Rzewuski Maciej, Podpis spadkodawcy na testamencie własnoręcznym

Dziedziczenie stanowi problematykę niezwykle ważką zarówno od strony jurydycznej, praktycznej, jak i społecznej. Wprawdzie istnieje wiele analiz naukowych z tego zakresu, jednak nie sposób oprzeć się wrażeniu, że pomijają one niektóre kwestie albo też postrzegają je w sposób pobieżny. Okoliczność tę wydaje się potwierdzać fakt powołania Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przy Ministrze Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem jest zredagowanie tekstu nowego kodeksu cywilnego, w tym również księgi dotyczącej prawa spadkowego. Ponadto w literaturze coraz częściej pojawiają się mniej lub bardziej zasadne postulaty wprowadzenia nowych instytucji prawnych, jak testament działowy lub rozrządzenie mistyczne, uzupełnienia tytułów powołania do spadku o kontrakty dziedziczenia, w tym darowiznę na wypadek śmierci, a także korelacji przepisów prawa spadkowego z regulacjami innych aktów normatywnych, dotyczących m.in. alimentacji oraz podatku od spadków i darowizn . Trzeba także pamiętać o prowadzonych pracach nad unifikacją prawa prywatnego w Europie, których efektem ma być jednolity Common Frame of Reference obejmujący swoim zakresem również materię spadkobrania.

Nie negując potrzeby przeprowadzenia reformy polskiego prawa spadkowego oraz jego harmonizacji z regulacjami wspólnotowymi, moje rozważania skoncentrowałem na dziedziczeniu testamentowym, a konkretnie podpisie spadkodawcy na rozrządzeniu holograficznym. Wprawdzie zagadnienie to doczekało się już licznych wypowiedzi w judykaturze i piśmiennictwie, lecz nadal istnieje sporo nierozstrzygniętych wątpliwości w materii poprawnego podpisania testamentu własnoręcznego.

Uprawnienie do rozporządzania prawami majątkowymi na wypadek śmierci bezspornie stanowi jeden z podstawowych przywilejów człowieka, związany z konstytucyjnym i bezwzględnym prawem własności, zmierzający do pobudzenia aktywności życiowej spadkodawcy i pomnażania jego majątku. Osobie fizycznej przysługuje bowiem wynikająca z ustawy zasadniczej wolność nabywania uprawnień majątkowych, wykonywania ich i dysponowania nimi w obrocie inter vivos i mortis causa . Bogacenie się społeczeństwa, będące wynikiem wzrostu gospodarczego, to jedna z wielu przyczyn, dzięki którym ludzie przywiązują dużą wagę do możliwości skutecznego rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci, podejmując tym samym nieuniknioną dyskusję na temat potrzeby ciągłego doskonalenia mechanizmów prawnych służących do przenoszenia własności między pokoleniami .

Testament jest czynnością prawną sformalizowaną. Rozrządzenie na wypadek śmierci pozostaje ważne tylko wówczas, jeśli spełnia przewidziane prawem wymogi co do jego formy. Tytułowe zagadnienie wiąże się zatem ściśle z szeroko pojmowanym sporządzaniem testamentu. W przypadku rozrządzenia holograficznego wystarczające jest zachowanie trzech przesłanek: ręcznego pisma, daty i podpisu testatora. Niestety, praktyka dowodzi, że im czynność prawna jest bardziej skomplikowana pod względem formalnym (np. testament notarialny), tym mniej pojawia się wątpliwości co do jej skuteczności. Realizacja rygorów formalnych jest też istotna z innych względów. Działanie to ma skłonić spadkodawcę do podjęcia w pełni świadomej i ostatecznej decyzji w przedmiocie określenia losów jego majątku post mortem. Uzależnienie ważności testamentu od zachowania kodeksowej formy powinno też ułatwiać zbadanie animus testandi autora dokumentu i umożliwiać jego odróżnienie od projektów rozrządzeń lub aktów sfałszowanych . Doniosłość przepisów o formie testamentu wzrasta przez fakt, że ocena sporządzonego rozrządzenia jest z reguły dokonywana dopiero po śmierci spadkodawcy.

Wskazane aspekty przyczyniły się do powstania niniejszej pracy. Objęcie szczegółową analizą podpisu spadkodawcy jako obligatoryjnej przesłanki ważności rozrządzenia z art. 949 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) jest konieczne z punktu widzenia osób fizycznych zdecydowanych na skorzystanie z „najprostszej” w założeniu ustawodawcy formy testowania. Poruszona problematyka wydaje się doniosła teoretycznie i pragmatycznie jednak nie tylko dla potencjalnych spadkodawców, lecz także dla podmiotów profesjonalnie zajmujących się zagadnieniem formy holograficznej rozrządzenia, a pośrednio także tematyką podpisywania dokumentów. Ze względu na fakt, że najwięcej wątpliwości dotyczy poprawnego sygnowania rozrządzenia własnoręcznego podpisem testatora, w taki właśnie sposób został określony zakres badań. W rozważaniach odwołano się do przykładowych regulacji prawnych obowiązujących w systemach państw europejskich i amerykańskich. Moim celem jest bowiem zaproponowanie możliwie najlepszych rozwiązań legislacyjnych oraz w zakresie wykładni przepisów prawnych traktujących o podpisie spadkodawcy na testamencie własnoręcznym. Z tego powodu analizowane zagadnienie nabiera charakteru bardziej uniwersalnego, mogąc służyć jako materiał porównawczy dla dyskusji w państwach, w których funkcjonują różne porządki prawne.

Badaną materię udało się zamknąć w siedmiu rozdziałach. Praca została oparta przede wszystkim na dorobku powojennej literatury, orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i administracyjnych. W opracowaniu przedstawiono mniej lub bardziej nowatorskie rozwiązania wybranych systemów prawnych państw europejskich i amerykańskich. Celem porównania sięgnięto m.in. do kodeksu cywilnego Napoleona, BGB, ZGB, ABGB, regulacji Stanów Zjednoczonych Ameryki, ustawodawstwa kanadyjskiego i wielu innych aktów normatywnych. W poszczególnych rozważaniach wielokrotnie odwołano się do orzecznictwa zagranicznego, a zwłaszcza niemieckiego, szwajcarskiego, włoskiego i hiszpańskiego, jak też do ugruntowanych judykatów Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Rozdział I opracowania stanowi niezbędne wprowadzenie do tytułowego zagadnienia. Poruszono w nim kwestie dotyczące istoty, charakteru i sposobu postrzegania polskiego testamentu. Zaproponowano przy tym nie dwu-, lecz wielorakie pojmowanie rozrządzenia na wypadek śmierci, w tym interpretację testamentu przez pryzmat rzeczy ruchomej i oświadczenia woli spadkodawcy. Sporo uwagi poświęcono zamiarowi testowania i jego znaczeniu w procesie wykładni przepisów o formie testamentu. Rozdział kończą rozważania natury prawnoporównaczej i wnioski de lege ferenda odnoszące się do podstawowych atrybutów prawnych potencjalnego testatora, niezbędnych do sporządzenia ważnego rozrządzenia mortis causa. W tej części pracy postawiono pytania o to:

Udzielenie odpowiedzi na tak zredagowane pytania tworzy ogólny obraz obowiązujących regulacji prawnych dotyczących dziedziczenia testamentowego w Polsce i szczególny – w przedmiocie formy holograficznej rozrządzenia na wypadek śmierci. Umożliwia też obserwację liberalnych rozwiązań w tej materii, funkcjonujących w wybranych zagranicznych systemach prawnych. Na tle konkretnych instytucji prawa spadkowego podjęto próbę rozstrzygnięcia „odwiecznych” dylematów z zakresu spadkobrania i ustalenia priorytetów pomiędzy formalizmem testamentu a autonomią woli spadkodawcy.

W rozdziale II, odwołując się do przykładowych regulacji prawnych państw obcych, przeanalizowano zagadnienie daty i pisma ręcznego spadkodawcy jako tradycyjnych wymogów formalnych testamentu holograficznego. W tej części pracy poruszono też aspekty ponadnarodowe tytułowego rozrządzenia. Na przykładzie testamentu niemieckiego, szwajcarskiego, hiszpańskiego i włoskiego ukazano główne założenia europejskich porządków prawnych civil law w zakresie holograficznego testowania. Celem odnalezienia najlepszych rozwiązań legislacyjnych w badanym zakresie sięgnięto również do wybranych regulacji prawnych common law. Stąd zakresem analizy objęto m.in. szkocki testament własnoręczny, rozrządzenia amerykańskie i kanadyjskie. Rys prawnoporówczawczy zmierza z jednej strony do wykazania „słabych stron” obcych rozwiązań prawnych dotyczących badanego zagadnienia, z drugiej zaś do sformułowania postulatów adaptacji niektórych „sprawdzonych” praktyk związanych z formą testamentu własnoręcznego do polskiego porządku prawnego. W podsumowaniu zgłoszono wnioski o charakterze de lege ferenda, postulując m.in. eliminację ustawowego wymogu ręcznego spisania dyspozycji testamentu holograficznego przy równoczesnym przejęciu funkcji zakreślonych dla takiego pisma przez własnoręczny podpis testatora.

Rozdział III to przede wszystkim analiza istoty podpisu spadkodawcy na testamencie własnoręcznym, także w kontekście elementów przedmiotowo istotnych czynności prawnej na wypadek śmierci. Zaprezentowano tu wiele koncepcji teoretycznych dotyczących definicji opisywanego znaku graficznego, ukazując ich wady i zalety, aby w konkluzji dokonać wyboru jednej, uniwersalnej definicji terminu. Rozważania wzbogacono przez odwołanie się do propozycji terminologicznych o zasięgu międzynarodowym. Poświęcono też uwagę charakterystyce podpisu testatora i sformułowano katalog jego obligatoryjnych cech. Na zakończenie zestawiono cele podpisu spadkodawcy na testamencie z art. 949 k.c., a następnie podjęto próbę zhierarchizowania jego podstawowych funkcji, tzn. ustalenia autorstwa testamentu, zbadania animus testandi spadkodawcy oraz faktu zakończenia dokumentu.

W rozdziale IV ukazano korelacje między treścią podpisu testatora a rodzajem dokumentu zawierającego rozrządzenie na wypadek śmierci. Moim zadaniem było wykazanie, że w zależności od formy złożonego in concreto oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy, „kształt” podpisu autora dokumentu może być całkowicie odmienny. Ze względów praktycznych rozważania skoncentrowano na wyróżnieniu dwóch sytuacji faktycznych – zamieszczeniu testamentu holograficznego w treści listu oraz zawarciu go w ramach osobnego dokumentu. Na tym tle przeanalizowano dominujące stanowiska przedstawicieli doktryny i judykatury, dzieląc je chronologicznie na wyrażone pod rządami prawa spadkowego oraz zredagowane na gruncie unormowań kodeksu cywilnego.

W rozdziale V pracy dokonano rozróżnienia między „tradycyjnym” podpisem testatora a innymi oznaczeniami identyfikującymi osobę autora złożonego oświadczenia ostatniej woli. W konsekwencji odwołano się do zastępczych postaci podpisu, przydomków i przezwisk, faksymiliów i stampili, a nawet podpisu elektronicznego. Najwięcej uwagi poświęcono kwestii celowości szerokiego postrzegania podpisu spadkodawcy, którego zakresem powinny być objęte w szczególności pseudonim i parafa, wypisane ręcznie przez testatora. W uzasadnieniu poglądu powołano wiele argumentów natury merytorycznej i praktycznej, które dodatkowo wsparto przykładami funkcjonowania podobnych mechanizmów interpretacyjnych na gruncie zagranicznych systemów prawnych. Za priorytetowe uznano sformułowanie liberalnej, szerokiej definicji podpisu testatora, jak również zgłoszenie postulatu objęcia tym pojęciem innych graficznych „oznaczeń” spadkodawcy, stale wykorzystywanych przezeń w obrocie inter vivos.

Rozdział VI to dyskusja na temat miejsca podpisu spadkodawcy na testamencie holograficznym. W tej części pracy rozważono całe spektrum argumentów „za” i „przeciw” zasadności opowiedzenia się za racjami jednego z dwóch dominujących stanowisk w tej materii: rygorystycznego i liberalnego. Celem przeprowadzenia wszechstronnej analizy tytułowego zagadnienia opisano rozmaite, nierzadko kontrowersyjne, poglądy przedstawicieli nauki polskiej i zagranicznej. Wywody wieńczy przedstawienie spójnego poglądu odnośnie do lokalizacji podpisu spadkodawcy na testamencie własnoręcznym zawartym w liście testatora skierowanym do spadkobiercy lub innego podmiotu.

Pracę zamyka rozdział VII, w którym zbadano kwestie wpływu sposobu wykładni przepisów o testamencie na interpretację terminu „podpis spadkodawcy”. Podkreślono dotychczas pomijane w piśmiennictwie i judykaturze, istotne konsekwencje zmian w procesie wykładni przepisów prawa dotyczących formy testamentu holograficznego, będące następstwem wstąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do grona państw członkowskich Unii Europejskiej. Posiłkując się – w myśl rygorów wspólnotowych – wykładnią językową przepisu art. 949 k.c., wiele wątpliwości merytorycznych dotyczących treści podpisu testatora lub miejsca jego usytuowania na dokumencie można uznać za rozstrzygnięte. Niestety, jak wykazuje praktyka, taki sposób interpretacji bywa nierzadko krzywdzący dla powołanych spadkobierców testamentowych, a co gorsze – sprzeczny z rzeczywistą wolą spadkodawcy. Stąd w mojej ocenie prawnie dozwolonym środkiem służącym do łagodzenia sztywnych reguł interpretacji prawa w zakresie testamentu holograficznego powinna być kodeksowa zasada favor testamenti. Doniosłość instytucji wykazano na przykładzie konkretnych judykatów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych i orzecznictwa europejskiego. Powołano się też na amerykańską tendencję do liberalizacji unormowań prawnych traktujących o testamencie holograficznym, sygnalizując dostrzegalną w piśmiennictwie i judykaturze zmianę koncepcji dogmatycznych ze strict compliance na substantial compliance. Przedstawiając postulat zasadności postrzegania favor testamenti jako zasady prawnej w znaczeniu systemowym, ukazano korzyści wynikające z takiego rozwiązania, czyniące zadość wciąż rosnącym oczekiwaniom społecznym w tym zakresie.

Rozdział VII wzbogacono też o wybrane zagadnienia z zakresu weryfikacji podpisu spadkodawcy na testamencie holograficznym. W pierwszej kolejności opisano zagadnienie sądowej analizy rygorów formalnych testamentu własnoręcznego, uwzględniając wprowadzony przez ustawodawcę 1 października 2008 r. alternatywny sposób poświadczenia dziedziczenia – tzw. notarialne certyfikaty spadkowe. W tej części pracy uznano za celową próbę udzielenia odpowiedzi na następujące pytania:

Następnie zwrócono uwagę na karnomaterialne ujęcie formy holograficznej rozrządzenia, a zwłaszcza podpis spadkodawcy. Przedstawiono tu wiele argumentów przemawiających za dopuszczalnością, a wręcz potrzebą uznania testamentu własnoręcznego za dokument w rozumieniu art. 115 § 14 k.k. Szczegółowo opisano przestępstwo formalne fałszu materialnego rozrządzenia holograficznego, uwzględniając orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. Na zakończenie zbadano aspekty kryminalistyczne podpisu spadkodawcy na testamencie holograficznym. Poczynając od wskazania, że tytułowe rozrządzenie stanowi dokument w znaczeniu kryminalistycznym, poprzez ogólną prezentację najczęściej stosowanych w praktyce metod ekspertyzy podpisu spadkodawcy, skoncentrowano się na wykazaniu zasadności wykorzystania na gruncie prawa testamentowego innowacyjnej dziedziny nauki, jaką jest lingwistyka sądowa. Nauka ta może bowiem wywrzeć znamienny wpływ na ustalenie animus testandi spadkodawcy.

Zbadanie według zaprezentowanego schematu treści obowiązujących regulacji prawnych dotyczących podpisu spadkodawcy na testamencie holograficznym, jak też planowanych nowelizacji o zasięgu krajowym i ponadnarodowym (zwłaszcza wspólnotowym) prowadzi do potwierdzenia głównej hipotezy badawczej. Odwołując się do argumentów dogmatycznych, teoretycznych i społecznych, starałem się wykazać, że kluczowym zagadnieniem dla dziedziczenia testamentowego, a zwłaszcza formy rozrządzenia własnoręcznego, jest zasada prawna favor testamenti. Pozostając w zgodzie z animus testandi spadkodawcy, kreuje ona potrzebę umiarkowanie liberalnej wykładni regulacji z zakresu prawa testamentowego. Motywem przewodnim przy dokonywaniu oceny prawidłowości podpisania testamentu własnoręcznego i w konsekwencji ważności rozrządzenia mortis causa powinno być każdorazowo dążenie do możliwie najpełniejszego odzwierciedlenia faktycznych zamiarów testatora. Ten bez wątpienia najistotniejszy aspekt badawczy wydaje się być zauważany w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i wielu innych, zaledwie przykładowo powołanych w treści opracowania zagranicznych organów wymiaru sprawiedliwości. Myślę, że aprobata przedstawionego poglądu może okazać się jednym z priorytetowych kroków na drodze do pełnej unifikacji prawa testamentowego w zjednoczonej Europie.