Bieniek Beata, Pranie pieniędzy w prawie międzynarodowym, europejskim oraz polskim

W dniu 5 lutego 2003 r. Komitet Stałych Przedstawicieli na szczeblu ambasadorów państw członkowskich Unii Europejskiej przyjął tekst traktatu dotyczącego przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europejskiej. W dniu 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, w budynku zwanym Stoa Attalosa II, przedstawiciele rządu polskiego podpisali traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej (zwany dalej traktatem akcesyjnym) . Tak rozpoczął się nowy etap w historii Polski, okres członkostwa w Unii Europejskiej.

Traktat akcesyjny odzwierciedlał wyniki negocjacji i stanowił przełomowy moment w dążeniu Polski do przystąpienia do Unii. Przyjęcie traktatu zamknęło etap negocjacji, ale nie oznaczało końca zmian w krajowym porządku prawnym. Unia Europejska stanowi żywy, rozwijający się twór, stąd ciągła potrzeba dostosowywania prawa do nowo rodzących się potrzeb i wspólnych zadań.

Jednym z ważnych zadań Unii jest potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego. Realizacja tego celu wymaga ciągłego wprowadzenia zmian w prawie europejskim i w krajowych systemach prawa karnego na miarę wciąż zmieniających się form przestępczości transgranicznej. Kryminalizacja, czyli objęcie dyspozycją ustawy karnej określonych typów zachowań, stanowi przejaw suwerenności władzy państwowej. Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych jeszcze do niedawna był uznawany za wyłączną domenę władzy państwowej. Przemiany polityczne oraz tworzenie się nowych i wzmacnianie istniejących więzi gospodarczych, tak regionalnych, jak i tych o zasięgu światowym, a także rozwój środków komunikacji i łączności, wymuszają rewizję poglądów w tym względzie. Krajowe systemy prawa karnego, z uwagi na ograniczony terytorialnie zakres zastosowania, są bezskuteczne w walce z przestępstwami o zasięgu międzynarodowym. Ściganie i zapobieganie przestępstwom z elementem zagranicznym (dalej określanych również mianem przestępstw transgranicznych), a zwłaszcza przestępczości zorganizowanej, leży we wspólnym interesie międzynarodowej społeczności i dlatego nie może być dłużej postrzegane jako wewnętrzna sprawa poszczególnych państw. Na tym tle dochodzi do rewizji poglądów na temat krajowego prawa karnego tak procesowego, jak i materialnego oraz aktów prawa tworzonego na szczeblu Unii Europejskiej. Zmiany początkowo prowadziły w kierunku zacieśnienia współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych między państwami członkowskimi Unii. Z czasem te wielostronne inicjatywy, wyrażone najczęściej w formie konwencji, okazały się niewystarczające. Unia Europejska podjęła dążenia zmierzające do przejęcia inicjatywy i scentralizowania wysiłków w zakresie przeciwdziałania i zwalczania przestępczości zorganizowanej.

Walka z przestępczością zorganizowaną polega na ściganiu i karaniu sprawców przestępstw. Zapobieganie przestępczości zorganizowanej to ogół działań, które zmierzają do stworzenia niekorzystnych warunków dla jej rozwoju i funkcjonowania. Jednym z takich działań jest podrażanie kosztów przestępczości zorganizowanej aż do granic nieopłacalności. Rezultat taki można osiągnąć, wydłużając i komplikując drogę do legalizacji dochodów oraz pozbawiając sprawców czynów zabronionych ich nielegalnie osiągniętych dochodów przez konfiskatę mienia. Dążąc do jej uniknięcia gangi starają się ukryć przestępcze pochodzenie korzyści i wprowadzić je do legalnego obrotu. Proceder ten przyjęło się określać mianem prania brudnych pieniędzy.

W swojej krótkiej historii pranie brudnych pieniędzy było łączone z handlem narkotykami i początkowo rozpatrywane jedynie w aspekcie metod służących walce z tym przestępstwem. Rozwój międzynarodowego terroryzmu, w tym również pamiętne wydarzenia z 11 września 2001 r. oraz 11 marca 2004 r. nadały praniu pieniędzy nowy wymiar i obecnie ocenia się je z punktu widzenia środków służących finansowaniu terroryzmu, co przemawia za przyznaniem im szczególnej roli na tle pozostałych przestępstw transgranicznych.

Na gruncie prawa europejskiego nastąpił dalszy rozwój i specyfikacja przepisów, których celem jest penalizacja i przeciwdziałanie praniu pieniędzy.

Prawnomiędzynarodowe korzenie prania brudnych pieniędzy zobowiązują do prowadzenia rozważań w tym szerokim aspekcie, jednak ze szczególnym uwzględnieniem tego, co Polsce najbliższe, a zatem problematyki rozwiązań prawnych obowiązujących w Unii Europejskiej. Centralnym punktem rozważań są: dyrektywa Rady 91/308/EWG z dnia 10 czerwca 1991 r. w sprawie uniemożliwienia korzystania z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz posiadająca aktualnie moc obowiązującą dyrektywa 2005/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 2005 r. w sprawie przeciwdziałania korzystaniu z systemu finansowego w celu prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu . Dyrektywy stanowiły ukoronowanie wysiłków podejmowanych na forum Unii, zmierzających do przeciwdziałania praniu brudnych pieniędzy. Twórcy dyrektyw odwoływali się do dorobku prawa międzynarodowego oraz prawa europejskiego, a same dyrektywy stanowią źródło szczegółowo sprecyzowanych obowiązków państw członkowskich, które zostały zobowiązane do określenia kar grożących za naruszenie przepisów prawa krajowego ustanowionych w wyniku implementacji postanowień dyrektywy.

Prawodawstwo europejskie w dziedzinie prania brudnych pieniędzy w dalszym ciągu się rozwija. Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel przedstawienie ewolucji prawa międzynarodowego publicznego i prawa europejskiego w dziedzinie prania brudnych pieniędzy. Obejmuje zatem genezę koncepcji przestępstwa prania pieniędzy z uwzględnieniem jego prawnomiędzynarodowych korzeni. Kolejnym celem jest usystematyzowanie inicjatyw podejmowanych w dziedzinie prania brudnych pieniędzy, które - zwłaszcza na forum europejskim - tworzą złożoną sieć instytucji, organów i towarzyszących im regulacji prawnych, których kompetencje i zakresy unormowania niejednokrotnie się powtarzają.

Przedmiotem rozważań jest zatem analiza ogółu zmian legislacyjnych i instytucjonalnych zachodzących w prawie międzynarodowym publicznym i w prawie Unii Europejskiej, ukierunkowanych na zapobieganie i zwalczanie przestępstwa prania brudnych pieniędzy oraz próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy zachodzące przekształcenia doprowadziły do wyłonienia się nowej gałęzi prawa - europejskiego prawa karnego. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej skłania do refleksji nad dostosowaniem naszego prawa krajowego do wymaganych standardów. Z tego względu niezbędna jest analiza polskiego prawa karnego w części odnoszącej się do prania pieniędzy i ocena jego kompatybilności z postanowieniami dyrektyw. Pranie pieniędzy pozostaje w ścisłym związku z finansowaniem terroryzmu, jednak terroryzm stanowi samodzielne i obszerne pole do rozważań teoretyczno-prawnych, wobec czego został uwzględniony tylko w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pełnego ujęcia zjawiska prania brudnych pieniędzy.

Monografia obejmuje sześć rozdziałów. Rozdział I ma za zadanie przybliżyć genezę zjawiska prania brudnych pieniędzy oraz pojęcia podstawowe. Rozdział II odnosi się do regulacji z zakresu prawa międzynarodowego publicznego, stanowionego na forum ONZ i Rady Europy oraz stara się udzielić odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu poszczególne akty prawne przyjmowane na tych forach przyczyniły się do rozwoju regulacji prania brudnych pieniędzy. Rozdział III jest poświęcony wykładni postanowień dyrektywy 91/308/EWG i zmieniającej ją dyrektywy 2001/97/WE oraz dyrektywy 2005/60/WE. Zawiera on porównanie kolejnych przepisów według pierwotnego i znowelizowanego stanu prawnego. Rozdział IV w ogólny sposób charakteryzuje dokumenty międzynarodowe i europejskie, których zadaniem jest zapewnienie gwarancji procesowych w toku postępowań toczących się w sprawach dotyczących prania brudnych pieniędzy. Rozdział V zawiera analizę karania przestępstwa prania brudnych pieniędzy w polskim kodeksie karnym oraz najważniejszych ustawach okołokodeksowych, prowadzoną pod kątem oceny dostosowania rodzimych przepisów do wymogów europejskich. Rozdział VI poświęcono przedstawieniu programu walki z przestępczością na lata 2007-2013 oraz perspektywom powstania europejskiego prawa karnego.

W pracy powołano źródła w postaci umów międzynarodowych, pierwotnego i wtórnego prawa wspólnotowego, ustaw i innych hierarchicznie niższych przepisów prawa krajowego oraz literatury krajowej i zagranicznej, publikacji prasowych, a także dokumentów dostępnych drogą internetową, w tym orzecznictwa krajowych i zagranicznych organów wymiaru sprawiedliwości. Dokumenty oraz publikacje uzyskane drogą internetową zostały oznaczone przez podanie adresu strony WWW oraz daty ich odczytania, którą zamieszczono w nawiasie. Drogą internetową zgromadzono również wiele publikacji prasowych i te, obok adresu strony WWW i daty odczytania, zostały oznaczone przez podanie autora, tytułu publikacji i publikatora.

Cytowane w tekście przepisy aktów prawa międzynarodowego oraz dyrektyw zostały zaczerpnięte z przekładów dostępnych w oficjalnych polskich publikatorach. Dokumenty dotychczas oficjalnie nieprzetłumaczone na język polski są przedstawione w tłumaczeniu własnym autora. Celem uniknięcia niejasności interpretacyjnych, jakie może rodzić przekład niektórych nazw lub zwrotów, zostały one podane również w wersji oryginalnej - anglojęzycznej.

Monografia uwzględnia stan prawny na dzień 20 kwietnia 2010 r.