Piech Magdalena, Pośrednicy internetowi w prawie Unii Europejskiej. Rola i obowiązki wobec treści użytkowników

Przedmiotem zainteresowania publikacji są rola i obowiązki pośredników internetowych wobec treści przekazywanych im przez użytkowników internetu na gruncie przepisów prawa Unii Europejskiej. Jej celem jest całościowe ujęcie tej problematyki. Publikacja zmierza do zarysowania pojęcia pośrednika internetowego. Ma ona na celu określenie, w jakim zakresie i na jakich warunkach pośrednik internetowy jest chroniony od odpowiedzialności za treści użytkowników oraz do jakich działań jest lub może być zobowiązany na gruncie przepisów unijnych i krajowych. Szczególną uwagę poświęcono w publikacji podmiotom zapewniającym usługę hostingu.

Prawo unijne odnosi się do pośredników internetowych w dyrektywie 2000/31 Parlamentu Europejskiego i Rady z 8.06.2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego . Akt ten nie daje jednak wyczerpujących odpowiedzi na sformułowane wyżej pytania. Po pierwsze, w związku z rozwojem gospodarki internetowej i postępującą złożonością usług, problematyczny staje się zakres podmiotowy przepisów dotyczących pośredników internetowych i zastosowanej wobec nich ochrony. Po drugie, niejasna pozostaje sfera dopuszczalnych obowiązków pośredników internetowych dotyczących zwalczania treści bezprawnych. Po trzecie, wątpliwości budzą działania, jakie bez utraty przywilejów gwarantowanych dyrektywą 2000/31 mogą podejmować pośrednicy, chcąc wyjść naprzeciw oczekiwaniom dotyczącym ich zaangażowania w zwalczanie treści bezprawnych. Kwestie te zostaną omówione w kolejnych rozdziałach publikacji.

Pierwszym aspektem, jaki będzie przedmiotem analizy, jest pojęcie pośredników internetowych. Nie zostało ono zdefiniowane na gruncie przepisów unijnych lub w sposób spójny przez doktrynę. Rozumienie tego pojęcia i terminologia wykorzystywana dla opisania pośredników internetowych są niejednolite. Nie sposób jednak ignorować istnienia tej kategorii podmiotów wobec utrwalonego i powszechnego odwoływania się do tego pojęcia w doktrynie oraz wobec zgody co do odrębności usługodawców zwykle zaliczanych do tej kategorii. Za próbą podmiotowego ujęcia pośredników internetowych przemawia także fakt, że w obecnym stanie prawnym usługodawcy, których można uznać za pośredników internetowych, korzystają z wyłączenia odpowiedzialności przewidzianego w dyrektywie 2000/31 oraz są zwolnieni z ogólnego obowiązku monitorowania treści i poszukiwania treści bezprawnych. Istotne jest więc pytanie o to, kto może z takiej ochrony skorzystać.

Mimo dużego zróżnicowania usług pośredników oraz odmiennych modeli biznesowych, w oparciu o które prowadzą oni działalność, ich wspólną cechą jest służebny stosunek wobec treści pochodzących od użytkowników. Posługiwanie się szerokim pojęciem pośredników internetowych zmusza oczywiście do stosowania pewnych uogólnień i uniemożliwia dogłębną analizę problematyki właściwej dla określonych typów usług. Pozwala jednak na zilustrowanie szerszej – i jak się wydaje, istotnej dla społeczeństwa informacyjnego – problematyki podmiotów pośredniczących w dostępie do treści. Praca nie aspiruje do zbudowania uniwersalnej definicji pośredników internetowych, ale do opisania tej tematyki i elementów wpływających na jej złożoność.

Publikacja stawia też pytanie o podejście, jakie powinni przyjąć usługodawcy będący pośrednikami wobec treści pochodzących od użytkowników w kontekście roli przypisanej im przez dyrektywę 2000/31 oraz kierowanych wobec nich oczekiwań co do zwalczania treści bezprawnych w Internecie. Pytanie to jest stawiane głównie w kontekście dążeń do zwalczania naruszeń praw własności intelektualnej, dóbr osobistych, mowy nienawiści, propagowania terroryzmu, seksualnego wykorzystywania dzieci lub innych szkodliwych społecznie czynów, które mają miejsce w świecie wirtualnym.

Ujmując rzecz w pewnym uproszczeniu, zgodnie z wskazanymi wyżej przepisami unijnymi , pośrednicy internetowi ponoszą tym mniejsze ryzyko odpowiedzialności za treści podmiotów trzecich, im mniej o nich wiedzą i im bardziej są wobec nich pasywni . Relacja pośredników wobec treści jest w założeniu czysto techniczna i bierna. Jednocześnie, z uwagi na posiadane przez nich możliwości techniczne oraz ich widoczność jako ważnych i często zasobnych podmiotów gospodarczych, dostrzegalne jest społeczne, a nierzadko także polityczne oczekiwanie, że będą oni pełnić funkcję „porządkującą” Internet. Ponieważ eliminowanie treści bezprawnych u źródeł ich pochodzenia napotyka ograniczenia, pośrednicy internetowi są adresatami wniosków o uniemożliwienie dostępu do treści. Znajduje to wyraz w kierowanych do nich przez podmioty poszkodowane – ich klientów lub strony trzecie – skargach i pozwach sądowych oraz w coraz dalej idącym angażowaniu ich przez prawodawców w zwalczanie treści bezprawnych.

W tych okolicznościach pośrednicy internetowi przestają być tylko ogniwem w łańcuchu komunikacji pomiędzy użytkownikami i nierzadko stają się wykonawcami władczych decyzji organów. Co więcej, niektóre grupy pośredników podejmują decyzje dotyczące uniemożliwienia dostępu do treści bezprawnych z własnej inicjatywy na mocy regulaminu świadczenia usług lub umowy zawartej z użytkownikiem. Ponieważ usuwanie treści lub ograniczanie do nich dostępu wpływa na gwarantowaną w prawie unijnym wolność wypowiedzi i informacji, działania te mają istotny wymiar społeczny.

W rozdziale I publikacji podjęto próbę sformułowania definicji i rozumienia pojęcia pośredników internetowych oraz zdefiniowania związanych z tą tematyką pojęć. Omówiono w nim m.in. problem rozdźwięku pomiędzy potocznym rozumieniem pojęcia usługodawców będących pośrednikami a rozumieniem prawnym, wynikającym z dyrektywy 2000/31. Przeanalizowano także podejście wybranych państw członkowskich do klasyfikowania niektórych usług jako pośredników internetowych oraz wskazówki, jakie w tej kwestii wynikają z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości.

Rozdział II koncentruje się na usługach określanych w dyrektywie 2000/31 jako hosting. Z uwagi na pojawienie się nowych usług polegających na przechowywaniu treści, które odbiegają swym charakterem od hostingu zdefiniowanego w dyrektywie, praca wprowadza dodatkowe pojęcia na określenie tej kategorii usług . W założeniu autorki co do zasady hosting w rozumieniu klasycznym, jak również jego nowsze warianty (hosting wirtualny, usługa przechowywania i udostępniania treści użytkowników) mieszczą się w pojęciu pośredników internetowych. Publikacja opisuje problematykę związaną z tą kategorią usługodawców, w tym częściową nieadekwatność wymagań stawianych im w orzecznictwie TS.

Rozdział III zawiera analizę postanowień dyrektywy 2000/31, mających na celu zabezpieczenie działalności pośredników internetowych przed nadmiernym ryzykiem prawnym lub nieproporcjonalnymi obowiązkami dotyczącymi nadzoru nad treściami użytkowników. Dotyczy on wyłączeń odpowiedzialności przewidzianych dla określonych kategorii usług pośredników oraz wprowadzonego dla tych usług zwolnienia z ogólnego obowiązku monitorowania treści użytkowników. Przepisy sekcji IV dyrektywy 2000/31 zawierają charakterystykę usług pośredników internetowych w rozumieniu prawodawcy unijnego i pośrednio determinują rolę, jaką powinni oni sprawować wobec treści. W rozważaniach przedstawiono sugestie interpretacyjne pozwalające na właściwe, zdaniem autorki, rozumienie tych przepisów. Przeanalizowano także zakres pojęcia ogólnego obowiązku monitorowania oraz dopuszczalnych form angażowania pośredników w zwalczanie treści bezprawnych.

Rozdział IV podsumowuje obowiązki związane ze zwalczaniem treści bezprawnych, jakie zgodnie z dyrektywą 2000/31 mogą zostać nałożone na pośredników internetowych mocą przepisów powszechnie obowiązujących. Wskazano w nim wybrane unijne i krajowe przepisy wypełniające tę dozwoloną sferę. Przedmiotem rozważań są także projektowane lub obowiązujące przepisy nakładające obowiązki, które można uznać za wykazywanie przez ich adresatów należytej staranności w odniesieniu do określonych kategorii treści.

Rozdział V opisuje obowiązki, które adresowane są do pośredników mocą indywidualnych rozstrzygnięć sądów lub organów publicznych. Przeanalizowano w nim przepisy unijne, które mogą być podstawą wydawania wobec pośredników nakazów w rozstrzygnięciach jednostkowych. Opisano również wynikające z orzecznictwa TS wymogi, jakie powinny spełniać nakładane na nich nakazy. Rozważania uzupełniono analizą środków technicznych pozwalających na realizację tych nakazów.

W rozdziale VI opisano obowiązki, jakie pośrednicy internetowi przyjmują na siebie dobrowolnie, mocą postanowień umownych lub instrumentów samoregulacyjnych. Uwzględnia on porozumienia istniejące na poziomie unijnym, międzynarodowym oraz w wybranych państwach członkowskich. Analiza pozwala skonfrontować rolę przypisaną pośrednikom w prawie unijnym z funkcjonującymi obecnie praktykami rynkowymi. Podejmowane działania wykraczają bowiem często poza ramy ustanowione w dyrektywie 2000/31 i wskazują na realny, uwzględniający ekonomiczno-społeczne uwarunkowania stosunek pośredników do treści użytkowników.

Ze względu na przyjęcie w pracy perspektywy unijnej, choć posiłkuje się ona przepisami krajowymi dla zilustrowania tendencji lub przedstawienia doświadczeń płynących z poszczególnych państw członkowskich UE, nie dąży ona do wyczerpującego opisania stanu prawnego każdego z nich. Takie podejście wynika z kluczowej roli UE – a także organizacji międzynarodowych – w dalszym kształtowaniu otoczenia prawnego pośredników internetowych. Ponadto, przyjęcie innej perspektywy utrudnia zmienność przepisów dotyczących społeczeństwa informacyjnego na poziomie krajowym, wynikająca np. z aktualnych wydarzeń lub nowych wyzwań dotyczących treści dystrybuowanych w Internecie. Książka nie odwołuje się co do zasady do sytuacji pośredników internetowych w państwach trzecich. Ta tematyka, zwłaszcza w odniesieniu do rozwiązań funkcjonujących w Stanach Zjednoczonych, została w sposób obszerny opisana w polskiej i europejskiej literaturze .

Ponieważ omawiana tematyka nieodłącznie wiąże się z technologiami informatyczno-komunikacyjnymi, w pracy pojawia się wiele pojęć z tej dziedziny (np. Internet , strona internetowa, blokowanie stron, sieci bezprzewodowe). Ich użycie jest niezbędne dla wyjaśnienia praktycznych aspektów funkcjonowania pośredników internetowych i opisania kontekstu, w którym funkcjonują. Analiza tych pojęć wykracza poza ramy pracy, są one tu więc używane w uproszczeniu, bez dogłębnej analizy ich technicznego funkcjonowania , a więc w rozumieniu potocznym, które nie oddaje wszystkich technologicznych zawiłości i niuansów.