Gruza Ewa (red.), Sołtyszewski Ireneusz (red.), Poszukiwania osób zaginionych

Żyjemy w świecie, w którym coraz trudniej o prywatność. Z jednej strony godzimy się na wszechobecne kamery monitoringu, mamy świadomość możliwości śledzenia naszej aktywności życiowej, chociażby poprzez aplikacje na smartfony czy analizy logowania się telefonów, z drugiej – wiele osób decyduje się na ujawnianie tajemnic życia prywatnego, między innymi przez udostępnianie na stronach portali społecznościowych danych z własnej aktywności, zajęć, pracy, zainteresowań, zdjęć, hołdując zasadzie: „Jeśli nie ma Cię w sieci, to jakbyś nie istniał”. W świecie dość powszechnej technicyzacji i globalizacji naszego życia trudno zrozumieć, dlaczego ktoś może zaginąć bez wieści. Jak to się dzieje i dlaczego – gdy wyjdziemy do pracy, na spotkanie towarzyskie, po zakupy czy na spacer – ślad po nas ginie. Zaginionymi są osoby w każdym wieku, z każdej grupy społecznej, zawodowej, mieszkańcy miast i wsi – z terenu Polski i poza jej granicami. Zaginięcia to problem ogólnoświatowy, znany i występujący w każdym państwie. Giną ludzie, pozostawiając tysiące bliskich borykających się z problemami życia codziennego, prawnymi i psychologicznymi. W skali globalnej przyczyny zaginięć są podobne. Są to: ucieczki z domu (najczęściej nastolatków), choroby – psychiczne i fizyczne (zaginięcia osób starszych spowodowane np. chorobami somatycznymi, zanikami pamięci), depresja, sytuacje kryzysowe w życiu człowieka (kłopoty finansowe, rodzinne i zawodowe), wypadek lub przestępstwo (uprowadzenie, zabójstwo) czy zaginięcia wojenne oraz polityczne. Część zaginionych świadomie decyduje się na zerwanie kontaktu z rodziną lub podejmuje decyzję o popełnieniu samobójstwa. Zastanawiające, dlaczego tak globalny problem dotykający wszystkich nie był dotychczas przedmiotem kompleksowych badań naukowych. Z analizy doniesień światowych, w tym przede wszystkim z prac zespołu badawczego Centre for the Study of Missing Persons z University of Portsmouth, kierowanego przez K. Shalev Greene, wynika, że problem ten nie jest w nurcie głównych zainteresowań ani nauki, ani polityki. Dotychczas w żadnym kraju nie prowadzono kompleksowych badań nad różnymi aspektami zaginięć.

W Polsce od okresu powojennego stale i systematycznie rośnie liczba osób zaginionych – od kilkuset rocznie w latach 40. do ponad 15 tys. zgłoszeń w 2019 r. Dwa razy częściej zaginionymi są mężczyźni niż kobiety. Niepokojąca jest utrzymująca się na stałym poziomie liczba ok. 4 tys. osób trwale zaginionych, czyli takich, których losy są nieznane.

Nieliczne i wyrywkowe badania – skupiające się przede wszystkim na analizach statystycznych, próbie odpowiedzi na pytanie, dlaczego poszukiwania osób zaginionych nie zawsze są skuteczne – wykazały, że w Polsce brakuje spójnego, efektywnego systemu poszukiwań. Stało się to przyczynkiem do zaplanowania i przeprowadzenia szeroko zakrojonych badań naukowych ukierunkowanych na zdiagnozowanie problemów i stworzenie modelu służącego doskonaleniu poszukiwań i identyfikacji. Dotychczas nikt na świecie nie podjął się tak kompleksowego opracowania problematyki zaginięć – od przyczyn, przez kwestie poszukiwawcze, prawne, do określenia realnych problemów z tego wynikających i metod ich rozwiązania.

Niniejsza monografia jest wynikiem badań realizowanych w ramach strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych „Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków” GOSPOSTRATEG I – grantu badawczego finansowanego przez NCBiR pt. Opracowanie systemu rozwiązań prawnych, instytucjonalnych i informatycznych służących usprawnieniu poszukiwań i identyfikacji oraz wsparciu bliskich osób zaginionych, realizowanego przez konsorcjum zawarte przez Fundację ITAKA – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych oraz Wydziały Prawa i Administracji Uniwersytetów Warszawskiego i Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Nadrzędnym celem projektu było usprawnienie poszukiwań osób zaginionych i poprawa sytuacji ich rodzin oraz osób bliskich, które długotrwale ich poszukują. Szeroko prowadzone badania naukowe, zdiagnozowanie problemów i stworzenie modelu służącego doskonaleniu poszukiwań i identyfikacji w założeniu powinny usprawnić działanie odpowiedzialnych służb i pozwolić na stworzenie mechanizmu skutecznego poszukiwania i identyfikacji osób, adekwatnego wsparcia bliskich w stosunku do ich potrzeb, a także znacznie obniżyć koszty poszukiwań i identyfikacji oraz koszty psychologiczno-społeczne tych rodzin. Aby wypracować najbardziej skuteczny w warunkach krajowych model poszukiwań, konieczne było przeprowadzenie szeroko zakrojonych badań, obejmujących: przyczyny, skalę i dynamikę zaginięć, aspekty psychologiczne, kryminologiczne i wiktymologiczne, regulacje prawne, działania prowadzone w związku z zaginięciem, metody prowadzenia poszukiwań i identyfikacji osób czy prowadzenia baz danych. Uwzględniono także analizę prawno-porównawczą regulacji obowiązujących w wybranych państwach na świecie. Określono efektywność wykorzystywanych narzędzi prawnych i metod identyfikacji osób, zakres i skuteczność prowadzonych działań poszukiwawczych przez podmioty do tego zobowiązane i uprawnione.

Analizie statystycznej zostały poddane zarówno dane ze statystyk policyjnych (anonimowe dane dotyczące statystyki zaginięć osób z KSIP), dane zbierane przez organizacje pozarządowe (baza osób zaginionych prowadzona przez Fundację ITAKA), jak i dane statystyki kryminologicznej zebrane w toku badań własnych. Należy podkreślić, że metoda statystyczna pozwala na badanie jedynie ujawnionej części danego zjawiska, nie obejmuje tzw. ciemnej liczby. Równocześnie jest ona narzędziem kontroli właściwego funkcjonowania organów ścigania. Metoda statystyczna została zastosowana w niniejszych badaniach w celu stworzenia fenomenologicznego obrazu zjawiska zaginięć osób, w szczególności określenia: skali, struktury, dynamiki, feminizacji i sezonowości zjawiska. Badania przeprowadzone tą metodą, obejmujące lata 2000–2017, miały charakter ilościowy.

Wykorzystując doświadczenia Fundacji ITAKA, opracowano przyczyny zaginięć, odniesiono się do psychologicznych i medycznych aspektów zaginięć osób.

W ramach projektu dokonano analizy stanu prawnego pod kątem procedur poszukiwań i zasad współpracy odpowiednich służb. Przeanalizowano akty wewnętrzne będące podstawą poszukiwań osób zaginionych i akty międzynarodowe wiążące Polskę. Dokładnie zapoznano się z raportem NIK oceniającym skuteczność prowadzonych w Polsce poszukiwań osób zaginionych, z działaniami Rzecznika Praw Obywatelskich oraz ze składanymi interpretacjami i zapytaniami poselskimi. Analiza ta objęła okres 2000–2017. W badaniach uwzględniono okoliczność, że w 2018 r. zmieniono zarządzenie Komendanta Głównego Policji regulujące te kwestie, znowelizowane następnie w 2020 r., i badania objęły także to najnowsze unormowanie. Przeprowadzone analizy dotychczas obowiązujących rozwiązań prawnych pozwoliły na ocenę ich skuteczności. Kolejno dokonano przeglądu instytucji oraz organów poszukujących i identyfikujących osoby zaginione. Określono ich kompetencje, wzajemne relacje i obszary współpracy.

W monografii dokonano również przeglądu instytucji i organów służących poszukiwaniu oraz identyfikacji osób zaginionych i wsparciu ich bliskich, ustalając listę organizacji pozarządowych, fundacji, stowarzyszeń oraz prywatnych grup ratowniczo-poszukiwawczych, które organizują poszukiwania osób zaginionych i współdziałają w nich, wspomagając Policję, a także prowadząc poszukiwania po oficjalnym zaprzestaniu tych działań przez służbę zobowiązaną do poszukiwań.

W książce zebrano i przeanalizowano dostępną literaturę krajową i wybraną zagraniczną, w której porusza się kwestie zaginięć osób, metod ich poszukiwania i identyfikacji.

Wielowarstwowość i złożoność poruszanej problematyki spowodowały, że w badaniach wykorzystano różne metody, techniki i narzędzia badawcze stosowane w obszarze nauk społecznych. Jako podstawową wykorzystano metodę prawno-dogmatyczną, która umożliwiła analizę aktów prawnych w zakresie obowiązujących regulacji związanych z tematem badań oraz metodę analizy i krytyki piśmiennictwa, ze wskazaniem różnych poglądów na poszczególne zagadnienia i przedstawieniem stanowiska badaczy. Metodę aksjologiczną wykorzystano na potrzeby oceny wartości przepisów dawniej i obecnie obowiązujących. Korzystano także z metody analizy indywidualnych przypadków, którą zastosowano do zgłębienia ciekawych przypadków zaginięć, i z metody socjologicznej (m.in. do oceny społecznych skutków nieodpowiednich unormowań prawnych lub ich braku). Metodę socjologiczną zastosowano również do przeprowadzonych badań ankietowych (ustrukturalizowane wywiady) na celowo wybranych grupach respondentów. Na potrzeby przeprowadzenia badań opracowano ankiety badawcze pozwalające na zachowanie jednakowych procedur badawczych i unifikowanie wniosków.

Otrzymany bardzo obszerny materiał analizujący obowiązujące przepisy, a także materiał dostępny w ograniczonym zakresie (w związku z niejawnymi przepisami regulującymi tę tematykę) wykorzystano do wypracowania rozwiązań w zakresie dobrych praktyk.

Aby wyjść poza schematy teoretyczne, zdecydowano się na analizę krajowej praktyki. Zebrane materiały źródłowe posłużyły do opracowania ankiety – ustrukturalizowanego wywiadu, który przeprowadzano z policjantami prowadzącymi poszukiwania osób zaginionych w Polsce. Badania przeprowadzono na terenie ośmiu garnizonów. Otrzymany materiał badawczy posłużył do wypracowania skuteczniejszego modelu poszukiwań osób zaginionych, w tym do sformułowania konkretnych wniosków dotyczących poprawienia i udoskonalenia procedury zgłaszania zaginięcia i reakcji na nie.

Z doświadczeń Fundacji ITAKA oraz bardzo nielicznych, mających wyłącznie charakter przyczynkowy, badań nad przyczynami zaginięć w Polsce wynika, że jedne z nich to emigracja i migracja, w tym w celach zarobkowych. Zjawisko to nasila się w ostatnim dwudziestoleciu. Państwami, do których najczęściej emigrują Polacy i gdzie są największe skupiska Polonii, są: USA, Kanada, Wielka Brytania, Brazylia, Włochy, Grecja, Niemcy, Belgia i Holandia. Przebywający tam Polacy stają się ofiarami przestępstw, w tym handlu ludźmi. Sprzedawani są jako tania siła robocza, pracują niewolniczo w wielu obszarach gospodarki, także w seksbiznesie. Bywa, że są sprawcami przestępstw i ukrywają się poza granicami Polski. Sytuacje te prowadzą do bezdomności i wykluczenia społecznego. Część osób zrywa kontakty z rodziną. Stają się one osobami zaginionymi. Niekiedy otrzymują pomoc od służb konsularnych, Policji i służb społecznych w krajach pobytu, ale także zgłaszani są jako zaginieni. Poszukiwanie osób zaginionych poza granicami wymaga przede wszystkim dobrej znajomości przepisów tam obowiązujących. W związku z tym dokonano analizy przepisów obowiązujących w 17 państwach na świecie. Dobór tych państw nie był przypadkowy ani dowolny. Za kryterium doboru przyjęto dwie przesłanki wyjściowe.

Pierwszą była liczebność Polonii zamieszkującej dany kraj. Obecnie najliczniejsze skupiska Polonii są w Stanach Zjednoczonych (ok. 10 mln osób), Niemczech (ok. 2 mln), Brazylii (1,9 mln), we Francji (ponad 1 mln), w Kanadzie (ok. 1 mln), Wielkiej Brytanii (blisko 1 mln), na Litwie (ok. 170 tys.), w Holandii (ok. 130 tys.), Irlandii (ok. 120 tys.), we Włoszech (ok. 100 tys.), w Belgii (ponad 50 tys.), Austrii (ponad 40 tys.) i Hiszpanii (ok. 30 tys.). Zgodnie z wynikami opracowanego przez Główny Urząd Statystyczny szacunku w końcu 2018 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok. 2455 tys. stałych mieszkańców naszego kraju, tj. o 85 tys. (3%) mniej niż w 2017 r. W Europie przebywało ok. 2155 tys. osób (o 86 tys. mniej niż w 2017 r.), większość z nich – ok. 2031 tys. – przebywała w krajach członkowskich Unii Europejskiej. W związku z powyższym analizie poddano ustawodawstwo w tych 13 państwach, uznając, że zgłoszenie zaginięcia obywatela Polski przebywającego za granicą może nastąpić w kraju pochodzenia.

Drugim kryterium była przesłanka dużej liczby cudzoziemców z danego kraju przebywających na terenie Polski. W 2018 r. najliczniejszą grupą byli Ukraińcy (ok. 215 tys.), Białorusini (ok. 26 tys.) oraz Wietnamczycy (ok. 13 tys.). Do tej grupy zaliczono także Grecję ze względu na uwarunkowania historyczne i przyjęcie do Polski ok. 14 tys. uchodźców z Grecji na przełomie lat 40. i 50. XX w. Wiele z tych osób pozostało w Polsce na stałe. Systematycznie wzrasta liczba wydawanych pozwoleń na pobyt w Polsce (według stanu na koniec 2019 r. pozwolenia takie posiadało ok. 500 tys. osób). Przyjęto założenie, że zgłoszenie zaginięcia może nastąpić w kraju pobytu cudzoziemca, ale ze względu na prowadzenie poszukiwań międzynarodowych warto przeanalizować ustawodawstwo obowiązujące w kraju pochodzenia zaginionego.

Analizę prowadzono według przyjętego schematu postępowania. Dokonano przeglądu i analizy aktów prawnych regulujących problematykę zaginięć w 17 państwach pod kątem: przyjętych rozwiązań prawnych, wskazania organów państwowych odpowiedzialnych za poszukiwania osób zaginionych, stosowanych metod poszukiwań, identyfikacji oraz narzędzi wykorzystywanych w tym celu przez instytucje państwowe i organizacje pozarządowe.

Przeprowadzone badania podstawowe, w tym analiza obowiązujących w Polsce rozwiązań prawnych i praktyka ich stosowania, pozwoliły na sformułowanie wniosków dotyczących kierunku zmian w prawie i wskazanie propozycji konkretnych zmian prawnych.

Badaniami objęliśmy także kryminalistyczne metody identyfikacji osób i NN zwłok, uwzględniając najnowsze osiągnięcia nauk przyrodniczych i technicznych.

Oddajemy zatem do rąk czytelników pierwsze światowe opracowanie problematyki zaginięć osób, które obejmuje badania blisko 20 lat poszukiwań osób zaginionych na terenie Polski. Mamy świadomość, że nie wyczerpaliśmy całości zagadnień związanych z zaginięciami. Pozostały obszary warte kolejnych, pogłębionych, kierunkowych badań. Niemniej jednak należy podkreślić, że niniejsza monografia ma charakter bezprecedensowy ze względu na skalę i wieloaspektowość badań.

Mamy nadzieję, że opracowanie to pozwoli na lepsze zrozumienie, czym jest zaginięcie osoby i co się z nim wiąże, a przedstawione przez nas propozycje usprawnienia i zwiększenia efektywności poszukiwań będą pomocne policjantom oraz członkom organizacji poszukiwawczo-ratowniczych i innych prowadzących poszukiwania osób zaginionych w lepszej organizacji ich pracy i dydaktyce. Wierzymy, że publikacja ta będzie inspiracją do kontynuowania prac naukowych poświęconych temu zjawisku.

Ewa Gruza

Ireneusz Sołtyszewski