Banaszak Bogusław, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych

Dokonujące się w Polsce zmiany ustrojowe stymulują wzrost zainteresowania określonymi zagadnieniami z zakresu prawa porównawczego. Napływające do mnie sygnały od Czytelników proponujących poszerzenie niektórych wątków, zwłaszcza pod kątem dyskusji toczonych w polskim piśmiennictwie prawniczym, nie mogły pozostać bez reakcji. Równocześnie proponowano ograniczenie odwołań do polskiego ustawodawstwa i praktyki ustrojowej jako znanej Czytelnikom. Te sugestie wpłynęły w znacznej mierze na kierunek prac nad trzecim wydaniem Porównawczego prawa konstytucyjnego współczesnych państw demokratycznych.

Książka ta znalazła dotychczas licznych odbiorców i wykorzystywana jest przez studentów na różnych humanistycznych kierunkach studiów, a także do pogłębienia wiadomości z szeroko rozumianego prawa publicznego, nie tylko prawa konstytucyjnego. Z tego powodu z zadowoleniem przyjąłem propozycję wydawnictwa Wolters Kluwer, aby trzecie wydanie ukazało się w serii akademickiej i miało formę łatwiejszą w odbiorze.

Szybkie wyczerpanie się pierwszego nakładu świadczyło o dobrym przyjęciu książki przez Czytelników. Propozycja wydawnictwa Wolters Kluwer, aby zamiast dodruku w niezmienionej formie przygotować nowe wydanie Porównawczego prawa konstytucyjnego, skłoniła mnie do podjęcia prac. Jego potrzeba wynika z konieczności poruszenia nowych wątków, w ostatnich latach szczególnie interesujących opinię publiczną. Z tego samego względu niektóre rozważania wymagały rozszerzenia. Do poczynienia pewnych zmian przyczyniły się także uwagi zamieszczane w recenzjach oraz w listach od Czytelników. Mam nadzieję, że wszystkie dokonane w tym wydaniu uzupełnienia, a także redukcje treści dotychczasowych pozwoliły nie tylko na uaktualnienie całej pracy, ale też na jej dostosowanie do wymagań różnych kręgów odbiorców.

Od oświecenia obserwujemy stały wzrost zainteresowania problematyką ustroju państwa. Przyczyniło się do tego na pewno ożywienie intelektualne tego okresu, ale także coraz większa dostępność informacji o innych państwach i postępujące różnicowanie sposobów ich organizacji wewnętrznej odzwierciedlające poszukiwanie takich konstrukcji prawnych, które najlepiej realizują zasady i idee leżące u podstaw danego państwa. Proces ten nie uległ współcześnie zahamowaniu, przeciwnie – uległ rozszerzeniu i pogłębieniu. Wiek XX cechowało stałe rozszerzanie się kontaktów politycznych, gospodarczych i społecznych między poszczególnymi krajami. Rozwój ten stymuluje wzrost zainteresowania istniejącymi u bliższych lub dalszych sąsiadów rozwiązaniami ustrojowymi. Dzieje się tak także i dlatego, że obserwujemy stałe przenikanie się idei mających na celu udoskonalenie istniejących instytucji lub zastąpienie ich nowymi, bardziej efektywnymi. Korespondująca z tym intensyfikacja badań prawnoporównawczych powoduje wyodrębnianie się nowej, samodzielnej dyscypliny naukowej – prawa porównawczego. Jej zadaniem jest ukazanie podobieństw i różnic systemów prawnych, instytucji prawnych, gałęzi prawa itp. oraz ich ocena z określonego punktu widzenia. Najczęściej będzie chodziło o względy typowo utylitarne i o wykorzystanie we własnym kraju osiągniętych w trakcie badań komparatystycznych rezultatów do tworzenia prawa bądź do jego interpretacji i stosowania. Problemy współczesnego świata nie ograniczają się przecież tylko do terytorium jednego kraju. Dobrze jest więc, że – jak słusznie zauważyła J. Zakrzewska – „możemy porównywać naszą sytuację z wieloma krajami, a mając większe możliwości porównań, mamy też znacznie większe możliwości wyboru” . Warto też pamiętać, że obecnie, w dobie umiędzynarodowiania się stosunków gospodarczych, politycznych i kulturalnych prawnicy coraz częściej obsługują klientów z różnych krajów i muszą znać zawiłości różnych systemów prawnych, a sądy w rozstrzyganiu spraw coraz częściej nawiązują do orzecznictwa sądów innych krajów i w uzasadnieniach opierają się na wynikach analiz prawnoporównawczych. Ponadto podczas coraz częściej organizowanych konferencji naukowych o charakterze komparatystycznym dokonuje się wymiana poglądów, zapoznawanie z doświadczeniami w funkcjonowaniu określonych instytucji prawnych.

Dla uzyskania pełniejszego obrazu instytucji wchodzących w ramy ustroju współczesnych państw demokratycznych należy dokonać w miarę przejrzystej analizy każdej z nich. Rodzi to konieczność wyboru instytucji będących przedmiotem badań w oparciu o kryterium ich merytorycznego podobieństwa, posługiwania się pewnymi uproszczeniami niezbędnymi dla dokonywania generalizacji i koncentrowania się tylko na niektórych zagadnieniach, najbardziej istotnych dla charakterystyki danej instytucji lub określonego jej typu, bez nadmiernego wgłębiania się w szczegóły, rozbijające tok wywodów. Prowadzi to również, siłą rzeczy, do usystematyzowania różnych aspektów przedmiotów badań wokół głównych wątków tematycznych istotnych dla istnienia państwa demokratycznego oraz do dokonywania klasyfikacji badanych konstrukcji ustrojowych. Wszystkie typologie starałem się oprzeć na wyróżnieniach występujących w konstytucjach i aktach prawnych, a także na ugruntowanych w nauce prawa kryteriach. Wyróżnieniu określonego modelu, rodzaju itp. towarzyszy z reguły podanie przykładów państw, w których on występuje. Przytaczam przy tym przykłady pochodzące z różnych regionów czy też różnych tzw. kultur prawnych. Umożliwi to zainteresowanym daną instytucją wykorzystanie własnych wiadomości o ustroju poszczególnych państw oraz ewentualne samodzielne głębsze studia. Wykorzystuję też orzecznictwo sądowe, stosując w przypisach odesłania do zbiorów orzeczeń używanych powszechnie w danym kraju.

To wszystko powinno ułatwić odbiór rozważań, które adresowane są nie tylko do specjalistów z zakresu prawa konstytucyjnego, ale także do prawników na co dzień zajmujących się innymi gałęziami prawa. Nie można pominąć tego, że i oni coraz częściej we współczesnym państwie prawnym muszą sięgać po konstytucję i komentujące jej normy prace konstytucjonalistów. Napotykają przy tym wątki komparatystyczne i choćby tylko wiedzeni ciekawością mogą chcieć je pogłębić, aby rozstrzygnąć trapiące ich wątpliwości lub dzięki poznaniu bliżej uwarunkowań konkretnych instytucji ustrojowych lepiej zrozumieć zasady ich funkcjonowania. Praca ta adresowana jest również do politologów, dziennikarzy, studentów uniwersyteckich wydziałów humanistycznych, polityków i wszystkich, którzy interesują się trudnymi mechanizmami rządzenia państwem oraz jego organizacją i funkcjonowaniem jego instytucji.

Konieczność porównywania ze sobą różnych systemów prawnych rodzi wiele trudności, poczynając od tłumaczenia na język polski używanych w nich terminów, przez wieloznaczność stosowanych w nauce prawa pojęć, po uproszczenia towarzyszące wszelkim uogólnieniom. Przyczyni się to zapewne do tego, że niektórzy Czytelnicy nie będą w pełni usatysfakcjonowani. Będę więc wdzięczny za wszelkie uwagi na temat treści tych rozważań.