Dral Antoni, Powszechna ochrona trwałości stosunku pracy. Tendencje zmian

Instytucja ochrony trwałości stosunku pracy należy do jednych z węzłowych i bardziej kontrowersyjnych kwestii związanych z rekodyfikacją prawa pracy i procesem jego dostosowywania do standardów gospodarki rynkowej . W kwestii ochrony trwałości stosunku pracy wypowiadane są pełne emocji poglądy - od w pełni akceptujących, aż po skrajną negację tej instytucji.

Kwestia ochrony trwałości stosunku pracy jest zagadnieniem teoretycznie bardzo złożonym. Skupiają się w niej, najważniejsze problemy współczesnego prawa pracy, m.in. takie jak: kwestia wolności prowadzenia działalności gospodarczej i swobody w zakresie kształtowania składu załogi według własnych potrzeb pracodawcy, sprawiedliwości społecznej, rynku pracy, elastyczności zatrudnienia oraz ochrony socjalnej pracowników. Instytucja ochrony trwałości stosunku pracy charakteryzuje się wielością metod oraz środków prawnych, które się na nią składają. Ponadto akty prawne dotyczące ochrony trwałości stosunku pracy mają różną rangę, powstawały w różnych okresach historycznych oraz są rozproszone, co znacznie utrudnia rekonstrukcję samego pojęcia ochrony trwałości stosunku pracy oraz metod i środków, przy pomocy których jest ona realizowana.

W literaturze wypowiedziany został pogląd, że "nie da się mówić o elastyczności zatrudnienia w sytuacji istnienia powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy przed wypowiedzeniem i powszechnego roszczenia o przywrócenie do pracy" . Większość przedstawicieli doktryny akceptuje jednak powszechną ochronę trwałości stosunku pracy jako instrument służący stabilizacji stosunków pracy pracowników .

Właśnie ta instytucja stała się przedmiotem szczegółowej analizy i poszukiwania odpowiedzi na pytanie, jakie były tendencje zmian tej instytucji w okresie transformacji polskiej gospodarki rynkowej po 1989 r. oraz jaka tendencja ma decydujący wpływ na ukształtowanie tej instytucji w przyszłym kodeksie pracy.

Główny akcent rozważań położony został na kwestię ewolucji regulacji prawnych statuujących powszechną ochronę trwałości stosunku pracy po 1989 r. Z tego też względu uwaga autora skupiona została na tych przepisach prawa, które regulują elementy powszechnej ochrony w przypadku zwolnień z przyczyn leżących po stronie pracownika, a więc przede wszystkim na zasadności wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony, związkowej kontroli zamiaru wypowiedzenia oraz kontroli następczej wypowiedzenia lub rozwiązania umowy przed niezależnym organem. Przedmiotem zainteresowania jest ochrona umownego stosunku pracy, chociaż w przypadku nietypowych form zatrudnienia autor wyszedł poza tak zakreślony obszar badawczy. Ochrona szczególna z założenia, poza niezbędnym minimum koniecznym dla przedstawienia ogólnej konstrukcji ochrony trwałości stosunku pracy, nie jest przedmiotem zainteresowania niniejszej pracy. Z uwagi na szeroki zakres badawczy, wykraczający poza ramy książki, kompleksowa analiza szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy zasługuje na odrębne potraktowanie.

Sformułowanym w przedstawiony wyżej sposób założeniom ma sprzyjać przyjęta systematyka rozdziałów oraz ich wewnętrzna konstrukcja.

Rozdziałowi pierwszemu nadano charakter ogólny i wprowadzający. Został on poświęcony wyjaśnieniu kwestii ogólnoteoretycznych, a w szczególności analizie pojęcia, konstrukcji, źródeł, celów, skutków oraz metod ochrony trwałości stosunku pracy. Rozważania dokonane w tym rozdziale pracy zmierzają nie tylko do przybliżenia zagadnień teoretycznych dotyczących pojęć, ale przede wszystkim wykazania zasadności istnienia tej instytucji we współczesnych stosunkach pracy. Rozdział ten ma także na celu ukazanie kontekstu historycznego ewolucji ochrony trwałości stosunku pracy. Rys historyczny obejmuje okres międzywojenny, powojenny oraz okres po uchwaleniu kodeksu pracy, do 1989 r. Zmiany następujące w okresie transformacji po 1989 r. będą przedmiotem odrębnej analizy w kolejnych rozdziałach pracy.

W rozdziale drugim przybliżono w niezbędnym zakresie regulacje międzynarodowe dotyczące ochrony przed zwolnieniem, zawarte w aktach pochodzących od Międzynarodowej Organizacji Pracy, Rady Europy i Unii Europejskiej, przedstawiając obowiązujące w tym zakresie standardy. Ustalenia poczynione w tym rozdziale stanowią podstawę odniesienia dla polskich standardów ochrony trwałości stosunku pracy, zarówno aktualnie obowiązujących, jak i projektowanych.

Przedmiotem rozważań zamieszczonych w kolejnych rozdziałach są merytoryczne zagadnienia szczegółowe. Ogólnie można stwierdzić, że poszczególne rozdziały zawierają omówienie tendencji zmian w zakresie ochrony trwałości stosunku pracy, zarówno w świetle prawa powszechnego, jak i aktów prawa autonomicznego, w okresie transformacji polskiej gospodarki centralnie sterowanej w gospodarkę rynkową.

W rozdziale trzecim poddano analizie ewolucję regulacji prawnych dotyczących powszechnej ochrony przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem umowy o pracę na czas nieokreślony, a więc przepisy chroniące tzw. zatrudnienie typowe, w ramach którego wykonuje pracę większość pracowników. Poszukiwano także odpowiedzi na pytanie, jaki wpływ na kształt ochrony trwałości stosunku pracy wywarło orzecznictwo Sądu Najwyższego po 1989 r. Przedstawione wyżej problemy zostały zaprezentowane na tle modelu powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy ukształtowanego w gospodarce nakazowo-rozdzielczej, funkcjonującego w momencie wprowadzenia w naszym kraju gospodarki rynkowej.

Przedmiotem obszernej analizy, w kolejnym - czwartym rozdziale, stał się zakres ochrony przed zwolnieniami grupowymi i indywidualnymi z przyczyn niedotyczących pracowników, w tym kwestia uprawnień pracowników związanych z tymi zwolnieniami, z położeniem akcentu na ich rolę stabilizującą zatrudnienie.

Przedmiot rozważań rozdziału piątego stanowi problem stabilizacji zatrudnienia pracowników w razie transferu zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę.

Kolejny, szósty rozdział obejmuje problematykę stabilizacji zatrudnienia w formach nietypowych, coraz bardziej popularnych wśród pracodawców, ze względu na swoją elastyczność i niższe koszty zatrudnienia. Należy zgodzić się z poglądem, że osoby wykonujące pracę w takich formach znajdują się w sytuacji gorszej pod tym względem aniżeli osoby zatrudnione w ramach typowego zatrudnienia pracowniczego, m.in. w zakresie stabilizacji stosunku pracy . Uwzględniono podział form zatrudnienia na nietypowe zatrudnienie pracownicze i zatrudnienie niepracownicze (cywilnoprawne). Poddano analizie zakres ochrony bardzo popularnych obecnie stosunków pracy zawieranych na podstawie terminowych umów o pracę, w tym na podstawie najważniejszej w tym zakresie umowy na czas określony, z położeniem akcentu na te regulacje prawne, których celem jest zapobieganie nadużywaniu tego rodzaju zatrudnienia, i w konsekwencji służące jego stabilizacji. Podniesiono także problem zatrudniania niepracowniczego. Jest to kwestia o tyle istotna, że świadczenie pracy w ramach niektórych form zatrudnienia niepracowniczego, takich jak praca nakładcza, niektóre umowy cywilnoprawne, charakteryzuje się dość dużym podobieństwem do świadczenia pracy w ramach stosunku pracy.

Regulacje mające na celu stabilizację zatrudnienia zamieszczane są także w autonomicznych źródłach prawa pracy, jakimi są układy zbiorowe pracy. Opierając się na publikowanych wynikach badań dotyczących tekstów ponadzakładowych układów zbiorowych pracy, zaprezentowano przykłady postanowień układowych odstępujących na korzyść pracowników od regulacji ustawowych, wzmacniających tym samym powszechną ochronę trwałości stosunku pracy. Wymienione zagadnienia podjęto w rozdziale siódmym pracy.

Fenomenem społecznym i prawnym ostatnich lat stały się pakiety socjalne, zawierane między związkami zawodowymi a przyszłym inwestorem w związku z prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych, których zasadniczą część stanowią postanowienia dotyczące stabilizacji zatrudnienia . Poza samą problematyką stabilizacji zatrudnienia, przedmiotem zainteresowania uczyniono w tym rozdziale kwestię podstaw prawnych stosowania pakietów socjalnych, w związku z przewidzianymi w naszym prawie metodami i ścieżkami prywatyzacji oraz kontrowersyjny problem charakteru prawnego pakietu socjalnego. Odpowiedź na pytanie, czy pakiet ma charakter źródła prawa, ma bowiem zasadnicze znaczenie z punktu widzenia mocy prawnej jego postanowień, w tym postanowień przewidujących gwarancje stabilizacji stosunku pracy. W centrum uwagi autora znalazła się jednak przede wszystkim kwestia postanowień pakietowych dotyczących stabilizacji zatrudnienia , w tym środki ochrony, czasokresu ochronnego oraz gwarancje prawne służące przestrzeganiu tych postanowień. Przedstawiona wyżej problematyka stała się przedmiotem rozdziału ósmego pracy.

Zasadniczy problem stanowi niewątpliwie kształt modelu powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy de lege ferenda w polskim prawie pracy i uwarunkowania jego ukształtowania. Kwestie te stały się przedmiotem rozważań rozdziału dziewiątego. Biorąc pod uwagę przyszły model ochrony trwałości stosunku pracy, należy wskazać przede wszystkim na determinanty jego ukształtowania, takie jak: możliwy zakres liberalizacji i deregulacji tej instytucji z punktu widzenia regulacji prawa międzynarodowego, europejskiego oraz Konstytucji RP, dotychczasową dość długą tradycję i doświadczenia w tym zakresie, istnienie takiej ochrony w wielu - nie tylko europejskich - krajach gospodarki rynkowej. Analizy wymaga także wpływ na ukształtowanie przyszłego modelu ochrony trwałości stosunku pracy najważniejszej obecnie tendencji uelastycznienia zatrudnienia oraz mającej akceptację organów Unii Europejskiej i doktryny strategii flexicurity.

W świetle tych uwarunkowań, powrót do międzywojennej zasady pełnej wolności wypowiadania umowy o pracę, głoszonej przez pracodawców oraz niektórych polityków społecznych, nie jest obecnie możliwy. Ochrona trwałości stosunku pracy powinna zatem nadal stanowić jedną z instytucji zrekodyfikowanego prawa pracy . Kwestią do dyskusji jest natomiast jej zakres i stopień związania pracodawcy środkami prawnymi, które ją realizują. Minimum ochrony niepodlegające, jak się wydaje, większym wątpliwościom stanowi wymóg zasadności wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony. Za utrzymaniem takiej ochrony przemawia cały szereg merytorycznych argumentów.

Rozdział X - zakończenie i wnioski de lege ferenda - zawiera próbę syntetycznego przedstawienia głównych tendencji zmian powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy w polskim prawie pracy oraz tendencji stabilizacji nietypowych form zatrudnienia pracowniczego i niepracowniczego oraz wnioski de lege ferenda.

Główną metodą badawczą zagadnień teoretycznoprawnych jest metoda formalno-dogmatyczna z elementami metody historycznej. Uzasadnienie dla zastosowania tych metod wiąże się z przedmiotem pracy oraz sposobem ujęcia tematu badawczego, który obejmuje analizę nieobowiązującego i obowiązującego materiału normatywnego, dotyczącego powszechnej ochrony przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem umowy o pracę.

Analiza regulacji międzynarodowych i europejskich dotyczących ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy z inicjatywy pracodawcy została, z założenia, sprowadzona do niezbędnego minimum, koniecznego dla przedstawienia standardów ochrony jako odnośnika dla prawa polskiego.

Dostosowanie prawa pracy do zasad państwa demokratycznego i gospodarki rynkowej nie może oznaczać rezygnacji z dotychczasowego dorobku prawa pracy. Wręcz przeciwnie, oznacza konieczność oparcia go na niepodważalnym paradygmacie ochrony pracowników i osób wykonujących pracę w warunkach podobnych do pracowniczych. Należy podkreślić, że funkcja ochronna prawa pracy została ukształtowana właśnie w warunkach gospodarki rynkowej, zatem wprowadzenie takiej gospodarki w Polsce nie może być argumentem na rzecz osłabienia lub wręcz odrzucenia prawnej ochrony pracy. Niewątpliwie zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej wymagają uwzględnienia w większym stopniu interesów pracodawców i potrzeby stymulowania zatrudnienia, nie oznacza to jednak rezygnacji z funkcji ochronnej prawa pracy .

Podsumowując, zainteresowanie autora będzie koncentrować się na tezie, że ochrona trwałości stosunku pracy jest nierozerwalnie związana z funkcją ochronną prawa pracy i stanowi co do zasady niepodważalny aksjomat.

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować Panu Prof. zw. dr. hab. Jerzemu Wratnemu z Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Panu Prof. dr. hab. Andrzejowi Patulskiemu z Uniwersytetu Warszawskiego, recenzentowi wydawniczemu, których cenne uwagi przyczyniły się do wzbogacenia i przygotowania ostatecznej wersji pracy.

W pracy uwzględniono stan prawny i stan nauki prawa pracy na dzień 31 marca 2009 r.