszystkim form promocji programu), a w końcu audycję powstałą na bazie formatu telewizyjnego. Każda poszczególna postać formatu telewizyjnego – co do zasady – musi być oceniana odrębnie, dlatego też założeniem leżącym u podstaw rozprawy jest wyróżnienie w ramach terminu „format telewizyjny” jego poszczególnych form rozwoju (form zjawiskowych) i określenie możliwości ochrony prawnej każdej z nich. Przed samą analizą niezbędne jest również rozróżnienie formatów telewizyjnych pod kątem rodzaju audycji, która jest w nim opisana. Inna będzie bowiem specyfika formatów telewizyjnych dotyczących teleturnieju, inna zaś formatu serialu fabularnego. Specyfika poszczególnych rodzajów audycji będzie się zaś przekładała na charakterystykę ochrony prawnej oraz jej zakresu.

Co więcej, formaty telewizyjne obejmują również pewne elementy, które mogą być objęte ochroną płynącą z praw własności intelektualnej odrębnie, niezależnie od ochrony samego formatu telewizyjnego jako całości. Wśród takich elementów można wymienić np. tytuł audycji, jej logotyp, wykorzystane motywy muzyczne czy też w końcu postaci bohaterów występujących w programie. Samoistna ochrona takich elementów w sposób oczywisty będzie rozszerzała zakres ochrony formatu telewizyjnego, a zatem zakres praw przysługujący podmiotowi uprawnionemu (twórcy formatu, producentowi).

Niezależnie od rozważań dotyczących bezpośrednio formatu telewizyjnego w niniejszej rozprawie podjęta zostanie próba rozważenia zagadnień ogólnych, często fundamentalnych dla całego systemu praw własności intelektualnej, jak np. zagadnienia przedmiotu prawa autorskiego oraz zakresu ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa. Nadto rozważone zostaną zagadnienia dotychczas pomijane w literaturze prawniczej, jak np. wpływ popularności dzieła na objęcie go ochroną prawnoautorską czy też definicja terminu „procedura” jako przedmiotu wyłączenia spod ochrony prawa autorskiego. Wreszcie przeanalizowana zostanie możliwość i przydatność wykorzystania metod ekonomicznej analizy prawa dla określenia w konkretnych warunkach zakresu ochrony przewidzianej w przepisach ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Rozważenie i przedstawienie propozycji interpretacyjnych w ramach tych zagadnień jest warunkiem koniecznym dla określenia zakresu ochrony samych formatów telewizyjnych, niemniej ich doniosłość wykracza daleko poza zakres przedmiotu badań niniejszej rozprawy i ma charakter uniwersalny. Należy również podkreślić, że w ramach analizy ochrony prawnoautorskiej formatów telewizyjnych rozważania będą uwzględniały orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczące prawa autorskiego, które od 2008 r. są coraz liczniejsze, natomiast nie były dotychczas przedmiotem szerokiej analizy w polskiej doktrynie.

Ponieważ formaty telewizyjne są ze swej natury przedmiotem „transgranicznym”, w rozważaniach uwzględnione zostały przepisy umów międzynarodowych dotyczących przedmiotu rozprawy, a także dorobek literatury i orzecznictwa zagranicznego. Ponieważ jednak w żadnym z krajów zagadnienie ochrony formatów telewizyjnych nie zostało rozstrzygnięte na poziomie normatywnym, wypowiedzi orzecznictwa i doktryny zagranicznej będą przywoływane w kontekście omawiania konkretnych problemów i poddawane „bieżącej” analizie prawnoporównawczej. Podstawowym zakresem, na którym skupione zostaną rozważania, jest bowiem opis ochrony prawnej formatów telewizyjnych na gruncie polskiego systemu prawnego.

Z uwagi na wyżej zasygnalizowany, relatywnie nowy charakter zjawiska tworzenia formatów telewizyjnych oraz ograniczony zakres wypowiedzi orzecznictwa odnoszący się do tej tematyki (szczególnie w Polsce, gdzie tego typu wypowiedzi są na tyle nieliczne, iż nie rozstrzygają praktycznie żadnego z podstawowych zagadnień dla ochrony formatów telewizyjnych) rozważania muszą w dużej mierze uwzględniać praktykę obrotu, która wykształciła się w środowisku producentów formatów telewizyjnych. Dlatego też analiza prawna przedstawiona w rozprawie została poprzedzona badaniami własnymi polegającymi na wywiadach z przedstawicielami środowiska producentów formatów telewizyjnych oraz osób odpowiedzialnych za realizację audycji opartych na zakupionym formacie telewizyjnym. Ponadto w pracy uwzględnione zostaną badania nad obrotem formatami telewizyjnymi przeprowadzone w ramach projektu pt. Eksploatacja formatów telewizyjnych [Exploitation of television formats] przeprowadzonego przez naukowców z Uniwersytetu w Bournemouth w Wielkiej Brytanii .