Raczkowski Michał, Pozorność w umownych stosunkach pracy

Zmagania nauki prawa z zagadnieniem pozorności wydają się przypominać śledzenie cienia. Zadanie to okazuje się trudne, ponieważ nie ma możliwości wejścia do świata cieni i posługiwania się przyjętymi tam metodami. Obserwacje czynić wypada z daleka, przy świetle dziennym, a niekiedy można domyślać się jedynie, jak przedstawia się obserwowane zjawisko. Porównanie to przywołane zostało nie bez przyczyny we wstępie niniejszej pracy. Dostępny dla badacza prawa materiał w postaci wypowiedzi piśmiennictwa czy orzeczeń sądowych ukazuje jedynie niektóre oblicza pozorności pracowniczej. Innych jej postaci można się jedynie domyślać, stąd rozważania te w pewnej mierze stanowią wynik intuicji autora, którą Czytelnik zechce zweryfikować, a być może skonfrontować z własnymi obserwacjami.

Rozważania na temat kwestii, których dotychczas nie ujawniano w literaturze i judykaturze, mogłyby się wydawać nadużyciem, gdyby nie obserwacja natury ludzkiej, która skłonna jest korzystać z prawa w sposób instrumentalny, a przy tym ściśle dostosowany do własnych potrzeb. Nie stanowi to bynajmniej dorobku ostatnich lat, jakkolwiek szeroko ujmować to pojęcie. Niech bowiem za przykład posłuży rzymskie ustawodawstwo Augusta, odnoszące się do małżeństw. Ponieważ nakazywało ono osobom w ustalonych przedziałach wiekowych obowiązkowe pozostawanie w związkach małżeńskich , małżeństwa były zawierane jedynie dla pozoru - by stworzyć wrażenie, że czyni się zadość obowiązkowi i uniknąć związanych z tym negatywnych konsekwencji. Pozorność wykorzystywana była także w postaci obecnie znanej jako pozorność względna. Pod pozornymi umowami sprzedaży ukrywano darowizny, podlegające ograniczeniom na mocy Lex Cincia czy darowizny dokonywane między mężem a żoną .

Przykłady powyższe nie wyczerpują przypadków, w których coś nazywaliśmy lub nazywamy „pozornym”. Czytelnik zapewne nie raz w życiu spotkał się z przypadkami, w których określone zagadnienie prawne opisuje tym terminem. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w definicji pojęcia „pozorowanie” - rozumianego jako udawanie, markowanie, symulowanie - pojęcia niezwykle szerokiego.

Podobnie pozorność można byłoby omawiać w zakresie prawa pracy. Gdyby analizować zjawisko pozorności w maksymalnie szerokim aspekcie, w grę wchodziłaby konieczność omawiania następujących, nader różnych gatunkowo i tematycznie, kwestii.

Pozorność w prawie pracy rozważać można przez pryzmat pozorności jako wady oświadczenia woli uregulowanej w Kodeksie cywilnym i stosowanej do stosunku pracy (art. 83 k.c.). Rozważania takie należą do problematyki teorii stosunku pracy, jako że dotyczą czynności z zakresu prawa pracy oraz zagadnienia stosowania przepisów Kodeksu cywilnego.

O pozorności mówi się niekiedy w prawie pracy w odniesieniu do instytucji mianowania. Ustawodawca posługuje się czasami pojęciem „powołanie”, podczas gdy w rzeczywistości dochodzi do nawiązania stosunku pracy z nominacji. Przypadki te określa się mianem tzw. pozornego powołania . W tym wypadku zagadnienie dotyczy raczej sposobu posługiwania się przez ustawodawcę językiem prawnym. Jako że ustawodawca działaniem swym wprowadza w błąd czytelnika tekstu prawnego, jego postępowanie zasługuje na krytykę, prowadzoną jednak z punktu widzenia reguł semantycznych tworzenia tekstu prawnego.

Często w judykaturze prawa pracy w kontekście rozwiązania stosunku pracy pojawia się pojęcie „pozornej” przyczyny uzasadniającej rozwiązanie stosunku pracy . Zagadnienie to wydaje się bliższe pozorności w rozumieniu art. 83 k.c. niż kwestia pozornego powołania. Dotyczy bowiem czynności z zakresu prawa pracy rozwiązującej stosunek pracy.

Pokrewieństwo to nie jest jednak w stanie zatrzeć istotnych różnic między pozornością przyczyny wypowiedzenia a pozornością oświadczenia woli. Najistotniejsza z nich to ta, że w przypadku pozorności w rozumieniu art. 83 k.c. dochodzi do porozumienia w przedmiocie niewywoływania skutków prawnych między autorem pozornego oświadczenia a jego adresatem. Natomiast o podobnym porozumieniu nie ma mowy, gdy pracodawca składa wypowiedzenie uzasadnione „pozorną” przyczyną. Pozorność nie dotyczy w tym wypadku skutku prawnego wypowiedzenia i nie jest uzgadniana z jego adresatem. Co więcej, uważa się, że określenie przyczyny wypowiedzenia nie stanowi elementu oświadczenia woli, a jedynie złożenie oświadczenia wiedzy .

Przedstawione wyżej różnice nakazują autorowi niniejszych rozważań do ograniczenia ich jedynie do kwestii pozorności w rozumieniu art. 83 k.c.

Nie bez wpływu na taką decyzję pozostają również względy metodologiczne. Analiza tak różnych zagadnień w jednej pracy nie wydaje się możliwa. Należałoby ją bowiem prowadzić na trzech różnych płaszczyznach. Problem „pozornego” powołania wymagałby rozbudowania kwestii semantycznej i rozważań dotyczących języka prawnego. Kwestia „pozorności” przyczyny wypowiedzenia stanowiłaby rozważania wyłącznie w sferze prawa pracy, z koniecznością odwoływania się do dorobku tej gałęzi prawa w zakresie czynności rozwiązujących stosunek pracy. Natomiast analizowanie problemu pozorności oświadczeń woli w prawie pracy w rozumieniu art. 83 k.c. zmusza do odniesienia się do dorobku prawa cywilnego dotyczącego tego przepisu oraz zagadnienia stosowania przepisów Kodeksu cywilnego do stosunku pracy.

Próba połączenia tych zagadnień w jednej pracy oznaczałaby w istocie konieczność prowadzenia prawnych rozważań w trzech rozbieżnych względem siebie kierunkach. Jedynym ich łącznikiem byłoby wieloznaczne, nieprecyzyjne i potocznie rozumiane pojęcie „pozorności” . Warto przy tym zauważyć, że jedynie w ostatnim przypadku pojęcie to stanowi element języka prawnego. W pozostałych sformułowanie to wykorzystywane jest tylko w języku prawniczym.

Przywilejem autora pracy jest możliwość wyboru zagadnienia, które pragnie zbadać. Wybór mój padł na pozorność w sensie prawnym. Niniejsza praca stanowi zatem analizę problematyki posługiwania się do stosunku pracy art. 83 k.c. Kwestia ta dotychczas podejmowana była jedynie w nielicznych, wycinkowych i ograniczonych analizach dogmatycznych w postaci artykułów. Judykatura dotycząca pozorności jest wprawdzie szersza, wymaga jednak dogmatycznej, syntetycznej oceny. Rozważania niniejszej pracy starają się zatem wypełnić brakującą przestrzeń badań.

Analiza instytucji pozorności przeprowadzona w tej pracy ma trzy zasadnicze cele. Pierwszy z nich to wyjaśnienie, na czym polega pozorność w stosunku pracy, kiedy do pozorności takiej dochodzi, kiedy należy określone przypadki traktować jako wadliwe z powodu pozorności, a kiedy mamy do czynienia z nieważnością w rozumieniu art. 58 k.c. (w szczególności z obejściem prawa). W pracy proponowana jest metodologia ustalania pozorności przez wskazanie czynników, które należy brać pod uwagę przy stwierdzaniu, że w określonych przypadkach doszło do złożenia oświadczenia woli dla pozoru.

Przypadki, w których dochodzi do złożenia oświadczenia woli dla pozoru, określane są na potrzeby pracy zbiorczym mianem pozorności pracowniczej. Pojęcie przydatne będzie we wszelkich rozważaniach uogólniających, gdy nie jest niezbędne posługiwanie się pojęciem czynności prawnej czy oświadczenia woli.

Rozważania na temat pozorności pracowniczej wymagają uzupełnienia o motywy, jakie kierują podmiotami prawa pracy, gdy decydują się składać oświadczenia woli dla pozoru. Chodzi oczywiście o prawne aspekty tego rodzaju motywacji. Dotyczy to przede wszystkim zamiarów uzyskania „korzyści” w sferze prawa ubezpieczeń społecznych czy prawa podatkowego. Pozorność w prawie pracy jest rzadko, jak wykażą dalsze rozważania, wykorzystywana ze względu na regulacje (ograniczenia czy nakazy) prawa pracy. Pozorność w prawie pracy zasadniczo wykorzystywana jest w celu osiągnięcia określonych rezultatów w postaci objęcia ubezpieczeniem społecznym, w szczególności uzyskaniem świadczeń ubezpieczeniowych, a także w celu „oszczędności” podatkowych. Teza taka wydaje się uprawniona w świetle wypowiedzi judykatury, które będą przywoływane w pracy. Zasadnicza większość z tych orzeczeń nosi w sygnaturach oznaczenie spraw właśnie z zakresu ubezpieczeń społecznych. Potwierdzenie przedstawionej hipotezy i ustalenie motywów występowania pozorności w prawie pracy będzie stanowić podstawę propozycji stosowania środków zaradczych.

Nie mniej istotne okazuje się ukazanie prawnych konsekwencji pozorności w czynnościach prawa pracy. Konsekwencje te obejmują nie tylko kształt relacji prawnych między stronami składającymi oświadczenie woli dla pozoru. Niniejsze opracowanie miało mieć w zamyśle autora charakter kompleksowy. Nie chodziło zatem wyłącznie o przedstawienie skutków pozorności w sferze prawa pracy. Mając na uwadze motywacje, które mogą kierować pozorantami, nie można pominąć analizy w zakresie prawa ubezpieczeń społecznych, przeprowadzoną w rozdziale czwartym. Ostatni rozdział zawiera z kolei ocenę innych skutków pozorności pracowniczej, w tym szczególnie w prawie podatkowym.

W zakresie konsekwencji pozorności w odniesieniu do innych dziedzin prawa istotnym problemem staje się zastosowanie całego unormowania dotyczącego pozorności. Art. 83 k.c. nie ogranicza się przecież do określenia skutków oświadczenia woli złożonego dla pozoru jedynie dla autora i adresata takiego oświadczenia. Artykuł 83 § 2 k.c. obejmuje zakresem działania prawne dokonywane na podstawie pozornego oświadczenia względem osób trzecich. Zastosowane w nim konstrukcje pojęciowe (czynność prawna, osoba trzecia, nabycie prawa, zwolnienie od zobowiązania, dobra wiara) z jednej strony sugerują, że unormowanie ma wyłączne zastosowanie do sfery prawa cywilnego (prywatnego). Rozważenia jednak wymaga szersze zastosowanie tego przepisu. Wykładnia funkcjonalna daje szanse określenia istotnych konsekwencji pozorności pracowniczej. Stanowi ona działanie nakierowane najczęściej na osiągniecie rezultatu w innej gałęzi prawa - ubezpieczeniach społecznych, prawie podatkowym. Strony czynności zawierających pozorne oświadczenia woli w niektórych przypadkach pozorności dokonują bezpodstawnych rozporządzeń, które mają na celu ukrycie zaistniałej pozorności. Zastosowanie art. 83 § 2 k.c. w zw. z art. 300 k.p. mogłoby wyłączyć obowiązek zwrotu tych rozporządzeń. Wymaga to głębokiej analizy, która zostanie przeprowadzona w pracy.

* * *

Książka niniejsza stanowi poprawioną i uzupełnioną wersję rozprawy doktorskiej, obronionej w dniu 22 czerwca 2009 r. przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

Składam serdeczne podziękowania dla promotor pracy, Pani prof. dr hab. Małgorzaty Gersdorf, za pomoc i wysiłek, które pozwoliły przygotować tę pracę i wyeliminować jej niedociągnięcia.

O przyjęcie podziękowań proszę także recenzentów pracy, Pana prof. dr. hab. Krzysztofa Rączkę i Pana prof. dr. hab. Zbigniewa Hajna, których cenne i wnikliwe uwagi wzbogaciły niniejszą pracę.

W trakcie przygotowań niniejszej publikacji do druku niemal nie uległa zmianie jej konstrukcja. Uwzględniłem natomiast wiele niepublikowanych orzeczeń Sądu Najwyższego, w tym także orzeczeń najnowszych i z tego względu niedostępnych jeszcze w momencie oddania tekstu do druku. Miałem nadzieję uczynić w ten sposób książkę jak najbardziej praktyczną dla czytelnika, przy zachowaniu naukowego charakteru czynionych rozważań.