Cholewa-Klimek Magdalena, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych

I. Przedmiotem opracowania jest postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Wybór tej właśnie problematyki nie był przypadkowy. W ciągu ostatnich dwudziestu lat nie doczekała się ona kompleksowego opracowania. W tym okresie zarówno przepisy prawa materialnego ubezpieczeń społecznych, jak i Kodeksu postępowania cywilnego ulegały licznym zmianom o charakterze fundamentalnym, co miało istotny wpływ na kształt postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych.

Głęboko sięgająca reforma systemu ubezpieczeń społecznych była konsekwencją zmiany ustroju gospodarczego i społecznego, poprzedzoną dokonaną w 1989 r. zmianą ustroju politycznego . Od tej daty, prawo ubezpieczeń społecznych podlegało nieustannym przeobrażeniom, z których za najistotniejsze należy uznać te, które zostały zapoczątkowane 1 stycznia 1999 r. Z tym dniem weszły z życie ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) oraz ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), kładąc zręby nowego prawa ubezpieczeń społecznych. Kolejne etapy reformy dotyczyły ubezpieczenia chorobowego , wypadkowego oraz rodzinnego . To ostatnie utraciło obecnie charakter ubezpieczeniowy i jest przedmiotem regulacji prawnej w ramach pomocy społecznej.

Także Kodeks postępowania cywilnego podlegał po roku 1989 licznym nowelizacjom, wśród których - jako najistotniejsze - należy wskazać te z lat 1996, 2000 i 2004. Dokonując kolejnych zmian, prawodawca nie tylko konsekwentnie dążył do wprowadzenia i umocnienia fundamentalnych zasad współczesnego postępowania cywilnego, jakimi są zasady kontradyktoryjności, dyspozytywności, prawdy formalnej i ograniczenia działania sądu z urzędu do niezbędnego minimum. Zasadniczej przebudowie został poddany także system środków odwoławczych - rewizja została zastąpiona apelacją, rewizja nadzwyczajna początkowo kasacją, a następnie skargą kasacyjną.

Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych stanowi ponadto niezwykle ciekawe powiązanie postępowania administracyjnego z postępowaniem sądowym cywilnym. Dlatego też celem opracowania jest, między innymi, ukazanie skutków prawnych przeniesienia niektórych instytucji pierwszego z wymienionych postępowań do procesu cywilnego.

Potrzeba całościowego opracowania tematyki postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych wynika również z tego, że występuje w nim wiele skomplikowanych problemów jurydycznych, obcych zarówno przepisom ogólnym o procesie, jak również innym postępowaniom odrębnym. Zagadnienia te wywołują wątpliwości w doktrynie i rozbieżności w orzecznictwie sądów. Oznacza to, że w omawianym postępowaniu, obok ważkich kwestii teoretycznych, występuje również problematyka o istotnym znaczeniu praktycznym. Zagadnienia te stanowią dodatkowo element życia społecznego o fundamentalnym znaczeniu z punktu widzenia interesów jednostek.

W opracowaniu zostały wskazane przede wszystkim swoiste cechy i instytucje postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz jego odrębności od przepisów ogólnych Kodeksu postępowania cywilnego.

II. W opracowaniu posłużono się szerokim pojęciem ubezpieczeń społecznych, odpowiadającym jego ujęciu w ustawie procesowej cywilnej. W doktrynie prawa materialnego pojęcie „ubezpieczenie społeczne” rozumiane jest jako jedna z technik zabezpieczenia społecznego, zapewniająca osobom ubezpieczonym otrzymywanie środków na zaspokojenie życiowych potrzeb w razie powstania zdarzeń losowych . W myśl art. 1 ustawy systemowej, system ubezpieczeń społecznych tworzą ubezpieczenia: emerytalne, rentowe, w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenie chorobowe) oraz z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (ubezpieczenie wypadkowe). Ujęcie to jest zbyt wąskie w stosunku do regulacji zawartej w art. 476 § 2 i 3 k.p.c., formułujących definicję sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z powołanymi przepisami przedmiotem postępowania są zarówno roszczenia o charakterze ubezpieczeniowym, jak i z dziedziny szerzej pojmowanego zabezpieczenia społecznego.

III. Układ pracy odpowiada dostrzeżonym problemom występującym w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, którym poświęcone są poszczególne jej rozdziały. Główną jej część stanowią rozważania dotyczące definicji strony, przedmiotu oraz kształtu samego postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Jest to problematyka najistotniejsza z punktu widzenia konstrukcji tego postępowania. Wywód w tej części opracowania uwzględnia zagadnienia zarówno z zakresu prawa procesowego, jak i materialnego.

Zagadnieniem uzupełniającym, dającym pogląd na kształt postępowania z punktu widzenia regulacji o charakterze ogólnym, jest problematyka dotycząca niezwykle zróżnicowanych źródeł prawa.

W opracowaniu została podjęta również próba sformułowania oraz uzasadnienia konieczności wyodrębniania swoistych zasad procesowych rządzących tym postępowaniem. Celem rozważań jest w tym przypadku wskazanie reguł, które pozwolą na wyjaśnianie pojawiających się wątpliwości, a w konsekwencji zapewnienie jednolitości stosowania prawa. Ponadto w rozważaniach traktujących o sądowym dochodzeniu roszczeń nie można pominąć zagadnień dotyczących ustroju sądownictwa, stanowiącego - w założeniu - gwarancję szybkiego, skutecznego i prawidłowego rozstrzygania sporów. Dlatego też odrębny rozdział został poświęcony sądom ubezpieczeń społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki dotyczącej jurysdykcji krajowej, właściwości tych sądów oraz ich składu. W rozdziale tym została również dokonana próba oceny nowych rozwiązań legislacyjnych w tym zakresie.

IV. Opracowanie ma na celu ukazanie odrębnych cech postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w stosunku do generalnych reguł rządzących procesem cywilnym. Praca zatem uwzględnia tylko niektóre uregulowania oraz pewne elementy instytucji ogólnych postępowania cywilnego. Ich wybór został uzasadniony zamiarem zaprezentowania mechanizmów rządzących postępowaniem w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych w płaszczyźnie porównawczej. To okazjonalne tylko wykorzystywanie dorobku doktryny prawa postępowania cywilnego wynika z faktu, że omawianie w ramach pracy poświęconej obszernemu w istocie tematowi - postępowaniu odrębnemu - wszystkich typowych rozwiązań procesowych, musiałoby się skończyć niepowodzeniem polegającym na spłyceniu tematu.

V. Książka uwzględnia zwyczajne i nadzwyczajne środki odwoławcze w kontekście postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Rezygnacja z bardziej szczegółowych rozważań w tym przedmiocie podyktowana jest przekonaniem, że tematyka ta jest w istocie zbyt obszerna i wykracza poza ramy niniejszego opracowania. Dlatego, omawiając zarówno zwyczajne, jak i nadzwyczajne środki zaskarżenia, przede wszystkim zwrócono uwagę na odrębności omawianego postępowania, więcej miejsca poświęcając tym regulacjom, które zostały ostatnio wprowadzone do Kodeksu postępowania cywilnego (skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia) bądź w istotny sposób znowelizowane (skarga kasacyjna).

VI. Opracowanie uwzględnia liczne akty prawne z dziedziny ubezpieczeń społecznych, postępowania cywilnego, procedury administracyjnej oraz ustroju sądownictwa, według stanu prawnego obowiązującego na dzień 1 stycznia 2010 r. Ich ujęcie w pracy było konieczne ze względu na przedmiot rozważań znajdujący się na pograniczu kilku dyscyplin prawa. Z tego samego względu, w możliwie najszerszym zakresie, zostały ujęte poglądy przedstawicieli doktryny prawa oraz dorobek orzecznictwa. Zarówno nauka prawa, jak i judykatura wypracowały wiele oryginalnych rozwiązań problemów i zagadnień prawnych powstałych w ramach tego postępowania.

VII. Niniejsza praca, ukazując różne aspekty postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych na tle porównawczym, ma na celu nie tylko przedstawienie obowiązującego stanu prawnego i dokonanie jego oceny, ale także przedstawienie propozycji rozwiązań, które służyłyby jak najlepiej idei skutecznego i szybkiego dochodzenia roszczeń z ubezpieczenia społecznego.

* * *

Pragnę złożyć wyrazy podziękowania wszystkim osobom, bez których ta praca nigdy by nie powstała. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się Pani prof. dr hab. Barbarze Wagner za życzliwą opiekę i cenne wskazówki udzielane mi podczas pisania niniejszej rozprawy. Dziękuję również mojemu mężowi Rafałowi oraz Rodzicom za cierpliwość i wsparcie.