Baran Beata, Postępowania dyscyplinarne w sprawach funkcjonariuszy formacji policyjnych. Modele i zasady

Problematyka odpowiedzialności dyscyplinarnej funkcjonariuszy służb mundurowych od dawna budzi zainteresowanie w nauce prawa. Dotychczas doktryna prawa dyscyplinarnego koncentrowała swoją uwagę głównie na aspektach materialnoprawnych. Podejmując problematykę postępowań dyscyplinarnych formacji policyjnych, mam świadomość, że niektóre zagadnienia proceduralne z tego zakresu zyskały już w doktrynie prawa i judykaturze trafne naświetlenie . Celem tego opracowania nie jest zatem szczegółowa analiza wszystkich przepisów pragmatyk służbowych formacji policyjnych. Ukształtowany w literaturze prawniczej obraz postępowań dyscyplinarnych nie ma jednak przymiotu kompatybilności, a miejscami – ze względu na partykularyzm normatywny poszczególnych pragmatyk służbowych – jest wręcz niekoherentny. W efekcie wiele istotnych kwestii w dalszym ciągu oczekuje na ogólnoteoretyczne opracowanie. Jest to o tyle skomplikowane zadanie, że w tej materii następuje zbieg trzech gałęzi prawa, a to postępowania karnego, postępowania administracyjnego i wreszcie autonomicznie pojmowanego prawa dyscyplinarnego. Tego rodzaju kontekst normatywny utrudnia osiągnięcie satysfakcjonujących i pozostających w pełnej koincydencji ustaleń merytorycznych. Problemy metodologiczne piętrzące się w naukowej analizie nie zwalniają jednak przedstawicieli doktryny od podejmowania teoretycznej refleksji. Warto mieć bowiem na uwadze, że ewentualne niedostatki w analizie dogmatycznej mogą skutkować wadliwym orzecznictwem dyscyplinarnym, co będzie godzić w uniwersalne standardy sprawiedliwości, pojmowanej zarówno materialnie, jak i proceduralnie, ale mogą też naruszać prawa i uzasadnione interesy uczestników postępowania.

Zasadniczym celem badawczym tego opracowania jest określenie modus procedendi dla procedur dyscyplinarnych w postępowaniach funkcjonariuszy formacji policyjnych. Jego analiza zostanie oparta na modelach regulacji organizacyjno-proceduralnych ukształtowanych w poszczególnych pragmatykach dyscyplinarnych oraz zasadach postępowania, jakie w nich obowiązują. W szczególności obiektem zainteresowań będzie poziom realizacji zasad postępowania w znaczeniu abstrakcyjnym w stosunku do zasad in concreto obowiązujących w poszczególnych pragmatykach. Przedmiotem rozważań będą kwestie, w jakim zakresie przepisy poszczególnych pragmatyk formacji policyjnych pozostają w koincydencji z abstrakcyjnie ujętymi zasadami proceduralnego prawa dyscyplinarnego. Swoistym punktem odniesienia w tej materii są zasady postępowania karnego, które w najszerszym wymiarze realizują standardy sprawiedliwości proceduralnej w procedurach o charakterze represyjnym. W tym kontekście nader istotnym zagadnieniem jest zwłaszcza określenie poziomu dyfuzji (przenikania) zasad prawa karnoprocesowego na grunt proceduralnego prawa dyscyplinarnego. Na tym tle kluczowe znaczenie wydaje się mieć problem, czy prawodawstwo dyscyplinarne zachowuje homeostazę pomiędzy ochroną interesów służbowych formacji policyjnych a respektowaniem praw i interesów podmiotów uczestniczących w procedurze dyscyplinarnej. Dlatego też w tej materii doniosłe znaczenie merytoryczne ma ustalenie poziomu realizacji poszczególnych zasad w znaczeniu abstrakcyjnym, w ramach konkretnych postępowań dyscyplinarnych formacji policyjnych. W płaszczyźnie normatywnej występują w tym zakresie silne mechanizmy dyferencjacyjne. Problematyką wymagającą rozważenia będzie zatem kwestia, w jakim wymiarze rzutują one na kształt modelu postępowania. W tej materii szczególnie ważnym problemem wydaje się zagadnienie optymalnego modelu organizacyjno-proceduralnego orzekania w sprawach dyscyplinarnych. W centrum mojego zainteresowania znajdzie się zatem problem, w jakim zakresie pragmatyki formacji policyjnych gwarantują poszanowanie abstrakcyjnie wyróżnionych zasad.

Zakreślona wyżej problematyka badawcza determinuje strukturę merytoryczną monografii. Najogólniej można ją podzielić na dwie zasadnicze części. Pierwszą, odnoszącą się do aspektów ogólnoteoretycznych, w szczególności terminologicznych, źródłowych, modelowych oraz podmiotowych. Drugą, mającą charakter heterogeniczny, konkretnie zaś teoretyczno-dogmatyczny, odnoszącą się do wyselekcjonowanych zasad postępowań dyscyplinarnych formacji policyjnych.

Opracowanie zostało programowo oparte na badaniach polskiego materiału normatywnego i doktrynalnego ze względu na partykularyzm regulacji normatywnych. U jego podstaw legły prowadzone sine ira et studio analizy zarówno w płaszczyźnie teoretycznej, jak i dogmatycznej. Pozwoliło to na wielopłaszczyznowe ujęcie tematyki w wymiarze organizacyjnym i proceduralnym. Odnosi się to zwłaszcza do generalnej charakterystyki modelu postępowań dyscyplinarnych w sprawach funkcjonariuszy formacji policyjnych przez pryzmat obowiązujących w nich zasad postępowania. Będą one podstawą do formułowania postulatów normatywnych o charakterze de lege ferenda. Ogólne postulaty zostały sformułowane w podsumowaniu, szczegółowe zaś – w ramach analizy poszczególnych zasad bądź instytucji proceduralnych.

Ab initio należy wskazać zastosowane w monografii podstawowe metody badawcze: aksjologiczną, dogmatyczną oraz diachroniczno-historyczną. Z natury rzeczy zasadnicze znaczenie mają dwie pierwsze. Jeśli chodzi o metodę aksjologiczną, to ma ona nader istotne znaczenie na tle wyróżnionych w opracowaniu in abstracto zasad postępowania. U podstaw ich wyodrębnienia w sferze abstrakcyjnej leży przede wszystkim wymiar aksjologiczny, a zwłaszcza uniwersalne wartości, jakie one niosą dla konkretnych postępowań dyscyplinarnych w formacjach policyjnych. W płaszczyźnie funkcjonalnej zasady te są również gwarantem poszanowania praw i interesów uczestników postępowania.

Jeśli chodzi o metodę dogmatyczną, należy zaakcentować, że w ramach opracowania stosowane są zróżnicowane typy wykładni, począwszy od tekstualnej , poprzez logiczną , operatywną , a skończywszy na systemowej. W związku z dyferencjacją procedur dyscyplinarnych w formacjach policyjnych nader istotne znaczenie, zwłaszcza przy analizie konkretnych zasad postępowania w ramach pragmatyk dyscyplinarnych, ma reguła harmonizowania kontekstów normatywnych. Ze względu na przyjętą w tej pracy dualistyczną koncepcję prawa, na którą w wymiarze ontologicznym składają się nie tylko normy prawne, lecz również zachowania adresatów tych norm , sięgam również do judykatury sądowej, zwłaszcza orzecznictwa sądów administracyjnych. Pozwala ona ubogacić, a zarazem pogłębić analizę dogmatyczną. Monografia nie ma natomiast charakteru komentarzowego, nie poddaję w niej bowiem szczegółowej analizie wszystkich norm pragmatyk regulujących procedurę dyscyplinarną formacji policyjnych.

Subsydiarne znaczenie dla tego opracowania ma natomiast metoda diachroniczno-historyczna. W tej formule poddano w nim badaniu regulacje normatywne stanowiące procedury dyscyplinarne w formacjach policyjnych na przestrzeni ponad stu lat. Analizą objęto okres od uzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r., począwszy od dwudziestolecia międzywojennego, poprzez okres PRL-u, skończywszy na mechanizmach proceduralnych wprowadzonych po zmianach ustrojowych w 1989 r. Refleksja diachroniczno-historyczna koncentruje się przede wszystkim na modelach organizacyjno-proceduralnych postępowań dyscyplinarnych funkcjonujących w formacjach policyjnych, analizowanych przez pryzmat obowiązujących w nich zasad.

Jeśli chodzi o szczegółowe dyrektywy metodologiczne, na których zostało oparte opracowanie, to do najważniejszych należą:

Zastosowanie tych metod pozwala na pogłębione przedstawienie obowiązujących modeli oraz zasad postępowań dyscyplinarnych formacji policyjnych z wielopłaszczyznowej perspektywy. Mam tu na myśli zarówno aspekt ogólnoteoretyczny, jak i funkcjonalno-dogmatyczny. Praca w zasadniczym zakresie została podzielona na rozdziały odpowiadające wyróżnionym zasadom. Jednak niektóre z nich w celu zapewnienia transparentności rozważań podzielono na mniejsze jednostki tekstu.

W celu scharakteryzowania modeli postępowania dyscyplinarnego formacji policyjnych niezbędne jest zastosowanie wskazanych wyżej dyrektyw metodologicznych także do analizy zasad nim rządzących. Obiektem rozważań w tej pracy będą zarówno relewantne akty prawne, jak i orzecznictwo sądowe oraz poglądy doktryny formułowane w nauce prawa. Tego rodzaju ujęcie tematu odpowiada formule nominalizmu metodologicznego , a w szerszym wymiarze konwencji metodologicznej definiowanej jako pozioma wykładnia prawa . Uważam, że tego rodzaju ujęcie będzie sprzyjać wzbogaceniu dyskursu w doktrynie prawa dyscyplinarnego.