Uliasz Marcin, Postępowanie w sprawach o zabezpieczenie spadku, spis inwentarza i wykaz inwentarza

Prezentowana monografia dotyczy postępowania w sprawach o zabezpieczenie spadku, spis inwentarza i wykaz inwentarza. Motywy przemawiające za omówieniem tej tematyki wiążą się przede wszystkim z wejściem w życie ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 539). Ustawa ta gruntownie znowelizowała regulacje kodeksu postępowania cywilnego dotyczące postępowania w sprawach o zabezpieczenie spadku i spis inwentarza. Wprowadziła również do kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego przepisy odnoszące się do instytucji wykazu inwentarza, która stanowi novum w polskim prawie cywilnym (materialnym i procesowym).

Problematyka postępowania w sprawach o zabezpieczenie spadku i spis inwentarza nie została dotychczas szerzej omówiona w polskim piśmiennictwie prawniczym. Jest ona przedmiotem licznych opracowań komentarzowych i podręcznikowych, które nie mają wyczerpującego charakteru. W ostatnich latach ukazały się dwie pozycje dotyczące postępowania w tych sprawach – artykuł M. Walasika pt. Zabezpieczenie spadku obejmującego rachunek bankowy (Przegląd Sądowy 2010, nr 1) oraz obszerny (dwuczęściowy) artykuł A. Stempniaka pt. Spis inwentarza – wybrane aspekty postępowania (Mon. Praw. 2012, nr 5 i 6). Należy też wspomnieć monografię J. Jagieły pt. Tymczasowa ochrona prawna w postępowaniu cywilnym (Warszawa 2007), w której omówiono szereg zagadnień dotyczących analizowanych postępowań oraz uwypuklono ich podobieństwa i różnice w odniesieniu do innych postępowań realizujących podobne cele (funkcje). Brak zainteresowania doktryny tą problematyką wynika zapewne stąd, że do sądów wpływa niewielka liczba tych spraw i niezwykle rzadko trafiają one na wokandę Sądu Najwyższego, gdyż nie przysługuje w nich skarga kasacyjna.

Wskazana wyżej nowelizacja zmieniła regulacje kodeksu cywilnego dotyczące odpowiedzialności za długi spadkowe. Obowiązującą poprzednio zasadę, według której spadkobiercy ponosili pełną odpowiedzialność za długi spadkowe, zastąpiono regułą odpowiedzialności ograniczonej do wartości stanu czynnego spadku. Zmiana ta może spowodować, że w ciągu najbliższych lat nastąpi zwiększenie liczby spraw o sporządzenie spisu inwentarza, gdyż to właśnie na podstawie tego spisu dochodzi do ustalenia wartości stanu czynnego spadku. Spisy inwentarza będą też częściej wykorzystywane przez komorników sądowych w postępowaniach egzekucyjnych prowadzonych przeciwko spadkobiercom dłużnika. Wartość stanu czynnego spadku może być ustalana również na podstawie wykazu inwentarza, ale aktualnie trudno przewidzieć, jaki będzie stopień zainteresowania takim trybem ustalania wartości stanu czynnego spadku. Nie da się też wykluczyć, że wierzyciele spadkowi będą traktowali złożone wykazy nieufnie (jako mało wiarygodne) i będą inicjować postępowania o sporządzenie spisu inwentarza.

Niniejsze opracowanie zostało podzielone na pięć części (rozdziałów). Pierwsza część zawiera omówienie zagadnień dotyczących m.in. celu i funkcji zabezpieczenia spadku oraz szeroko rozumianego przebiegu fazy rozpoznawczej postępowania w tych sprawach. Jest ona najobszerniejsza, co wiąże się z objętością regulacji poświęconych tej tematyce. W drugiej części zaprezentowano tę samą problematykę w odniesieniu do spraw o sporządzenie spisu inwentarza.

Postępowania w sprawach o zabezpieczenie spadku i spis inwentarza mają charakter samodzielny (autonomiczny) względem siebie oraz w stosunku do innych spraw spadkowych unormowanych w przepisach o postępowaniu rozpoznawczym. Postępowania w tych sprawach nie mogą być utożsamiane z postępowaniem zabezpieczającym, uregulowanym w części drugiej kodeksu postępowania cywilnego. Specyfika tych postępowań polega również na tym, że obejmują one stadium rozpoznawcze oraz wykonawcze. Wykonanie postanowień odbywa się w postępowaniu nieprocesowym, do którego jedynie odpowiednio stosuje się niektóre przepisy dotyczące postępowania egzekucyjnego. Z uwagi na to, że część przepisów normujących stadium wykonawcze to regulacje wspólne dla obu kategorii spraw i ich odrębne omówienie zmuszałoby do powtórzeń, tematyka wykonania postanowień jest prezentowana w trzeciej części niniejszego opracowania. To samo należy odnieść do problematyki kosztów postępowania i kosztów sądowych w tych sprawach, która jest omówiona łącznie w czwartym rozdziale. Ostatni rozdział jest poświęcony postępowaniu dotyczącemu ogłoszenia o złożeniu wykazu inwentarza.

Monografia jest adresowana przede wszystkim do praktyków (sędziów, referendarzy sądowych, komorników sądowych, adwokatów, radców prawnych i aplikantów), ponieważ zamierzeniem autora jest uwypuklenie i próba wyjaśnienia praktycznych zagadnień i wątpliwości istniejących przed wejściem w życie nowelizacji oraz tych, które mogą się pojawić na gruncie znowelizowanych przepisów.

Książka nie pretenduje do roli wyczerpującego opracowania dotyczącego tytułowych postępowań. Z tego względu fragmenty dotyczące zagadnień historycznych oraz teoretycznych mają głównie charakter porządkujący i sygnalizacyjny. To samo należy odnieść do rozważań poświęconych materialnoprawnym skutkom spisu inwentarza i wykazu inwentarza.

Marcin Uliasz

Warszawa, 11 stycznia 2016 r.