Etel Maciej, Pojęcie przedsiębiorcy w prawie polskim i prawie Unii Europejskiej oraz w orzecznictwie sądowym

Przedsiębiorca jest obiektem szerokiego zainteresowania ze strony wielu dziedzin nauki. Każda z nich ma jednak własne, często swoiste powody, dla których wyraża swoje nim zainteresowanie. Przez to pojęcie przedsiębiorcy jest różnie rozumiane. Nie jest ono jednolite nawet w obrębie danej dziedziny. Taka sytuacja ma miejsce w szczególności w naukach ekonomicznych i prawnych. Nie oznacza to jednak, że przedsiębiorcę jednoznacznie interpretuje się w socjologii, politologii bądź w naukach humanistycznych .

Znamienne jest także i to, że dla jednych dziedzin nauki ważniejsze jest przedmiotowe ujmowanie przedsiębiorcy i postrzeganie go przez pryzmat przedsiębiorstwa (np. w naukach humanistycznych i części nauk ekonomicznych). Natomiast dla innych nauk istotniejsze zdaje się ujęcie podmiotowe, czyli ujęcie odnoszące się do przedsiębiorcy jako podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo. Różnice w podejściu przedmiotowym i podmiotowym są o tyle istotne, że inne cechy (właściwości) pozwalają odróżniać przedsiębiorstwa, a jeszcze inne charakteryzują przedsiębiorcę.

Przedsiębiorca jest bardzo ważnym podmiotem dla prawa. Na przedsiębiorcach opiera się gospodarka. Stan przedsiębiorczości determinuje poziom i rozmiary konsumpcji oraz inne zachowania społeczne. Dlatego też przedsiębiorca staje się w prawie postacią centralną. Normy prawne muszą uregulować większość zachowań przedsiębiorców, mimo iż w warunkach gospodarki rynkowej niepotrzebne zdaje się regulowanie prawne tego, co i ile oraz jak przedsiębiorca ma produkować (świadczyć usługi) oraz komu i za ile sprzedawać. Ze względu na miejsce zajmowane przez przedsiębiorcę w systemie społecznym konieczne jest jednak uregulowanie prawne obowiązków i uprawnień przedsiębiorców względem państwa, a także wobec innych przedsiębiorców, konsumentów, pracowników i wielu innych jeszcze podmiotów, z podmiotami międzynarodowymi włącznie.

Charakter stosunków prawnych z udziałem przedsiębiorcy również nie jest jednolity. Z jednej strony przedsiębiorca występuje bowiem jako podmiot podporządkowany władztwu państwowemu innego podmiotu (najczęściej organu władzy publicznej). Natomiast z drugiej strony przedsiębiorca jest podmiotem stosunków prawnych opartych na równości stron.

W związku z tym wyłania się pytanie: czy prawo powinno definiować pojęcie przedsiębiorcy, czy powinno to czynić w formie definicji legalnej i czy powinno to czynić jednolicie w odniesieniu do różnych stosunków prawnych, w których występuje przedsiębiorca?

Pytanie to należy odnieść w pierwszej kolejności do prawa krajowego, ponieważ zapewnienie jednolitości pojęć w obrębie jednego systemu prawnego (tutaj prawa krajowego) wydaje się dość oczywiste i zdecydowanie łatwiejsze w porównaniu z analogicznym zabiegiem dokonywanym w skali międzynarodowej. Szczególnie zaś interesujące jest uwzględnienie sytuacji, która dotyczy państw członkowskich Unii Europejskiej. Prawo UE obowiązuje bowiem w państwach członkowskich wprost (bezpośrednio) lub w wyniku implementacji dyrektyw unijnych do prawa krajowego.

Problem jest więc podwójnie złożony: po pierwsze, w odniesieniu do prawa krajowego, po drugie, w relacji prawa krajowego do prawa międzynarodowego publicznego oraz prawa UE. Rozwiązanie problemu ma istotne znaczenie nie tylko dla nauki, lecz przede wszystkim dla praktyki stanowienia, wykładni, stosowania, kontroli i egzekucji prawa.

Wybór tematu niniejszego opracowania podyktowany był wieloma względami. Z jednej strony był on związany z chęcią wyjaśnienia zarysowanego wyżej problemu teoretycznego, co wobec braku odpowiednich opracowań w nauce prawa utwierdzało w przekonaniu o słuszności wyboru. Z drugiej strony jeszcze bardziej przekonujące były względy praktyczne.

Wstępna analiza prawna zagadnienia dotyczącego pojęcia przedsiębiorcy nie pozostawia wątpliwości co do tego, że na gruncie prawa krajowego pojęcie to ulegało ewolucji i konstruowane było na podstawie różnych kryteriów. W rezultacie wyrażano je nie tylko za pomocą różnej terminologii, lecz przede wszystkim w sposób niejednolity nawet w obrębie jednego (krajowego) systemu prawnego.

W modelowym (wzorcowym) założeniu system prawny, a w szczególności system prawa krajowego, powinien funkcjonować jako pewna całość składająca się z uporządkowanych elementów (norm prawnych) połączonych więzią formalną i treściową. Tymczasem terminami „przedsiębiorca” i „działalność gospodarcza” posługuje się kilkaset ustaw, w wyniku czego równolegle funkcjonuje kilkadziesiąt definicji tych pojęć. Oczywiście nie są one tożsame. Stan ten nie realizuje dyrektywy niesprzeczności wiążącej organy stanowiące i stosujące prawo . Z tego względu porządku krajowego nie sposób uznać za spójny wewnętrznie. Pomimo podnoszonych postulatów i oczekiwań do ujednolicenia terminu „przedsiębiorca” nie doszło. Nawet ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.), definiując termin „przedsiębiorca”, powiela niefortunne sformułowanie „w rozumieniu ustawy”, czym podaje w wątpliwość konstytucyjny i w pewnym sensie nadrzędny charakter tego pojęcia . W tej sytuacji wybór tematu opracowania i jego cel stają się zasadne. Istnieje bowiem konieczność uporządkowania systemu prawnego Polski w zakresie definiowania i identyfikacji przedsiębiorcy. Gdy zaś analizę tę poszerzyć o normy prawa międzynarodowego publicznego i prawa UE, to stało się oczywiste, że problem wymaga pogłębionych studiów, a zwłaszcza objęcia nimi także orzecznictwa sądów krajowych i międzynarodowych (europejskich).

Polska od 1 maja 2004 r. stała się pełnoprawnym członkiem UE. Członkostwo w organizacji, której priorytetem jest dążenie do rozwoju gospodarczego poprzez kompleksowe działania zmierzające do likwidacji barier, utworzenie wspólnego rynku i unii gospodarczo-walutowej, wymaga przyjęcia wspólnych podstaw prawnych. Normy prawa UE tworzą zatem odrębny porządek, niezależny i nadrzędny względem regulacji krajowych, na rzecz którego państwa członkowskie coraz szerzej ograniczają swoją autonomię. Kluczowymi cechami tego systemu są: pierwszeństwo przed prawem krajowym państw członkowskich oraz bezpośrednia skuteczność, łącznie gwarantujące efektywne stosowanie wspólnych regulacji i realizację podstawowych idei UE . Wytwarza to przekonanie o tym, że dalece idące ograniczenie suwerenności państwa członkowskiego często sprowadza rolę krajowych organów ustawodawczych do pełnienia wyłącznie funkcji wykonawczych – materialnej i formalnej implementacji norm UE w prawie wewnętrznym . Europeizacja (harmonizacja) prowokuje konieczność rewitalizacji systemu prawnego, stworzenia nowego ładu, poszukiwania nowych optymalnych rozwiązań, co w praktyce następuje na gruncie regulacji wewnętrznych państw członkowskich .

Na tej podstawie słusznie podnosi się, iż relacja Polski z UE powinna kształtować również interpretację terminu „przedsiębiorca”. Jeżeli implementacja rozwiązań unijnych nie uwzględni omawianego pojęcia, wszelkie zmiany będą wyłącznie pozorne i powierzchowne, a rzeczywista integracja, liberalizacja i zwiększenie efektywności gospodarczej po prostu nie będą miały miejsca .

Termin „przedsiębiorca”, jeżeli jest wykorzystywany w prawie europejskim, to wyłącznie w niezbędnym ujęciu językowym. Prawo unijne nie formułuje jego znaczenia w sensie definicji normatywnej. Jednocześnie jednak termin jest szeroko interpretowany przez organy UE i Trybunał Sprawiedliwości UE (dawniej ETS). W ten sposób w dorobku unijnym znaczenie terminu zostało sprecyzowane, lecz nie w formie definicji normatywnej.

Ponadto należy zauważyć, że normy prawa UE nie są w pełni niezależne . Państwa członkowskie UE, jak również sama UE, są aktywnymi uczestnikami międzynarodowych stosunków gospodarczych. Tym samym treść unijnej regulacji jest bezpośrednio lub pośrednio determinowana zobowiązaniami międzynarodowymi UE i jej państw członkowskich . Wskazuje to, że regulacje prawne UE w zakresie swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług mogą i powinny być oceniane również przez pryzmat zobowiązań ponadeuropejskich (międzynarodowych) .

Dokonując na tej podstawie wyboru tematu opracowania, przyjęto założenie, że konieczne jest uporządkowanie sytemu prawa krajowego. Może to nastąpić poprzez oznaczenie pojęcia przedsiębiorcy w drodze stosowanej powszechnie definicji systemowej. Jednocześnie jednak nie może to pozostawać niezależne od zobowiązań RP wynikających z członkostwa w UE i innych umów międzynarodowych. Taka formuła problemu sugeruje założenie jednej z trzech alternatywnych możliwości:

Każda z wymienionych jest możliwa. Jednocześnie jednak każda wydaje się zbyt radykalna. Dlatego też za najbardziej prawdopodobną uznaję, że państwo członkowskie UE może posługiwać się własną definicją legalną identyfikującą przedsiębiorcę, skonstruowaną i stosowaną w sposób zgodny z zasadami techniki prawodawczej. Jednakże przy dokonywaniu wykładni pojęcia w stanach faktycznych zawierających element unijny (łącznik unijny) powinno stosować interpretację terminu ukształtowaną w acquis communautaire (acquis de l'union). Założenie to przyjmuję za główną tezę publikacji.

Teza wyznacza podstawowe zadanie badawcze dotyczące ustalenia, jakie działania należy podjąć, aby ujednolicić system prawa krajowego oraz zagwarantować stosowanie pojęcia przedsiębiorcy zgodne z acquis communautaire (acquis de l'union).

Podstawowym celem opracowania jest zatem sformułowanie postulatów de lege lata i de lege ferenda odnoszących się do poszczególnych aktów prawnych oraz do całego systemu prawa krajowego, uwzględniających zobowiązania wynikające ze statusu państwa członkowskiego UE oraz podmiotu prawa międzynarodowego.

Przyjęta teza główna i podstawowe pytanie badawcze wyznaczyły strukturę książki, na którą składa się pięć rozdziałów, zakończonych wnioskami cząstkowymi, kolejno zmierzających do realizacji jej głównego celu.

Rozdział I obejmuje analizę poglądów teorii prawa dotyczących istoty i reguł stanowienia definicji normatywnych oraz skutków ich wprowadzenia dla wykładni prawa. Zmierzam w nim do udzielenia odpowiedzi na pytanie o rolę, jaką w systemie prawnym pełnią definicje legalne (normatywne). Uzasadnione wydaje się bowiem założenie (teza), że definicje normatywne stanowią przedmiot zainteresowania teorii prawa, która identyfikuje definicje w prawie, a także określa ich rolę, wagę i moc wiążącą. Skoro zatem ukształtowanie znaczenia pojęcia poprzez sformułowanie jego definicji w akcie normatywnym powoduje istotne konsekwencje, to stanowienie definicji nie może następować dowolnie, lecz winno być poddane określonym rygorom. Można również założyć, że definicja odgrywa istotne znaczenie dla wykładni prawa. Może to z kolei prowadzić do wniosku, że prawidłowo skonstruowana i zasadnie wprowadzona definicja legalna jest nie tylko warunkiem istnienia prawidłowego prawa, ale również, gwarantując jednoznaczne odczytanie norm prawnych, pozwala to prawo prawidłowo stosować. Niedopuszczalna wydaje się zatem sytuacja, w której równolegle w jednym systemie prawnym funkcjonuje wiele definicji legalnych tego samego terminu.

Rozdział II poświęcony jest analizie pojęć przedsiębiorcy i działalności gospodarczej w ponadnarodowych porządkach prawnych (prawo międzynarodowe publiczne i prawo UE wraz z acquis de l'union) oraz prawie wybranych państw członkowskich UE. Zmierza do sformułowania odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób definiowani są przedsiębiorca i działalność gospodarcza w prawie międzynarodowym, prawie UE i w prawie wybranych państw członkowskich?

Rozdział II obejmuje analizę treści wielu umów międzynarodowych, w szczególności aktów konstytuujących wybrane organizacje międzynarodowe (WTO, OECD, CEFTA), a także umów dwustronnych, których stroną jest Polska: umów o współpracy gospodarczej i handlowej oraz umów o unikaniu podwójnego opodatkowania. Racjonalne wydaje się bowiem założenie, że przedsiębiorca jako podmiot tak istotny dla prawa, stanowiący przedmiot regulacji na płaszczyźnie ponadnarodowej, jest definiowany w prawie międzynarodowym publicznym.

Rozdział II dokonuje również analizy prawa i dorobku UE w przyjętym zakresie. W szczególności zmierza do odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób acquis communautaire (acquis de l'union) identyfikuje przedsiębiorcę? Treść pytania uzasadnia założenie, że w prawie pierwotnym UE nie funkcjonuje definicja legalna pojęcia o znaczeniu systemowym, lecz termin ten jest szeroko interpretowany i komentowany przez organy i instytucje UE (w szczególności ETS).

Ostatnia część rozdziału II dotyczy analizy prawa wybranych państw członkowskich UE. Niezbędne jest bowiem rozstrzygnięcie: czy w prawie tych państw występują definicje legalne przedsiębiorcy (lub terminów pochodnych) oraz ewentualnie w jakim stopniu na ich treść wpływa sposób interpretacji właściwy UE?

Przy założeniu, że prawo państw członkowskich definiuje przedsiębiorcę, prawdopodobne jest wystąpienie następujących alternatywnych zachowań:

Powyższe ustalenia pozwolą również rozstrzygnąć, czy lub w jakim stopniu sposób identyfikacji przedsiębiorcy przyjęty w acquis communautaire (acquis de l'union) wiąże państwa członkowskie UE.

W rozdziale III omawiam genezę i ewolucję pojęć przedsiębiorca i działalności gospodarczej w prawie polskim. Pragnę bowiem uzyskać odpowiedź na pytania: czy w prawie polskim posługiwano się terminem „przedsiębiorca” oraz czy identyfikowano przedsiębiorcę poprzez stanowienie definicji legalnych, a może były to definicje o charakterze nadrzędnym, stosowane jednolicie w całym systemie prawa? Rozważenie powyższego jest niezbędne ze względu na fakt, że aktualny stan prawa polskiego w omawianym zakresie jest rezultatem pewnej ewolucji.

W rozdziale IV dokonuję szczegółowej analizy definicji legalnych pojęć przedsiębiorcy i działalności gospodarczej, sformułowanych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. Zmierzam do uzyskania odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób interpretowane są definicje zawarte w art. 4 i 2 u.s.d.g. oraz jakie wywołują problemy w praktyce? Rozstrzygnięcia wymaga również, czy prawo polskie odpowiada interpretacjom tych pojęć właściwym prawu UE bądź też prawu państw członkowskich UE.

Przedstawione kwestie wynikają z założenia, że definicje legalne z art. 4 i 2 u.s.d.g. mają szczególne znaczenie dla identyfikacji przedsiębiorcy i działalności gospodarczej. Są to definicje o charakterze systemowym i nadrzędnym, a tym samym powinny być stosowane powszechnie na gruncie ogółu regulacji. Mają priorytetowe i rozstrzygające znaczenie dla kwalifikacji podmiotów jako przedsiębiorców, a ich aktywności jako działalności gospodarczej. W takim celu zostały bowiem sformułowane i zapisane w brzmieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Jednakże w praktyce nie spełniają swojej roli, gdyż ich interpretacja nie jest jednoznaczna.

Rozdział V poświęcam analizie aktów prawnych prawa krajowego, ukierunkowanej na odnalezienie i wskazanie definicji przedsiębiorcy i działalności gospodarczej, odrębnych od przyjętych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. Zmierzam do uzyskania odpowiedzi na pytania: dlaczego w systemie prawa polskiego równolegle funkcjonuje wiele definicji legalnych tych terminów, jakie wywołuje to konsekwencje oraz czym definicje te różnią się od sformułowanych w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej? Jest to istotne, gdyż założenia przyjęte w poprzedzających rozdziałach pozwalają przyjąć, że taka sytuacja jest nieprawidłowa. Negatywnie wpływa na system prawa krajowego, czyniąc go niespójnym i wewnętrznie sprzecznym.

Opracowanie przygotowano przy zastosowaniu wielu metod badawczych. Metoda historyczna znalazła zastosowanie w odniesieniu do badań nad ewolucją pojęcia przedsiębiorcy w latach 1918–2004. Metoda dogmatyczna umożliwiła przeprowadzenie analizy prawa UE, a także prawa krajowego Polski oraz wybranych państw członkowskich UE (Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, Czech, Słowacji oraz Litwy). Dokonany wybór uzasadniam przede wszystkim tym, że jedna grupa obejmuje państwa założycielskie lub takie, które w strukturach unijnych funkcjonują od dawna, a druga grupa obejmuje państwa będące od niedawna członkami UE. Nie bez znaczenia dla dokonanego wyboru był również fakt obowiązywania w tych państwach różnych systemów i tradycji prawnych .

Ponadto analizą objęto prawo unijne, a także prawo międzynarodowe publiczne odnoszące się do organizacji międzynarodowych, mające szczególnie istotne znaczenie w kształtowaniu międzynarodowych stosunków gospodarczych, których stroną-sygnatariuszem jest m.in. Polska. Wybrane organizacje międzynarodowe różnią się między sobą dorobkiem i zakresem aktywności, strukturami i statusem oraz szczególnymi zasadami funkcjonowania, jednakże w gruncie realizują wspólne założenie podstawowe. Powstały one i działają w celu integracji oraz intensyfikowania szeroko rozumianej współpracy gospodarczej pomiędzy sygnatariuszami . Z tego też względu wywierają niebagatelny wpływ na aktywność o charakterze gospodarczym (działalność gospodarczą) i podmioty ją wykonujące (przedsiębiorców). Na tej podstawie można zatem wstępnie twierdzić, że w swej treści powinny odnosić się również do terminów stanowiących przedmiot opracowania. Ustalenia empiryczne oparto na analizie rozstrzygnięć organów i instytucji, a także orzecznictwa sądów i trybunałów krajowych i międzynarodowych (europejskich).

W rozprawie wykorzystano kilkaset pozycji literatury, w tym przede wszystkim opracowania krajowe. Z opracowań zagranicznych wykorzystano literaturę anglojęzyczną, a częściowo także słowacką i czeską.

W Zakończeniu zawarte zostały ustalenia stanowiące odpowiedzi na pytania postawione we Wstępie. Na tej podstawie oceniłem, na ile sprawdziły się moje hipotezy robocze. Zakończenie wskazuje ponadto na postulaty de lege lata i de lege ferenda.

Praca uwzględnia stan prawny na dzień 1 października 2011 r.

Niniejsza publikacja stanowi zaktualizowane opracowanie rozprawy doktorskiej pt. Pojęcie przedsiębiorcy w prawie i orzecznictwie Unii Europejskiej oraz Polski, obronionej w dniu 17 czerwca 2011 r. na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Pragnę tym samym złożyć szczególne podziękowania za opiekę naukową, motywację, wsparcie i nieocenione uwagi promotorowi rozprawy Panu Profesorowi Cezaremu Kosikowskiemu. Podziękowania należą się również recenzentom rozprawy, Panu Profesorowi Leonowi Kieresowi oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Wróblowi, za zgłoszone uwagi, które pomogły przygotować niniejszą publikację.