Jaśkiewicz Jacek, Poznanie faktów w postępowaniu cywilnym

Do podstawowych zagadnień stosowania prawa należy charakterystyka poznania realizowanego w postępowaniach sądowych . Urzeczywistnienie celów i funkcji poznania regulowanego przez normy prawa procesowego jest jednym z fundamentów wymiaru sprawiedliwości, gdyż prawidłowe odtworzenie stanów faktycznych decyduje o trafności rozstrzygnięcia sądowego oraz wyznacza skuteczność stosowanego prawa materialnego.

Konglomerat reguł składających się na porządek poznawczy obecny w danej procedurze sądowej zależy od wielu czynników utrwalonych bądź konstytuowanych w kulturze, ale każdy demokratyczny system prawny akceptuje i preferuje tylko te metody, które są społecznie aprobowane i zarazem należą do najmocniej uzasadnionych. Bez prawdziwego i adekwatnego poznania, a więc spełniającego określone standardy normatywne, metodologiczne oraz aksjologiczne, nie może być mowy o podjęciu słusznego rozstrzygnięcia.

Odpowiedzialność za właściwe ukształtowanie modelu postępowania poznawczego spoczywa przede wszystkim na ustawodawcy. Jego obowiązkiem jest określenie celów i zadań poznania, wybór lub skonstruowanie metod i narzędzi najlepiej temu służących oraz ich zakodowanie w przepisach prawnych. Równie istotną rolę pełnią sądy albo inne organy wyposażone w prerogatywy władzy sądowniczej, do których kompetencji należy zastosowanie instrumentów poznawczych w praktyce, prawidłowe przeprowadzenie postępowania poznawczego oraz wykazanie poprawności jego wyników.

Zjawiska obserwowane w procesach transformacji i harmonizacji kultur prawnych pozwalają przypuszczać, że znaczenie praktyki systematycznie wzrasta, co wynika z kryzysu krajowej legislacji, jak również ze zmiany podejścia prawników do tekstu prawnego. Stanowione i publikowane źródła prawa w coraz mniejszym stopniu postrzegane są bowiem jako obiekty „gotowe” do zastosowania, natomiast w coraz większym – jako złożone zadanie interpretacyjne, w którym wola prawodawcy stanowi jedynie wskazówkę do odtworzenia i usprawiedliwiania prawa.

Jednak postawa aktywnego uczestnictwa w kulturze i przyjęcie przez prawników współodpowiedzialności za funkcjonowanie systemu normatywnego wymaga pogłębienia refleksji nad założeniami, celami lub zadaniami obowiązujących regulacji prawnych. Wiąże się to z koniecznością rozwijania samoświadomości nauk szczegółowych oraz z wykorzystywaniem dorobku i postulatów formułowanych w naukach ogólnych.

Właśnie wzgląd na komunikacyjne pojmowanie współpracy różnych dyscyplin prawnych sprawia, że przedmiotem analizy teoretycznej nie powinny być wyłącznie teksty prawne, ale również wzorce opracowane przez doktrynę oraz judykaturę. Interpretacja dokonywana w dyskursie prawniczym jest bowiem czynnikiem istotnie wyznaczającym normatywność prawa. Skoro jednak dogmatycy i praktycy współtworzą lub dookreślają treść prawa, to z kolei ich działaniom powinno towarzyszyć dążenie do przełamywania konwencji i granic własnych dyscyplin oraz poszukiwanie wiedzy w naukach o wyższym stopniu ogólności.

Z myślą o takich relacjach między dyscyplinami prawoznawstwa powstała niniejsza monografia, poświęcona poznaniu realizowanemu w podstawowych lub najczęściej wykorzystywanych trybach i rodzajach sądowego postępowania cywilnego: procesie, postępowaniach odrębnych, postępowaniu nieprocesowym, egzekucyjnym i upadłościowym.

Jej podstawowym celem jest idealizacyjna charakterystyka procesu kształtowania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądowego. Jednak wykonanie tego zadania miało prowadzić nie tylko do udzielenia odpowiedzi na pytanie, jakie konstytutywne cechy decydują o odrębności poznania regulowanego przez normy prawne rozważanej dziedziny, lecz również do krytyki lub uprawomocnienia odtworzonego paradygmatu, w odniesieniu do postulatów aksjologicznych i dyrektyw metodologicznych, sformułowanych w teorii lub filozofii prawa. Wydawało się to tym bardziej potrzebne, że w doktrynie nie ma wielu opracowań interdyscyplinarnych lub przekrojowych, podejmujących dyskurs między problemami teorii, dogmatyki oraz praktyki.

Temu zamierzeniu odpowiada struktura książki i dobór przedstawionych w niej tematów. Rozdziały I i II stanowią teoretyczne umocowanie dla dalszej treści, obejmując prezentację celów, funkcji oraz zasad postępowania cywilnego w konfrontacji z epistemicznymi lub naukowymi wzorcami poznania. Rozdział III zawiera natomiast opis założeń modelu służącego charakterystyce badanego poznania. Na podstawie tej idealizacji w następnych rozdziałach (IV, V, VI i VII) zostały omówione elementy stosunku poznawczego oraz ukształtowanie i reguły procesu konstruowania podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądu. Monografię kończy podsumowanie zawierające ogólną refleksję nad zagadnieniami omówionymi we wszystkich jej częściach.

Jeśli chodzi o podbudowę teoretyczną oraz zastosowaną w opracowaniu aparaturę pojęciową, to zostały one zaczerpnięte z koncepcji ujmujących prawo jako zjawisko językowe o określonych własnościach syntaktycznych, semantycznych lub pragmatycznych . Przedstawiony opis czynności poznawczych oraz sprzężeń zachodzących między elementami relacji poznawczej opiera się na koncepcji czynności konwencjonalnych w prawie . Inne ważkie źródła filozoficzne lub teoretyczne zostały odnotowane w powołanej literaturze.

W warstwie dogmatycznej opracowanie odwołuje się do poglądów reprezentatywnych dla stanu współczesnej nauki prawa procesowego cywilnego. Wykorzystano w nim również orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego oraz, przy omawianiu niektórych kwestii, Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Podstawowe terminy występujące w monografii zostały użyte w znaczeniu utrwalonym w krajowym prawoznawstwie. Dotyczy to takich zwrotów, jak „stosowanie prawa” oraz „sądowe stosowanie prawa” . Sądowym stosowaniem prawa jest zatem agregat czynności konwencjonalnych doniosłych prawnie, podejmowanych na podstawie norm prawa procesowego przez podmiot judykacyjny, zmierzających do udzielenia ochrony prawnej w danym postępowaniu sądowym.

Postępowanie w ogólnym znaczeniu to zorganizowana działalność, zmierzająca do urzeczywistnienia jakichś celów. Przez „postępowanie sądowe” rozumiana jest szczególna instytucja prawa ustrojowego i procesowego, w ramach której funkcjonuje określony typ ochrony sądowej.

Zwrot „poznanie sądowe” pochodzi z publikacji M. Zielińskiego i w niniejszej monografii zachowuje nadane mu w niej znaczenie . Poznaniem sądowym jest więc konwencjonalny rodzaj poznawania, wyróżniony ze względu na spoczywający na sądzie albo innym podmiocie poznawczym prawny obowiązek ustalenia i wyjaśnienia faktów w danym postępowaniu sądowym. Wprowadzenie nawiązującego do niego zwrotu „poznanie w postępowaniu cywilnym” miało na celu podkreślenie wpływu aktywności stron lub innych podmiotów na poznanie realizowane przez organy procesowe.

Należy również zaznaczyć, że część zagadnień przedstawionych w monografii celowo wykracza poza ugruntowane w prawoznawstwie rozumienie „faktu” lub „podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądowego”, przede wszystkim z tej przyczyny, że demarkacja prawa i faktu nie jest tak klarowna, jak przyjmują to zazwyczaj dogmatycy i judykatura . Ponieważ potrzeba takiego rozgraniczenia jest silnie zakorzeniona w doktrynie pozytywizmu, zwłaszcza w jej językach prawnym oraz prawniczym, konwencja ta w miarę możliwości była przestrzegana .

Wybór środowiska badań wiązał się z rozwojem stosunków prywatnych, poszerzaniem przestrzeni, kompetencji oraz znaczenia dziedziny cywilnej. Postępowanie cywilne, z racji zróżnicowania, złożoności, dynamiki oraz występujących osobliwości, stanowiło również płaszczyznę umożliwiającą przeprowadzenie analizy reprezentatywnych problemów sądowego stosowania prawa .

Ponieważ tytułowa tematyka wymagała poruszenia wielu kwestii interdyscyplinarnych lub zewnętrznych w stosunku do badanej dziedziny, niezbędne było dokonanie selekcji pewnych wątków oraz ograniczenie konfliktów pojęciowych powstających na styku rozważanych dyscyplin prawoznawstwa. Rozwiązaniu tych problemów przyświecała myśl o potrzebie zapewnienia, w możliwe najszerszym stopniu, komunikacji i koherencji między perspektywą teoretyczną a językiem dogmatyki lub praktyki.

Przyjęte założenia zmierzały w efekcie do nadania opracowaniu zarówno charakteru naukowego, jak i praktycznego. Jest ono w głównej mierze adresowane do przedstawicieli doktryny i zawodów prawniczych, w szczególności sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, referendarzy sądowych, ale również asystentów sędziów, aplikantów lub studentów zainteresowanych tą tematyką.

Jeśli niektóre z zagadnień przedstawionych w monografii nie zostały omówione wyczerpująco, autorowi pozostaje żywić nadzieję, że przynajmniej skłoni ona czytelnika do własnych przemyśleń nad złożonością badanej instytucji, w szczególności zaś tymi czynnikami, które decydują o prawidłowym i zarazem pożądanym społecznie funkcjonowaniu postępowania cywilnego.

***

Monografia stanowi zmienioną i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Paradygmat poznania faktów w postępowaniu cywilnym”, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego w grudniu 2011 r.

W tym miejscu chciałbym złożyć szczególne podziękowania mojemu promotorowi Panu Profesorowi Maciejowi Zielińskiemu. Serdecznie dziękuję również recenzentom: Panu Profesorowi Stanisławowi Czepicie, Panu Profesorowi Bartoszowi Wojciechowskiemu oraz Panu Profesorowi Sławomirowi Cieślakowi za życzliwość i cenne uwagi. Dziękuję również Panu Profesorowi Henrykowi Doleckiemu za wsparcie, którego udzielił mi w trakcie przygotowywania książki do druku.