Czub Krzysztof, Prawa osobiste twórców dóbr niematerialnych. Zagadnienia konstrukcyjne

Poglądy na twórczość jako zjawisko interkulturowe ewoluowały na przestrzeni dziejów. Samo pojęcie, zresztą późno i nie bez trudu, weszło do kręgu kultury europejskiej. Omawiając genezę i rozwój znaczeniowy nazwy „twórczość”, W. Tatarkiewicz podkreśla fakt, że przez blisko tysiąc lat nie była ona znana filozofii, teologii ani sztuce. „Starożytni Grecy nie posiadali w ogóle odpowiedniego wyrazu; Rzymianie posiadali, ale nie stosowali go w żadnej z tych trzech dziedzin. Był to dla nich termin języka potocznego, creator znaczył tyle, co ojciec, creator urbis – tyle, co założyciel miasta” . Wyobrażenie twórczości zaczęło się kształtować dopiero u schyłku starożytności. Kategorię tę pojmowano jednak wyłącznie w aspekcie negatywnym, jako zaprzeczenie. Ex nihilo nihil fit – pisał w I w. p.n.e. w dziele O naturze wszechrzeczy (De rerum natura) rzymski poeta i filozof Lukrecjusz.

Kolejne epoki wyznaczyły twórczości nowe miejsce. W średniowieczu twierdzono, iż jedynym podmiotem zdolnym do tworzenia jest Absolut-Bóg, natomiast począwszy od końca XVII w., zwłaszcza w dobie romantyzmu – artysta. Współcześnie element twórczy dostrzega się we wszelkich niemal przejawach działalności intelektualnej człowieka.

Jako główne wyróżniki twórczości traktuje się obecnie nowość, którą cechuje stopniowalność i jakościowo odmienne rodzaje, oraz energię umysłową, spożytkowaną w procesie wytworzenia nowego obiektu, będącą wyrazem szczególnego napięcia, zdolności czy talentu . Twórczość jest zatem z zasady aktem kreacji jakiegoś przedmiotu intencjonalnego o ściśle określonych cechach, dzięki którym można go zaliczyć do pewnej dziedziny przedmiotowej .

Dobro niematerialne można określić jako każdy wytwór myśli ludzkiej istniejący niezależnie od jego ewentualnego materialnego nośnika (corpus mechanicum) . Twórcą takich dóbr może być jedynie człowiek. Niezależnie bowiem od postępujących w różnych dziedzinach procesów automatyzacji i informatyzacji tylko istota ludzka jest zdolna do kreowania mocą własnego umysłu nacechowanych mentalnie dóbr o charakterze niematerialnym.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się tradycyjnie trzy typy dóbr intelektualnych w znaczeniu przedmiotowym:

Powyższy podstawowy katalog należałoby uzupełnić także o inne typy wytworów niematerialnych, spośród których jako najważniejsze można wskazać:

Bez względu na podejmowane próby systematyzacji, zwłaszcza wyróżniania kategorii „własność intelektualna” czy „własność przemysłowa” , jedyną wspólną cechą wszystkich wymienionych oraz niewymienionych (nie jest to bowiem katalog zamknięty) dóbr intelektualnych jest przynależność do klasy wytworów myśli ludzkiej. Ramy niniejszej monografii zwalniają zasadniczo z potrzeby przedstawiania bardziej rozbudowanej systematyki oraz wgłębiania się w zagadnienia definicji poszczególnych typów dóbr niematerialnych. W tym miejscu wystarczy natomiast zasygnalizować, iż pomiędzy zakresami nazw niektórych dóbr o charakterze intelektualnym zachodzi stosunek krzyżowania się. W konsekwencji pewne dobra mogą należeć jednocześnie do dwóch, a nawet kilku kategorii. Dla przykładu, projekt pojemnika na produkty kosmetyczne, butelki lub ornamentu może być utworem, wzorem przemysłowym, a także znakiem towarowym, z kolei projekt krzesła, ubrania czy obudowy urządzenia AGD może stanowić dzieło i – zależnie od ujęcia – wzór przemysłowy lub, jeśli spełnia przesłankę użyteczności w rozumieniu art. 94 ust. 2 p.w.p., wzór użytkowy .

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966 r., ratyfikowany przez Polskę dnia 3 marca 1977 r. i będący, z mocy art. 87 ust. 1 oraz art. 91 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. , częścią polskiego porządku prawnego, w art. 15 ust. 3 nakłada na państwa-strony zobowiązanie do poszanowania wolności niezbędnej do prowadzenia badań naukowych i działalności twórczej. Z kolei art. 167 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w brzmieniu nadanym przez Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. przewiduje, iż działanie Unii zmierza do zachęcania do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeśli to niezbędne, do wspierania i uzupełniania ich działań m.in. w dziedzinie twórczości artystycznej i literackiej, włącznie z sektorem audiowizualnym. W myśl art. 13 zdanie pierwsze proklamowanej dnia 7 grudnia 2000 r. i przyjętej ostatecznie ze zmianami dnia 12 grudnia 2007 r. Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej ochronie prawnej podlega wolność sztuki i badań naukowych.

Zasadniczą rolę w umowach międzynarodowych odnoszących się do zagadnień praw własności intelektualnej odgrywają bez wątpienia unormowania w sferze praw majątkowych. Regulacja w dziedzinie praw osobistych twórców jest z reguły fragmentaryczna, a niekiedy w ogóle pomijana . Dotyczy to w szczególności prawa autorskiego.

Konwencja berneńska o ochronie dzieł literackich i artystycznych z dnia 9 września 1886 r. – tekst w wersji ustalonej przez akt paryski z dnia 24 lipca 1971 r. – poświęca autorskim prawom osobistym art. 6^bis. Zgodnie z pierwszym ustępem przytoczonego przepisu, niezależnie od praw majątkowych autora, a nawet po ich przeniesieniu, twórca zachowuje uprawnienie do dochodzenia autorstwa dzieła oraz sprzeciwiania się wszelkim zniekształceniom, okaleczeniom lub innym zmianom albo jakimkolwiek innym działaniom na szkodę utworu, które mogłyby przynieść ujmę jego czci lub dobremu imieniu. Powyższa regulacja wyznacza konwencyjne minimum ochrony autorskich praw osobistych w postaci prawa do autorstwa oraz prawa do integralności. Uprawnienie do decydowania o pierwszym udostępnieniu dzieła publiczności zostało z kolei unormowane jedynie szczątkowo w art. 10–11^ter i art. 14 konwencji, które dotyczą autorskich praw majątkowych. Konwencja berneńska stanowi ponadto w art. 6^bis ust. 2 zdanie pierwsze, że prawa przyznane autorowi na podstawie pierwszego ustępu tego artykułu trwają także po śmierci twórcy, przynajmniej do czasu wygaśnięcia autorskich praw majątkowych, i mogą być wykonywane przez upoważnione podmioty (bliżej na ten temat w rozdziale III niniejszej monografii). W myśl art. 6^bis ust. 3 omawianej konwencji katalog środków i zasady ochrony autorskich praw osobistych są ustalane zgodnie z prawodawstwem państwa, w którym dochodzi się ochrony.

Zgodnie z art. 9 ust. 1 zdanie pierwsze Porozumienia w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS), będącego załącznikiem do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r. , członkowie Organizacji zastosują się do art. 1–21 konwencji berneńskiej (tekst w wersji ustalonej przez akt paryski z 1971 r.) oraz załącznika do niej . Jednakże na mocy drugiego zdania przytoczonego przepisu porozumienia spod zakresu normowania TRIPS wyłączono explicite autorskie prawa osobiste, o których mowa wprost, bądź które wynikają z art. 6^bis konwencji berneńskiej.

Powszechna konwencja o prawie autorskim, sporządzona w Genewie dnia 6 września 1952 r. – tekst w wersji zrewidowanej w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. , odnosi się wyraźnie do praw osobistych jedynie w drugim ustępie preambuły, który zawiera deklarację, iż „system ochrony praw autorskich (...) określony w Powszechnej konwencji, uzupełniając międzynarodowe systemy już obowiązujące bez ich naruszenia, zapewni poszanowanie osobistych praw człowieka oraz przyczyni się do rozwoju literatury, nauki i sztuki”. Ponadto obowiązek zapewnienia ochrony autorskim dobrom osobistym mógłby być pośrednio wywodzony z szerokiej formuły art. I analizowanej konwencji przewidującego, że jej strony przyjmują zobowiązanie do przedsięwzięcia wszelkich niezbędnych środków mających na celu zapewnienie dostatecznej oraz skutecznej ochrony praw autorów i innych podmiotów uprawnionych z tytułu praw autorskich odnoszących się do dzieł literackich, naukowych i artystycznych.

Podobnie jak w przypadku konwencji międzynarodowych, również w porządku prawnym Unii Europejskiej w zakresie unormowań odnoszących się do zagadnień prawa autorskiego na pierwszy plan została wysunięta problematyka autorskich praw majątkowych. Regulacje poświęcone prawom osobistym twórców są z reguły szczątkowe , często też stosowana jest technika odesłań do krajowych porządków prawnych państw członkowskich .

Do wszystkich kategorii twórców odnosi się zasadniczy z punktu widzenia ochrony ich interesów art. 73 Konstytucji RP, który zapewnia każdemu wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników. Postanowienie to, przez wzgląd na usytuowanie w rozdziale dotyczącym wolności oraz praw człowieka i obywatela, zaliczyć trzeba do fundamentów ustrojowych państwa gwarantujących możność korzystania z osiągnięć naukowych czy artystycznych oraz aktywnego uczestniczenia w ich tworzeniu.

Wysoka ranga statusu twórców została także uznana w ustawach zwykłych regulujących problematykę ochrony własności intelektualnej, w szczególności w dziedzinie prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej (prawa patentowego). Dotyczy to zarówno aktów prawnych już derogowanych, jak i obowiązujących obecnie, spośród których jako najważniejsze można wymienić: ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawę – Prawo własności przemysłowej.

Kulturotwórczą oraz innowacyjną aktywność twórców doceniono również w orzecznictwie. Judykatura podkreśla niezbędność i ogólnospołeczną doniosłość ochrony ich sytuacji prawnej .

Niniejsza książka stanowi monografię poświęconą problematyce konstrukcji praw osobistych twórców dóbr niematerialnych w ujęciu uniwersalnym. Osią rozważań jest próba przedstawienia struktury, a w tym kontekście również przedmiotu i katalogu, praw osobistych przysługujących twórcom w wybranych, najbardziej doniosłych społecznie, dziedzinach twórczości. Na podstawie założeń przyjętych odnośnie do kryteriów wyodrębniania, konstrukcji i wzajemnych zależności dóbr osobistych oraz chroniących je praw podmiotowych zostanie przeprowadzona szczegółowa analiza prawnoosobistej sytuacji autorów, twórców projektów wynalazczych oraz twórców innych kategorii dóbr o charakterze intelektualnym, w szczególności artystów wykonawców, naukowców i twórców know-how. Głównym celem rozprawy jest przybliżenie i usystematyzowanie ujęcia konstrukcji praw osobistych twórców dóbr niematerialnych oraz poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy zasadne może być wyróżnianie szczególnej zbiorczej kategorii, której autor monografii proponuje nadać roboczą nazwę „intelektualne dobra osobiste”. Zagadnieniem kluczowym z tego punktu widzenia pozostaje ustalenie, czy istnieje uniwersalny katalog, lub choćby jego zaczątek, praw osobistych przysługujących ze względu na podejmowaną działalność twórczą oraz jej rezultat, niezależnie od dziedziny uprawianej twórczości.

Tak określony przedmiot badań determinuje wybór metody badawczej. W kontekście omawianej problematyki naturalne stało się obranie metody prawnodogmatycznej, która zakłada analizę sytuacji prawnej twórców dóbr niematerialnych przez pryzmat unormowań obowiązującego porządku prawnego. Zważywszy, że podstawy normatywne praw osobistych przysługujących twórcom dóbr o charakterze intelektualnym są fragmentaryczne, a niekiedy wręcz szczątkowe, rekonstrukcja właściwych zasad oraz ram ochrony tych praw będzie wymagała odwoływania się, przy uwzględnieniu specyfiki działalności twórczej, zarówno do reguł wykładni, jak też prawniczych wnioskowań inferencyjnych. Wskazana jest zatem wnikliwa analiza orzecznictwa organów powołanych do rozpoznawania spraw z dziedziny własności intelektualnej, w szczególności sądów powszechnych oraz sądów administracyjnych. Praktyka stosowania prawa, jak w mało którym obszarze prawa prywatnego, miała i nadal ma zasadnicze znaczenie w procesie kształtowania konstrukcji zapewniających ochronę prawnoosobistej sytuacji twórców, niezależnie od specyfiki uprawnianej przez nich twórczości. Uzupełniająco, w celu pogłębienia refleksji nad badanymi zjawiskami oraz poszerzenia pola widzenia stanowiącego punkt wyjścia zasadniczych rozważań, w rozprawie zastosowano także metody: prawnoporównawczą i historycznoporównawczą.

Niniejsza monografia została podzielona na pięć rozdziałów.

Rozdział pierwszy będzie poświęcony przedstawieniu definicji dobra osobistego, konstrukcji jurydycznej instrumentów zapewniających ochronę dóbr osobistych, jak również analizie relacji autorskich, a nawet szerzej – intelektualnych dóbr osobistych do dóbr osobistych powszechnego prawa cywilnego. Ukazanie struktury odnośnego przedmiotu badań, tj. dóbr osobistych twórców wartości niematerialnych, w najbardziej ogólnym aspekcie stanowić będzie niezbędną podwalinę dalszych rozważań, a zarazem pozwoli rozpatrywać we właściwym, szerokim kontekście zagadnienia szczegółowe poruszane w dalszych częściach niniejszego opracowania. W końcowej części rozdziału zostaną skrótowo omówione podstawowe zagadnienia związane z ochroną dóbr osobistych, z uwzględnieniem specyfiki środków ochrony intelektualnych dóbr osobistych.

W rozdziale drugim zarysowana zostanie problematyka regulacji autorskich praw osobistych w krajowych porządkach prawnych Francji i Niemiec. Ograniczenie tej części opracowania jedynie do odnośnych zagadnień prawa autorskiego znajduje swoje uzasadnienie w podstawowej (modelującej w stosunku do innych działów prawa własności intelektualnej) roli, jaką spełniają instytucje wykształcone w dziedzinie prawa autorskiego. Ponadto, z uwagi na dość wysoki poziom zróżnicowania zarówno podstaw, jak i konstrukcji jurydycznych, w ramach których realizowana jest ochrona osobistych interesów twórców dóbr niematerialnych w pozostałych obszarach własności intelektualnej, trudno byłoby uzyskać syntetyczne ujęcie tej problematyki w stopniu wystarczająco użytecznym ze względu na tematykę oraz zakres niniejszej rozprawy. Wybór Francji i Niemiec podyktowany jest z jednej strony silnym oddziaływaniem regulacji prawnych obowiązujących w tych państwach na kształt ogólnoświatowego, w szczególności europejskiego, systemu ochrony praw autorskich, a z drugiej strony – tradycyjnie już utrwalonym i niekwestionowanym znaczeniem wspomnianych reżimów dla rozwoju oraz kultury polskiego prawa cywilnego. Ponadto wybrane systemy prawne reprezentują całkowicie odmienne koncepcje w kwestii natury i konstrukcji prawa autorskiego – teorię monistyczną (Niemcy) oraz teorię dualistyczną (Francja), co pozwoli na dokonanie bardziej dogłębnej analizy komparatystycznej w kontekście unormowań prawa polskiego. Na uwagę zasługuje zwłaszcza system prawa francuskiego, uznawany powszechnie za zapewniający najszerszą ochronę prawnoosobistych interesów twórców dóbr niematerialnych.

Ramy niniejszej monografii nie umożliwiają niestety uwzględnienia specyfiki oraz odmienności zasad ochrony autorskich praw osobistych w systemach prawnych państw nawiązujących do tradycji common law. Omówieniu problematyki ochrony droit moral w tym reżimie poświęcone są odrębne opracowania .

Kolejny rozdział będzie poświęcony przedstawieniu regulacji autorskich praw osobistych w polskim porządku prawnym. Wnioski płynące z analizy prawnoosobistej sytuacji autora będą stanowić ważny punkt odniesienia dla dalszych rozważań, gdyż system ochrony praw autorskich może być, i zazwyczaj bywa, traktowany – tak przez legislatora, jak i judykaturę czy doktrynę – jako modelowy dla konstrukcji normatywnych, w ramach których realizowana jest ochrona dóbr osobistych twórców z innych dziedzin kreacji intelektualnej.

Tematyka rozdziału czwartego zostanie zogniskowana wokół zagadnień struktury dóbr i praw osobistych twórców projektów wynalazczych w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 6 p.w.p., tj.: wynalazków, wzorów użytkowych i przemysłowych, topografii układów scalonych oraz projektów racjonalizatorskich. Z uwagi na walor uniwersalizmu, który cechuje wynalazki w tej dziedzinie twórczości, ujęcie praw osobistych przysługujących wynalazcom zostanie potraktowane jako modelowe dla twórców pozostałych wskazanych przedmiotów praw własności przemysłowej. W tej części monografii szczególnie pomocne będzie przyjęcie dyrektywy wnioskowania z analogii, co umożliwi dokonanie recepcji na grunt prawa własności przemysłowej niektórych instytucji wykształconych przez doktrynę prawa autorskiego. Może to dotyczyć przede wszystkim konstrukcji prawa do autorstwa, fundamentalnego z punktu widzenia sfery niemajątkowych interesów twórcy.

Ostatni rozdział ukazywać będzie problematykę konstrukcji praw osobistych twórców innych wybranych dóbr niematerialnych: artystycznych wykonań, twórczości naukowej oraz know-how. Dobra te zostały wyselekcjonowane na podstawie kryteriów: zróżnicowania przedmiotu ochrony, częstotliwości występowania i praktycznej doniosłości dla stosunków społecznych. Wydaje się, że czynnikiem decydującym o kształcie ochrony osobistych interesów twórców w tak zakreślonych dziedzinach może być każdorazowo charakter dominującego pierwiastka twórczego.

Monografia uwzględnia, z zastrzeżeniem treści rozdziału drugiego, a także uwag prawnoporównawczych zamieszczonych w innych częściach rozprawy, stan prawny obowiązujący w Polsce. Należy nadmienić, iż główne nurty rodzimej myśli prawniczej w dziedzinie własności intelektualnej, w szczególności własności przemysłowej, ukształtowały się w znacznej mierze pod rządami aktów prawnych obowiązujących przed wejściem w życie ustaw regulujących obecnie tę problematykę. W niniejszym opracowaniu zostaną zatem wykorzystane, niekiedy w przeważającym stopniu, wywody przedstawicieli doktryny oraz judykatury z wcześniejszych okresów, zachowujące aktualność w kontekście rozważań czynionych na tle obowiązujących teraz unormowań prawnych. Utrzymanie płynności i przejrzystości wypowiedzi składających się na prezentowaną monografię nie pozwala jednak na każdorazowe podkreślanie tej okoliczności.

* * *

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej 10 maja 2010 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Autor pragnie złożyć wyrazy podziękowania promotor – dr hab. Ewie Bagińskiej, prof. UG, za opiekę naukową i życzliwą pomoc, jak również recenzentom: prof. dr. hab. Mirosławowi Nesterowiczowi oraz dr. hab. Tomaszowi Sokołowskiemu, prof. UAM, za cenne uwagi i wskazówki zawarte w recenzjach, które przyczyniły się do powstania ostatecznej wersji rozprawy przeznaczonej do publikacji.