Kukuła Zygmunt, Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych

Problematyka związana z przestępstwami gospodarczymi jest od dawna obecna w literaturze prawa karnego. Aby skutecznie zwalczać przestępczość gospodarczą, należy poznać sposoby prowadzące do udowodnienia sprawcom popełnionych przez nich czynów. To niełatwy element tego procesu, choć posiada niewątpliwie spory walor praktyczny. Dosyć często spotkać można opinie o słabej skuteczności przepisów prawa karnego materialnego, co w konsekwencji prowadzi do utrudnień w zwalczaniu występujących na tym polu zagrożeń dla obrotu gospodarczego. W opublikowanej dotąd literaturze brakuje jednak opracowań odwołujących się wprost do problematyki pozyskiwania dowodów przestępstw gospodarczych, stąd też próba wypełnienia, chociażby częściowego, powstałej luki. Trzeba pamiętać, że każde przestępstwo, także przestępstwo gospodarcze, pozostawia po sobie ślady, należy więc jedynie dobrać odpowiednie instrumenty w celu jego wykrycia.

Przedmiotem niniejszej publikacji będzie poszukiwanie kierunków i sposobów umożliwiających dokumentowanie znamion przestępstw gospodarczych. Ponieważ czyni się to zasadniczo już w trakcie postępowania przygotowawczego, stąd też w toku prowadzonych rozważań skoncentrowano się na tym właśnie etapie. Właściwie przeprowadzone postępowanie przygotowawcze jest warunkiem udowodnienia przestępstwa gospodarczego przed sądem, zaniedbania z kolei pociągają za sobą utratę dowodów, która w pewnych wypadkach może przybrać charakter nieodwracalny.

Rozwijając w kolejnych rozdziałach problematykę poszukiwania dowodów, nie sposób było choć ogólnie nie nawiązać do specyfiki przestępczości gospodarczej, determinuje ona bowiem w istotnym stopniu proces dowodowy. Dla przypadków przestępstw gospodarczych znamienne będzie m.in. to, że w niektórych typach czynów brak indywidualnie wskazanych osób pokrzywdzonych, które mogłyby stanowić podstawowe źródło dowodu . Ściganie przestępstwa odbywa się więc często bez wiedzy samych pokrzywdzonych, np. gdy przestępstwa zagrażają szerokiej rzeszy konsumentów, której nie da się zindywidualizować.

Publikacja skierowana jest przede wszystkim do podmiotów stosujących prawo w związku z ochroną obrotu gospodarczego w szerokim znaczeniu. Za jej cel najważniejszy postawiono omówienie możliwie najobszerniej kwestii wynikających z problematyki gromadzenia dowodów świadczących o popełnieniu przestępstw gospodarczych. Aby jednak ten cel osiągnąć, niezbędna jest systematyzacja wiedzy o samym zjawisku przestępczości gospodarczej z jego specyfiką włącznie, co odzwierciedlone zostaje w treści późniejszych szczegółowych wywodów. Nie byłoby to możliwe bez nawiązania do podstawowych zagadnień z obszaru dowodów w procesie karnym i odniesienia ich do wymagań stawianych przed postępowaniami w sprawach o przestępstwa gospodarcze. Pozwoliło to z kolei na rozpatrywanie możliwości i kierunków poszukiwania dowodów oraz możliwości nawiązywania współpracy z innymi instytucjami i służbami dla podniesienia efektywności wysiłków podejmowanych dotychczas w walce z przestępczością gospodarczą. Prowadzone rozważania potwierdzają w wielu fragmentach, że na proces wykrywania przestępstwa składa się cały szereg czynności zarówno operacyjnych, jak i procesowych, i nie zawsze możliwe jest do ustalenia, które z tych czynności przesądziły o wykryciu sprawcy i udowodnieniu przestępstwa . Powołano wiele aktów prawnych stanowiących istotne wsparcie w poszukiwaniu dowodów, ale wskazano także na formalnoprawne przeszkody w tym przedsięwzięciu, leżące po stronie przepisów prawa.

Zaprezentowano konstrukcje umożliwiające wykorzystanie różnych rozwiązań, gwarantowanych przez obowiązujący system prawa, zwracając przy tym uwagę na proceduralne postawy uzyskiwania dostępu do określonych kategorii danych. W odniesieniu do niektórych rodzajów przestępstw gospodarczych zauważono duże przeszkody w procesie poszukiwania dowodów, wynikające z ustawowo określonych znamion, na co zwrócono uwagę w końcowej części opracowania. Dotyczy to głównie nadmiernie rozbudowanej instytucji tajemnicy zawodowej, wpływającej hamująco na uzyskiwanie potrzebnych dowodów i danych, oraz w znacznym stopniu wynika z nasycenia znamionami ocennymi niektórych przepisów karnych, co w rezultacie wymusza konieczność udokumentowania przestępczego zachowania tak, aby ustalenia faktyczne odpowiadały tak pojmowanemu opisowi czynu zawartemu w ustawie karnej. Stanowi to potwierdzenie utrwalonych opinii, że na prawo gospodarcze składają się przepisy w różnym stopniu ze sobą spójne, a nierzadko wykluczające się wzajemnie, gdy przyjdzie stosować je w jednostkowym przypadku. Omawianie kwestii uzyskiwania dowodów poparte zostało przykładami wybranych, niektórych rodzajów najczęściej spotykanych przestępstw gospodarczych.

Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych związane jest zawsze z określonymi sposobami popełniania przestępstw, a ściślej rzecz ujmując, wymaga rozpoznania mechanizmu wykonawczego. To właśnie mechanizm przestępstwa determinuje wysiłki dowodowe. Poznanie go ułatwia proces poszukiwania dowodów. Jednocześnie należy mieć na względzie, iż sposoby popełniania przestępstw ulegają ciągłej modyfikacji, a sam ten proces nie ma końca. Na pierwszym miejscu jako cel podejmowanych wysiłków stawiane będzie ustalenie, czy doszło do przestępstwa, a w dalszej kolejności wyjaśnienie, w jaki dokładnie sposób zostało ono popełnione. Problematyka dotycząca metod popełniania przestępstw gospodarczych jest niezwykle obszerną i złożoną materią, angażuje do tego celu wiele dyscyplin naukowych, ale - choć pożądana w poruszanym temacie - ze względu na bogactwo jej przejawów wyłączona została, poza nielicznymi przypadkami, z zakresu opracowania. Szczegółowe omawianie tego wątku wykazującego wiele punktów zbieżnych zajęłoby zbyt dużo miejsca i mogłoby niekorzystnie wpłynąć na realizację założeń przyjętych we wstępie.

Ważnym elementem podjętego zagadnienia stało się przedstawienie organów zaangażowanych w poszukiwanie i gromadzenie oraz weryfikację dowodów w tych sprawach oraz analizowanie ich kompetencji wraz z wykazem prawnych instrumentów, które im do realizacji tego celu przysługują. Przy omawianiu tematu sięgnięto do mało rozpowszechnionych jak dotąd źródeł poszukiwania informacji, przydatnych w prowadzonych postępowaniach karnych, a znajdujących się w rejestrach publicznych, przeznaczając na ten cel odrębny rozdział. Zaznaczono, że w procesie dowodowym o przestępstwa gospodarcze istnieje realna możliwość korzystania z dowodów niezakazanych przez prawo, w tym z dowodów uzyskanych przez samych pokrzywdzonych. W publikacji posłużono się terminem „sprawy karnej gospodarczej”, przez który rozumie się sprawę karną o przestępstwo (o charakterze gospodarczym) w rozumieniu Kodeksu postępowania karnego, w odróżnieniu od pojęcia „sprawy gospodarczej” jako pojęcia funkcjonującego w procedurze cywilnej.

W orbitę zainteresowań włączono możliwości poszukiwania dowodów w ramach współpracy na szczeblu Wspólnoty Europejskiej, powołując przy tej okazji odpowiednie regulacje prawa wspólnotowego. Dla zagwarantowania skuteczności zwalczania ponadpaństwowych przejawów przestępstw gospodarczych konieczne jest uwzględnienie zagadnień prawnodowodowych, aby można było dowody zgromadzone w jednym z państw członkowskich przenosić do postępowania w innym kraju.

Publikacja nie wyczerpuje oczywiście całej problematyki zawartej w tytule, czego autor ma świadomość, a o jej powstaniu przesądziły w dużej mierze względy natury zawodowej i czynione wcześniej obserwacje długotrwałego nierzadko toku gromadzenia dowodów przestępstw gospodarczych. Odczuwalną przeszkodą był brak literatury nawiązującej wprost do problematyki dowodów w sprawach karnych o charakterze gospodarczym, to jednak paradoksalnie stało się czynnikiem mobilizującym do napisania tej pracy