Karlik Piotr, Poręczenie majątkowe w polskim procesie karnym

Poręczenie majątkowe zgodnie z systematyką kodeksu postępowania karnego zaliczane jest do nieizolacyjnych środków zapobiegawczych. Obok pozostałych rodzajów poręczeń, dozoru Policji, nakazu opuszczenia mieszkania zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazów określonych w art. 276 k.p.k. i zakazu opuszczania kraju, ma ono stanowić alternatywę dla najsurowszego środka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe aresztowanie. Nie oznacza to jednak, jak uznaje się zgodnie w orzecznictwie i nauce procesu karnego, że poręczenie majątkowe ma charakter subsydiarny względem izolacyjnego środka zapobiegawczego.

Poręczenie majątkowe uważane jest za drugi, po tymczasowym aresztowaniu, najbardziej dolegliwy (surowy) środek zapobiegawczy. Wkracza ono w prawa i wolności obywatelskie, wprowadzając zasadnicze ograniczenie możliwości dysponowania określonymi wartościami majątkowymi, takimi jak: pieniądze, papiery wartościowe, zastaw czy hipoteka. W najbardziej skrajnych przypadkach stosowanie tego środka może zakończyć się orzeczeniem przepadku przedmiotu poręczenia. Przedmiot złożony tytułem poręczenia majątkowego staje się wówczas własnością Skarbu Państwa.

Wykształcenie się instytucji poręczenia majątkowego w znanym dziś kształcie nastąpiło w latach 70. XX w., wraz z przyjęciem przepisów kodeksu postępowania karnego z 1969 r. Przepis art. 266 k.p.k. z 1997 r. stanowi dosłowne powtórzenie wcześniejszej regulacji. Przebudowany został jednak model stosowania środków zapobiegawczych. Istotną, choć nie zawsze docenianą rolę, pełni w tym zakresie przepis art. 257 § 2 k.p.k., który – jak się wydaje – kształtuje właściwy obraz funkcjonowania środków zapobiegawczych.

Zauważyć należy, że instytucja poręczenia majątkowego była dotychczas przedmiotem dwóch opracowań monograficznych. Pierwsze, autorstwa A. Bulsiewicza, zostało opublikowane w 1991 r. Stanowiło pionierską w nauce polskiego procesu karnego pracę w całości poświęconą poręczeniu majątkowemu. Druga praca, napisana przez D. Tarnowską, powstała już w realiach obowiązującego kodeksu postępowania karnego (2002 r.). Obie, niezwykle wartościowe monografie, nie wyczerpały jednak przedmiotu poręczenia majątkowego. Podobną uwagę odnieść należy do opracowań cząstkowych dotyczących instytucji poręczenia majątkowego, których pełen wykaz zawiera bibliografia dołączona do pracy. Pokazały jednocześnie, że instytucja ta jest niezwykle złożona, a oceny dotyczące konstrukcji i praktycznych aspektów jej funkcjonowania pozostały w wielu miejscach rozbieżne. Ponadto od czasu opublikowania wskazanych opracowań praktyka stosowania poręczenia majątkowego napotkała nowe problemy i trudności, które – jak dotąd – pozostają nierozstrzygnięte.

Kontrowersyjność instytucji, złożoność związanych z nią problemów, a nadto jej praktyczna przydatność przesądziły o wyborze tematu niniejszej pracy. Wskazane okoliczności miały także istotny wpływ na jej charakter oraz przyjęte w niej założenia. Przesądziły ponadto o wyborze metod badawczych. Metoda dedukcyjna, polegająca na analizie źródeł prawa, orzecznictwa sądowego i literatury przedmiotu, została uzupełniona metodą indukcyjną, opartą na analizie wyników przeprowadzonych badań. Otrzymano w ten sposób kompletny materiał badawczy. Umożliwił on spojrzenie na poręczenie majątkowe ze wszystkich możliwych perspektyw i płaszczyzn.

Książka została oparta w istotnym stopniu na rezultatach badań aktowych i ankietowych. Badania ankietowe przeprowadzone zostały w oparciu o kwestionariusz ankiet zawierający najważniejsze pytania z punktu widzenia funkcjonowania poręczenia majątkowego, skierowany do sędziów sądów powszechnych i prokuratorów powszechnych jednostek prokuratury. Badaniami objęto 20 prokuratur rejonowych i 26 prokuratur okręgowych oraz 20 sądów rejonowych i 26 sądów okręgowych. Odpowiedzi uzyskano z 68 jednostek, co stanowi blisko 74% ogółu wysłanych ankiet. Analiza odpowiedzi udzielonych na pytania zawarte w ankiecie pozwoliła na poznanie opinii sędziów i prokuratorów na temat praktycznych aspektów funkcjonowania instytucji poręczenia majątkowego.

Wyniki te zostały zestawione z rezultatami drugiej części badań, tj. z analizą akt spraw, w których zastosowane zostało poręczenie majątkowe. Tym razem próba badawcza objęła następujące sądy okręgowe: Sąd Okręgowy w Poznaniu, Sąd Okręgowy w Gdańsku, Sąd Okręgowy w Koninie oraz Sąd Okręgowy w Zielonej Górze. W ten sposób udało się wyodrębnić i objąć badaniami 157 postanowień o zastosowaniu poręczenia majątkowego i niemal taką samą liczbę protokołów z przyjęcia przedmiotu składanego tytułem tego środka. Pozwoliło to na ustalenie rzeczywistego obrazu funkcjonowania instytucji poręczenia w praktyce polskiego wymiaru sprawiedliwości.

Przedstawione w pracy wnioski sformułowane zostały zatem przy uwzględnieniu trzech płaszczyzn badawczych: opinii sędziów i prokuratorów na temat roli poręczenia majątkowego i jego funkcjonowania w procesie karnym, akt spraw karnych, w których zastosowano poręczenie majątkowe oraz analizy obowiązujących przepisów i stanowiska doktryny procesu karnego.

Podstawowym celem niniejszej pracy jest pokazanie szczególnej roli i miejsca poręczenia majątkowego w systemie środków zapobiegawczych. Wynika to z przyjętego na wstępie założenia, zgodnie z którym ten nieizolacyjny środek zapobiegawczy w sposób zasadniczy różni się od pozostałych środków zapobiegawczych. W przekonaniu autora dopiero zrozumienie istoty tej instytucji pozwoli na właściwe jej wykorzystywanie w ramach postępowania karnego. W przeciwnym wypadku poręczenie majątkowe nie będzie miało szans stać się realną alternatywą dla tymczasowego aresztowania.

Przyjętym założeniom, metodom badawczym oraz celowi pracy odpowiada struktura książki, w której wydzielono pięć rozdziałów, które zawierają krytyczną analizę instytucji poręczenia majątkowego w świetle obowiązujących przepisów, stanowiska nauki oraz orzecznictwa sądowego. Zostało to wzbogacone o wyniki badań zrealizowanych w ramach pracy badawczej. Dzięki takiej kompozycji możliwe było pokazanie teoretycznych rozważań poświęconych poręczeniu majątkowemu na tle praktyki sądów i prokuratur.

Rozdział I poświęcony został rozważaniom o charakterze teoretycznoprawnym. Poza prezentacją poręczenia majątkowego na tle innych dziedzin prawa, skupiono się przede wszystkim na ukazaniu jego istoty. Szczególne znaczenie przypisano zagadnieniu przymusu prawnego w kontekście stosowania poręczenia majątkowego. Sporo miejsca poświęcono także instytucji poręczenia w świetle obowiązującej Konstytucji RP, zwłaszcza w kontekście zgodności orzekania przepadku jego przedmiotu z normami ustawy zasadniczej.

Rozdział II przedstawia poręczenie majątkowe na tle pozostałych środków zapobiegawczych. Omówiono w nim przede wszystkim zasady stosowania środków zapobiegawczych i wynikające z nich dyrektywy. W rozdziale tym dokonano także prezentacji celów i funkcji, jakie ma realizować poręczenie majątkowe w procesie karnym. Kilka uwag poczyniono też o relacjach, jakie zachodzą pomiędzy poręczeniem majątkowym a pozostałymi środkami przymusu, zwłaszcza tymczasowym aresztowaniem i listem żelaznym. Ponadto w rozdziale tym zawarto rozważania natury historycznej oraz prawnoporównawczej.

Rozdział III prezentuje instytucję poręczenia majątkowego w ujęciu dynamicznym. Stosowanie poręczenia majątkowego stanowi złożony proces, który składa się z wielu następujących po sobie elementów. Ominięcie któregokolwiek z nich spowoduje, że środek ten będzie po prostu nieefektywny. W rozdziale tym wszechstronnej analizie zostały poddane wymagania stawiane postanowieniu o zastosowaniu poręczenia majątkowego. Rozwiązano też kwestię statusu osoby poręczającej. W rozdziale tym przedstawiono także, jak powinno wyglądać postępowanie organu procesowego po ustaniu poręczenia majątkowego. Dotyczy to zwłaszcza kwestii zwracania kwoty poręczenia majątkowego wraz z odsetkami i możliwości jej zaliczania na poczet orzeczonej grzywny, kosztów procesu itp.

W rozdziale IV omówiono zagadnienie przepadku poręczenia majątkowego. Przedstawiono podstawy orzekania przepadku, które w znaczący sposób ograniczają szersze wykorzystywanie tego środka w praktyce. Zweryfikowano także model postępowania w ramach wykonania orzeczenia o przepadku poręczenia majątkowego. Zwrócono uwagę na to, że dokonano kilku istotnych nowelizacji w ramach postępowania egzekucyjnego w administracji, które obecnie dają więcej możliwości właściwym organom egzekucyjnym.

Rozdział V zawiera krytyczne podsumowanie istniejących obecnie regulacji. Została w nim także wysunięta propozycja nowego spojrzenia na poręczenie majątkowe. Zwrócono uwagę, że choć pozostaje ono nieizolacyjnym środkiem zapobiegawczym, to w praktyce jest ono silnie powiązane z tymczasowym aresztowaniem.

Książka powstała na podstawie doktoratu przygotowanego w Zakładzie Postępowania Karnego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, stąd też chciałbym złożyć szczególne podziękowania mojemu Promotorowi – Panu prof. dr. hab. Pawłowi Wilińskiemu za pełną życzliwości i wyrozumiałości opiekę naukową.

Pragnę także wyrazić swoją wdzięczność recenzentom – Pani prof. UAM dr hab. Hannie Paluszkiewicz i Panu prof. dr. hab. Jerzemu Skorupce, których cenne rady stanowiły dla mnie nieocenioną pomoc i przyczyniły się do powstania tej książki. Słowa podziękowania należą się także Panu prof. UŁ dr. hab. Jackowi Izydorczykowi – recenzentowi wydawniczemu.