Kulińska-Kępa Zuzanna, Prawa obywatelskie i polityczne a prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne. Porównanie systemów ochrony

Monografie
Opublikowano: WK 2017
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Prawa obywatelskie i polityczne a prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne. Porównanie systemów ochrony

Autor fragmentu:

Wstęp

Międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka jest częścią prawa międzynarodowego publicznego regulującą relacje pomiędzy państwem a jednostkami podlegającymi jego jurysdykcji. Narodziny i rozkwit norm międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka miały miejsce dopiero w XX wieku.

W tym czasie weszło w życie wiele umów międzynarodowych zarówno o charakterze uniwersalnym, jak i regionalnym. W kontekście zagadnień będących tematem niniejszej pracy zwrot: „umowy o charakterze uniwersalnym” autorka odnosi do umów międzynarodowych mających zasięg globalny, zaś zwrot „umowy o charakterze regionalnym” – do umów międzynarodowych obejmujących swym zasięgiem mniejszy obszar geograficzny, np. obszar jednego kontynentu.

Niniejsza praca została poświęcona pięciu umowom stanowiącym fundamenty dla systemów ochrony praw człowieka . Dwie z nich, mające charakter uniwersalny, zostały przyjęte pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych i są to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Trzy kolejne mają charakter regionalny, zostały przyjęte pod egidą Rady Europy i są to: Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Europejska Karta Społeczna i Zrewidowana Europejska Karta Społeczna. Przedmiotem dwóch z nich – Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności jest ochrona praw obywatelskich i politycznych. Celem pozostałych trzech: Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Europejskiej Karty Społecznej i Zrewidowanej Europejskiej Karty Społecznej jest natomiast ochrona szeroko pojętych praw społecznych .

Umowy te wybrano jako przedmiot analizy w niniejszej pracy, gdyż zgodnie z zagadnieniami, jakie regulują, powinny one, odpowiednio, w wymiarze uniwersalnym oraz w wymiarze regionalnym, tworzyć łącznie spójne systemy w każdym ze wspomnianych wymiarów oraz gwarantować skuteczną ochronę praw człowieka .

Celem niniejszej pracy jest analiza porównawcza systemów ochrony praw człowieka polegająca na ustaleniu podobieństw i różnic pomiędzy mechanizmami ochrony praw obywatelskich i politycznych oraz mechanizmami ochrony praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych w prawie międzynarodowym w umowach przyjętych na forum ONZ o wymiarze uniwersalnym i w systemie Rady Europy o wymiarze regionalnym. Ma to posłużyć sprawdzeniu, czy systemy te realizują ideę niepodzielności praw człowieka, zapewniając skuteczną ochronę tym prawom, niezależnie od kategorii, do której zostały one przypisane.

Wybór tego tematu, choć literatura obfituje w opracowania doktrynalne poświęcone analizie wspomnianych umów, był podyktowany brakiem opracowania kompleksowego, zawierającego porównanie kluczowych zagadnień w czterech systemach:

1)

uniwersalnym ochrony praw obywatelskich i politycznych ustanowionym Międzynarodowym Paktem Praw Obywatelskich i Politycznych wraz z protokołami faktultywnymi do tej umowy;

2)

uniwersalnym ochrony praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych ustanowionym Międzynarodowym Paktem Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych wraz z Protokołami faktultywnymi do tej umowy;

3)

regionalnym ochrony praw obywatelskich i politycznych ustanowionym Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności wraz z protokołami dodatkowymi do tej umowy;

4)

regionalnym ochrony praw społecznych ustanowionym Europejską Kartą Społeczną i Zrewidowaną Europejską Kartą Społeczną wraz z protokołami dodatkowymi do EKS.

Dostępne opracowania bądź to opisują pojedyncze systemy bez odwoływania się do metody porównawczej, bądź korzystając z tej metody, przeprowadzają bardzo szczegółowe analizy jednego, wybranego zagadnienia. To zaś utrudnia – po pierwsze – wyciągnięcie wniosków, w jakim kierunku powinny przebiegać reformy tych systemów, i – po drugie – wielowymiarową weryfikację, czy urzeczywistniają one ideę niepodzielności.

Koncepcja niepodzielności praw człowieka (indivisibility) jest wiodącą ideą w międzynarodowym prawie ochrony praw człowieka. Pojawiła się ona już na początku rozwoju tej części prawa międzynarodowego i została urzeczywistniona w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka poprzez uwzględnienie w tej rezolucji zarówno praw obywatelskich i politycznych, jak też praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych.

W późniejszym procesie tworzenia wiążących prawnie dokumentów stała się jednak niezwykle trudna w realizacji. Od kilkudziesięciu lat koncepcja niepodzielności praw człowieka nieustająco pojawia się w dyskursie dotyczącym międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka. Często jest ona przywoływana na arenie międzynarodowej dla zmuszenia państw do większego zaangażowania na rzecz ochrony praw człowieka, a w szczególności zapewnienia praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, które objęte są słabszą ochroną. Dowodem na to, że wciąż toczy się dyskusja wokół stworzenia spójnych i kompatybilnych systemów, może być niedawno przedłożona propozycja rezolucji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy wzywająca Zgromadzenie do przygotowania specjalnego raportu, „który wzmocniłby pozycję Europejskiej Karty Społecznej w centrum europejskiej sceny politycznej, co pozwoliłoby na pokazanie jej pełnego potencjału, obok Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (...) w imię niepodzielności i współzależności praw człowieka” . Podobnym dowodem jest też treść rezolucji Rady Praw Człowieka ONZ popierającej przyjęcie protokołu dodatkowego do Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych w brzmieniu: „przypominając, że Deklaracja Wiedeńska i Program Działań (...) potwierdzają, iż wszystkie prawa człowieka są uniwersalne, niepodzielne, wzajemnie ze sobą powiązane, współzależne i wzajemnie się wzmacniają i muszą być traktowane w sprawiedliwy i równy sposób, na tych samych zasadach i z tym samym naciskiem” .

Pracę otwiera rozdział poświęcony zagadnieniom wstępnym, dotyczącym definicji praw człowieka i ich ochrony. Omówiona została w nim kwestia podziału praw człowieka na kategorie, które w doktrynie określane są mianem „generacji”. Wskazano źródła norm międzynarodowego prawa ochrony praw człowieka oraz przedstawiono bliżej koncepcję niepodzielności praw człowieka. Wykazano też relację pomiędzy sposobem formułowania zobowiązań o charakterze generalnym a możliwością ponoszenia przez państwo-stronę odpowiedzialności za naruszenie praw człowieka.

W drugim rozdziale pracy zaprezentowane zostały zagadnienia związane z przyjmowaniem tekstów umów podlegających analizie. Są one niezmiernie ważne, wyjaśniają bowiem, dlaczego doszło do wyłonienia dwóch kategorii praw człowieka, oraz ilustrują okoliczności, które zdeterminowały tworzenie oddzielnych umów międzynarodowych dotyczących ich ochrony.

Aspekty poddane analizie w kolejnych rozdziałach zostały podzielone na dwie kategorie, będące filarami każdego z badanych systemów. Pierwszy aspekt – to aspekt materialny obejmujący analizę postanowień o charakterze generalnym, które wpływają na kształt zobowiązań, jakie powstają dla państwa-strony w zakresie przestrzegania praw ustanowionych w danej umowie. Drugi to aspekt proceduralny, czyli narzędzia, jakie zostały ustanowione w każdym z systemów dla weryfikacji, czy państwa-strony wywiązują się ze swoich zobowiązań. Osiągnięcie celów pracy byłoby niemożliwe, gdyby badanie to było przeprowadzone wybiórczo i poświęcone tylko jednemu ze wspomnianych aspektów. Samo porównanie mechanizmów weryfikacji przestrzegania zobowiązań mogłoby zafałszować wynik badania ze względu na uzależnienie skuteczności tych mechanizmów od jasności i przejrzystości zobowiązań określonych w umowach.

W aspekcie materialnym dokonano analizy porównawczej norm kreujących zobowiązania o charakterze generalnym, w tym norm dotyczących ograniczania praw, składania zastrzeżeń do analizowanych umów, możliwości zawieszenia wykonywania praw w nich ustanowionych, jak również okoliczności ich wygaśnięcia lub możliwości wycofania się z nich przez państwa-strony. Zagadnieniom tym poświęcono rozdział trzeci zatytułowany „Analiza obowiązków państw ustanowionych w Paktach Praw Człowieka” oraz rozdział piąty – „Analiza obowiązków państw ustanowionych w regionalnym systemie ochrony praw człowieka Rady Europy”.

W aspekcie proceduralnym dokonano analizy porównawczej charakteru organów stojących na straży przestrzegania omawianych umów międzynarodowych oraz kompetencji, w które zostały wyposażone te organy w celu zapewniania ich przestrzegania. Ponadto, w związku z rosnącą rolą organizacji pozarządowych (NGOs) w tych systemach, dokonano zestawienia uprawnień posiadanych przez te organizacje w każdym z omawianych systemów. Zagadnieniom tym poświęcono rozdział czwarty – „Analiza mechanizmów ochrony ustanowionych w Paktach Praw Człowieka” oraz rozdział szósty zatytułowany „Analiza mechanizmów ochrony ustanowionych w systemie ochrony praw człowieka Rady Europy”.

W rozdziale siódmym dokonano podsumowania wcześniejszych rozważań poprzez określenie tendencji w zakresie stosowania rozwiązań będących przedmiotem analizy w niniejszej pracy oraz oceny ich wykorzystania pod względem przejrzystości i skuteczności każdego z systemów, a także sformułowano wnioski de lege ferenda.

Niniejsza praca nie jest pełną analizą norm zawartych w Paktach Praw Człowieka, Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Europejskiej Karcie Społecznej, jak i jej następczyni – Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej, gdyż w większości zostało to już dokonane w komentarzach do tych umów . Przedstawiana Czytelnikowi publikacja jest natomiast próbą udowodnienia, iż cztery systemy, fundamentalne dla ochrony praw człowieka, zawierają odmienne zakresy zobowiązań o charakterze generalnym nakładanych na państwa-strony oraz ustanawiają niejednolite mechanizmy ochrony. Nagromadzenie tych różnic wpływa negatywnie na ochronę zapewnianą przez te umowy i powoduje, że idea niepodzielności praw człowieka nie jest w pełni wcielona w życie.

Zagadnienia prezentowane w tej pracy próbowano przedstawić w sposób możliwe wszechstronny, jednak ze względu na złożoność zagadnienia ograniczono się do badania regulacji jednego tylko systemu regionalnego, europejskiego, pomijając dorobek systemów amerykańskiego – amerykańskiej Konwencji praw człowieka oraz afrykańskiego – afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów. Nie poddano również analizie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej ze względu na fakt, iż przeanalizowanie systemu weryfikacji przestrzegania postanowień Karty wymagałoby dokładnego przedstawienia specyfiki całej Unii Europejskiej i jej prawa, to zaś nadałoby temu badaniu nazbyt obszerny charakter.

Badanie zostało przeprowadzone przede wszystkim przy zastosowaniu metody komparatystycznej, polegającej na porównaniu regulacji i mechanizmów ustanowionych w umowach będących jego przedmiotem, co byłoby niemożliwe bez zastosowania także metody formalno-dogmatycznej polegającej na analizie treści regulacji międzynarodowych. W celu dokonania niektórych szczegółowych ustaleń zastosowano również metodę statystyczną. Analizie, oprócz tekstów prawnych, poddane zostały regulacje międzynarodowe o charakterze prawa miękkiego (soft law) , opracowania doktrynalne i dotychczasowe orzecznictwo oraz opinie i konkluzje organów weryfikujących sposób przestrzegania praw ustanowionych w tych umowach. Wszystkie analizowane i cytowane materiały źródłowe zostały podane w bibliografii.

Niniejsza praca ma wypełnić lukę w doktrynie, jaką jest brak publikacji o charakterze porównawczym obejmujących swym zakresem cztery systemy ochrony, dobrane w taki sposób, by możliwe było zestawienie cech wspólnych i różnic, z elementami wykazania tendencji właściwych dla przedmiotu ochrony – praw obywatelskich i politycznych, bądź praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, jak również odpowiednio właściwych dla zasięgu danego systemu – uniwersalnego albo regionalnego.

Jednocześnie intencją autorki jest, aby wnioski płynące z tej pracy wsparły działania na rzecz umocnienia idei niepodzielności praw człowieka. Faktyczne wzmocnienie tej idei w systemach ochrony praw człowieka miałoby pozytywny skutek dla ochrony praw jednostki w prawie międzynarodowym.

Autor fragmentu:

Rozdziałpierwszy
Zagadnienia podstawowe

1.1.Definicje pojęć „prawa człowieka”, „ochrona praw człowieka”

Przystąpienie do analizy stanowiącej cel niniejszej pracy wymaga zdefiniowania pojęć takich jak „prawa człowieka” oraz „ochrona praw człowieka”.

Na wstępie należy zauważyć, że w prawie międzynarodowym nie istnieje legalna definicja praw człowieka. Próby zdefiniowania tego zjawiska są podejmowane nieustannie przez większość autorów piszących na ten temat. Najbardziej popularne zdają się być definicje oparte na teorii prawno-naturalnej, której potwierdzenie znalazło się w preambule Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z dnia 10 grudnia 1948 r. We wstępie tej deklaracji stwierdzono, że są to prawa wywodzące się z „uznanej przyrodzonej godności” . Przykładem takiej definicji jest formuła zaproponowana przez W. Osiatyńskiego, który wskazał, że „prawa człowieka (...) to uniwersalne prawa moralne o fundamentalnym charakterze” . Zwolennicy wywodzenia praw człowieka z teorii prawno-naturalnej wyliczają również cechy, które są tym prawom przypisane. Wskazują, że mają one charakter powszechny,...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX