Widerski Paweł, Pełnomocnictwo w prawie polskim

Niniejsza monografia stanowi skróconą i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej pt. Istota pełnomocnictwa w prawie polskim, obronionej w marcu 2016 r. na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, która w LII Konkursie „Państwa i Prawa” na najlepsze prace habilitacyjne i doktorskie z dziedziny nauk prawnych zdobyła drugą nagrodę.

Pragnę serdecznie podziękować promotorowi rozprawy doktorskiej – Panu Profesorowi Jackowi Widle za opiekę naukową, konstruktywne wskazówki, poświęcony czas i wszelką pomoc przy przygotowywaniu rozprawy. Składam również podziękowania recenzentom rozprawy – Panu Profesorowi Jackowi Gołaczyńskiemu i Panu Profesorowi Grzegorzowi Jędrejkowi oraz recenzentowi wydawniczemu – Panu Doktorowi Łukaszowi Zamojskiemu za poświęcony czas i cenne uwagi, które pomogły mi w nadaniu monografii ostatecznego kształtu.

Z całego serca dziękuję również moim najbliższym – Żonie Karolinie za cierpliwość, ogromną pomoc i motywację przy przygotowywaniu rozprawy doktorskiej, a także Rodzicom – Annie i Marcinowi oraz Siostrom – Katarzynie i Monice za nieocenione wsparcie na każdym etapie rozwoju.

Paweł Widerski

Warszawa, maj 2018 r.

Pełnomocnictwo jest bardzo interesującym fenomenem prawnym, tkwi ono bowiem bardzo głęboko w potrzebach życia codziennego. Zastępstwo, jako pomoc świadczona przez jedną osobę drugiej w różnego rodzaju działaniach, nie tylko tych prawnych, ale również społecznych czy też faktycznych, wydaje się być nieuniknione. Wynika to z różnych przyczyn, np. nadmiaru obowiązków, wymogu fachowości, nieporadności, czasowej nieobecności. Każdy podmiot powinien móc skorzystać z takiej pomocy na gruncie różnego rodzaju stosunków.

Już same uwarunkowania historyczne pełnomocnictwa w prawie rzymskim i jego tradycja prawna świadczą o tym, że ta instytucja czerpie swoje jurydyczne uzasadnienie z potrzeb życia codziennego. Teleologiczna racja istnienia pełnomocnictwa została dostrzeżona i przetransponowana na grunt prawa oraz dostosowana do jego potrzeb i wymagań. Pełnomocnictwo występuje w wielu gałęziach prawa, zarówno prywatnego, jak i publicznego.

W polskiej literaturze prawniczej pojawiły się książki, których przedmiotem były konkretne typy pełnomocnictwa. Spośród starszych opracowań poruszających tę problematykę należy wskazać następujące pozycje: J. Fabian, Pełnomocnictwo, Warszawa 1963; J. Sobkowski, Pełnomocnictwo procesowe,jego istota, powstanie i wygaśnięcie, Poznań 1967; Z. Krzemiński, Pełnomocnik w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 1971; J. Filipowski, Adwokat w procesie cywilnym, Warszawa 1973. Na uwagę zasługuje również studium S. Grzybowskiego, Czynności prawne. Przedstawicielstwo [w:] System prawa cywilnego. Część ogólna, t. I, red. S. Grzybowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974 i B. Gawlika, Przedstawicielstwo [w:] System prawa cywilnego. Część ogólna, t. I, red. S. Grzybowski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985. Jeżeli chodzi o nowsze publikacje, to problematyka pełnomocnictwa cywilnego procesowego poruszona została w pracach Z. Krzemińskiego, Adwokat w procesie cywilnym z wyboru i z urzędu, Kraków 1999 i M. Kaczyńskiego, Pełnomocnik z urzędu w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 2014. Kwestię pełnomocnictwa cywilnego materialnego omówiono w studium M. Pazdana, Przedstawicielstwo [w:] System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008, a także w książce M. Smyka, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010. Problematyką prokury zajęli się T. Siemiątkowski (Prokura w spółkach prawa handlowego, Warszawa 1999) i J. Grykiel (Powstanie prokury, Warszawa 2008), pełnomocnictwa sądowoadministracyjnego M. Grego-Hoffmann (Rola pełnomocnika w postępowaniu sądowoadministracyjnym, Warszawa 2012), zaś pełnomocnictwa w postępowaniu administracyjnym A. Matan (Zastępstwo procesowe w ogólnym postępowaniu administracyjnym, Katowice 2001).

Wciąż brakuje jednak opracowania, które analizowałoby pełnomocnictwo jako takie, próbując uchwycić to, co na gruncie różnych gałęzi prawa i związanych z nimi prawniczych dyscyplin naukowych konstruuje byt prawny pełnomocnictwa. Pewne cechy pełnomocnictwa muszą być zmienne, tak że można mówić o różnych typach pełnomocnictwa, inne zaś muszą pozostać niezmienione i to one sprawiają, że konkretna instytucja jest pełnomocnictwem, bez względu na gałąź prawa i rodzaj stosunków prawnych, do których się odnosi. Dostrzeżenie tego istotnego zarówno z punktu widzenia dogmatyki, jak i teorii prawa cywilnego zagadnienia stanowiło dla autora inspirację do podjęcia prac nad dysertacją będącą pierwowzorem niniejszej monografii.

Dotychczas nikt nie uczynił w jednym opracowaniu zasadniczym przedmiotem badań zarówno pełnomocnictwa materialnego cywilnego (art. 95–109 k.c. ), jak i procesowego cywilnego (art. 86–97 k.p.c. ) oraz prokury (art. 109¹–109⁹ k.c.), podejmując próbę uchwycenia uniwersalnej dla wszystkich typów pełnomocnictwa w prawie polskim istoty, w konsekwencji zaś szeroko rozumianego opisania pełnomocnictwa, nie tylko w sensie analitycznym, ale i fenomenologicznym oraz porządkującym. W tak zakreślonej optyce lokuje się więc cel niniejszej książki, którym jest określenie istoty i opisanie pełnomocnictwa w prawie polskim.

Główna teza monografii ma charakter inkluzyjny. Jest ona zawarta w pytaniu określającym problem badawczy: czym jest istota pełnomocnictwa w prawie polskim? To pytanie, mając na względzie wielość typów, mieści w sobie bowiem implicite założenie (twierdzenie), że każde pełnomocnictwo w systemie prawa polskiego ma wspólną istotę, bez względu na typ. Konieczność naukowego zbadania tego problemu wynika ze specyfiki pełnomocnictwa, które ma interdyscyplinarny charakter i występuje w całym systemie prawa polskiego. Istnieje więc potrzeba jego systemowego opracowania. Chodzi oczywiście o interdyscyplinarność w węższym tego słowa znaczeniu, ograniczającą się do poszczególnych prawniczych dyscyplin naukowych. Typy pełnomocnictwa są zawarte w rozmaitych aktach prawnych. Naturalną konsekwencją takiego ich rozmieszczenia jest to, że pełnomocnictwo stanowi przedmiot analiz różnych dyscyplin naukowych. Mówiąc o ujęciu interdyscyplinarnym pełnomocnictwa, mamy na myśli zbadanie pełnomocnictwa jako takiego, a nie w powiązaniu z daną dyscypliną naukową czy dziedziną prawa, np. pełnomocnictwa cywilnego materialnego i cywilnoprocesowego, karnoprocesowego, sądowoadministracyjnego, prokury itp. Nie ulega jednak wątpliwości, że kluczową rolę w ujęciu interdyscyplinarnym, z uwagi na względną kompleksowość regulacji, pełnią pełnomocnictwo cywilne materialne i procesowe oraz prokura. One stały się więc zasadniczym przedmiotem analizy, a wyciągnięte z niej wnioski znajdują przełożenie na pozostałe typy pełnomocnictwa rozproszone po całym systemie prawa polskiego.

Refleksem tezy głównej są dalsze tezy szczegółowe, które brzmią następująco: istotę pełnomocnictwa stanowi zbiór reguł konstytutywnych, stanowiących konotację nazwy „pełnomocnictwo” w znaczeniu, jakie nazwa ta posiada w polskim języku prawnym; istota pełnomocnictwa ma dwoistą postać, która przejawia się z jednej strony w aspekcie funkcjonalnym, odpowiadającym konsekwencyjnym regułom konstytutywnym pełnomocnictwa, z drugiej zaś strony w aspekcie strukturalnym, odpowiadającym konstrukcyjnym regułom konstytutywnym pełnomocnictwa; funkcjonalną istotą pełnomocnictwa jest działanie pełnomocnika w imieniu i na rzecz reprezentowanego, oparte na umocowaniu wynikającym z woli reprezentowanego, strukturalną istotą pełnomocnictwa jest zaś zbiór konstrukcyjnych elementów konstytutywnych pełnomocnictwa, niewykazujących modalności (zmienności) w zależności od rodzaju stosunków prawnych, na gruncie których pełnomocnictwo ma funkcjonować; należą do nich relacja zachodząca pomiędzy pełnomocnictwem a stosunkiem podstawowym pełnomocnictwa i charakter prawny udzielenia pełnomocnictwa.

Z zaprezentowanych tez wypływają z kolei jeszcze dalej wynikające tezy szczegółowe, według których: między pełnomocnictwem a stosunkiem podstawowym zachodzi relacja tego typu, można mówić o samoistności pełnomocnictwa w prawie polskim, pełnomocnictwo nie może powstać bez zawiązania stosunku podstawowego, jego udzielenie jest jednostronną czynnością prawną upoważniającą, a przyjęcie – jednostronnym czynem podobnym do czynności prawnej, zaś oświadczenie woli o udzieleniu pełnomocnictwa, aby zostało skutecznie złożone, musi dojść do pełnomocnika w taki sposób, by mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 k.c.).

Kluczowymi źródłami prawa, na których oparł się autor, są ustawy regulujące poszczególne typy pełnomocnictwa w prawie polskim, zwłaszcza z zakresu prawa prywatnego i postępowania cywilnego, ale również akty prawne nieodzownie związane z pełnomocnictwem, m.in. ustawy korporacyjne zawodów prawniczych i ich samorządowe akty wewnętrzne. Jeżeli chodzi o literaturę przedmiotu, to rezultatem wnikliwych badań było wykorzystanie bogatego dorobku polskiej nauki prawa cywilnego, zarówno materialnego, jak i procesowego, oraz prawa handlowego, a także publikacji z zakresu teorii prawa, metodologii nauk i filozofii, w tym logiki, co z kolei podyktowane zostało potrzebą określenia istoty pełnomocnictwa. Ponadto autor korzystał z literatury zagranicznej, przede wszystkim niemieckiej, z uwagi na silne związki polskiego modelu pełnomocnictwa, w tym również i prokury, z modelem niemieckim. Poza dorobkiem doktrynalnym czerpał również z orzecznictwa sądów polskich, a w pewnym zakresie i orzecznictwa unijnego.

Monografię podzielono na sześć rozdziałów. Rozdział I rozpoczynają rozważania stanowiące próbę umiejscowienia instytucji prawnej pełnomocnictwa w szerszej perspektywie zastępstwa. W związku z tym opisano tam takie figury prawne, jak: zastępstwo pośrednie, organ osoby prawnej, przedstawicielstwo ustawowe, osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa (art. 97 k.c.), zastępstwo faktyczne, posłaniec i pomocnictwo. W rozdziale tym przedstawiono także rozwój instytucji pełnomocnictwa począwszy od prawa rzymskiego, z położeniem akcentu na najbardziej ważkie momenty, które wpłynęły na współczesny kształt tej instytucji. Głównym celem tej części książki było określenie pojęcia pełnomocnictwa, dla którego miarodajne jest przede wszystkim pełnomocnictwo cywilne materialne, ale oprócz niego również pełnomocnictwo cywilne procesowe i prokura. Te trzy typy pełnomocnictwa zostały bowiem dość kompleksowo opisane w tekście normatywnym i posiadają względnie autonomiczne regulacje normatywne względem innych typów, w związku z czym nadają się do egzegezy jurydycznej na tyle szczegółowej, aby można było wysnuć z niej w drodze indukcji konkretne wnioski na temat istoty pełnomocnictwa, które będą z kolei oddziaływały na inne jego typy.

Rozdział II poświęcony został rozważaniom natury teoretycznoprawnej i metodologicznej skupionym wokół zbudowania poprawnego formalnie i trafnego określenia istoty pełnomocnictwa. Pełnomocnictwa, jako instytucji interdyscyplinarnej, nie sposób bowiem sprowadzić tylko do jednej dyscypliny, np. prawa cywilnego materialnego. Analiza w takim ujęciu wymaga adekwatnych narzędzi metodologicznych. W związku z tym przy badaniu istoty pełnomocnictwa wykorzystano reguły konstytutywne, które w polskiej nauce prawa opisane zostały w pracy S. Czepity (Reguły konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996), i pojęcie typologiczne, którym zajmuje się głównie T. Pawłowski w następujących pracach: Metodologiczne zagadnienia humanistyki, Warszawa 1969, Pojęcia i metody współczesnej humanistyki, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycznych, Warszawa 1978, Tworzenie pojęć w naukach humanistycznych, Warszawa 1986. Za pomocą takich instrumentariów określono kryterium, według którego można wyszczególnić cechy konstytutywne pełnomocnictwa w polskim porządku prawnym. Pozwoliło to z kolei na określenie istoty pełnomocnictwa w aspekcie funkcjonalnym i strukturalnym.

Przedmiotem rozdziału III jest charakterystyka tych instytucji prawnych, które co prawda wchodzą w interakcje z pełnomocnictwem, budując je na gruncie prawa polskiego, ale są zmienne w konkretnych typach pełnomocnictwa. Mówiąc obrazowo, są one nie tyle istotą pełnomocnictwa, co dostosowaniem go do specyfiki stosunków prawnych, w których ma istnieć prawnie. W książce takie instytucje składowe ujęte zostaną syntetycznie jako zakres podmiotowy pełnomocnictwa, zakres przedmiotowy pełnomocnictwa, forma pełnomocnictwa, substytucja i wygaśnięcie pełnomocnictwa. Oczywiście można przeprowadzić bardziej szczegółową klasyfikację tych instytucji. Przykładowo w zakresie podmiotowym pełnomocnictwa mieści się instytucja zdolności do czynności prawnych nie tylko mocodawcy, ale i pełnomocnika, zakres przedmiotowy pełnomocnictwa to nie tylko zakres umocowania, lecz także immanentnie z tym związana problematyka rodzajów konkretnych typów pełnomocnictwa, wygaśnięcie pełnomocnictwa zawiera zaś m.in. instytucję zrzeczenia się pełnomocnictwa, jak również jego odwołania.

Rozdział IV poświęcony został problematyce wzajemnej relacji zachodzącej pomiędzy pełnomocnictwem a stosunkiem podstawowym, czyli jednemu z dwóch konstytutywnych konstrukcyjnych elementów pełnomocnictwa. Zarysowany cząstkowy problem badawczy, stanowiący refleks głównej tezy monografii, zmusza w pierwszej kolejności do przeanalizowania instytucji stosunku podstawowego, w tym zwłaszcza w kontekście pełnomocnictwa. Stosunek zlecenia, stosunek pracy i inne stosunki pełniące rolę stosunku podstawowego dla pełnomocnictwa co prawda oddziałują na pełnomocnictwo, ale jako takie leżą poza samą jego strukturą. Tym samym są irrelewantne z punktu widzenia istoty pełnomocnictwa. Relewantna jest natomiast ich relacja (sprzężenie, interakcja) z pełnomocnictwem, która implikuje tak rudymentarną cechę pełnomocnictwa, jaką jest jego samoistność. W związku z tym zasadnicza część rozdziału IV poświęcona została relacyjności pomiędzy pełnomocnictwem a stosunkiem podstawowym, jak również samoistności pełnomocnictwa.

Z kolei w rozdziale V poruszono problematykę drugiego konstrukcyjnego elementu konstytutywnego pełnomocnictwa w postaci charakteru prawnego udzielenia pełnomocnictwa, czyli czynności prawnej, na mocy której pełnomocnictwo powstaje. Pojęcie charakteru prawnego używane jest dość dowolnie w rozważaniach prawniczych. Jeżeli chodzi o instytucję pełnomocnictwa, to w literaturze przedmiotu najczęściej rozumie się pod tym pojęciem udzielenie pełnomocnictwa jako czynność prawną upoważniającą i jednostronną, ewentualnie dwustronną, z uwagi na to, że ta ostatnia charakterystyka jest sporna. W rozdziale V autor wychodzi od pojęcia czynności prawnej upoważniającej, dokonując opisu tego rodzaju czynności, pochyla się również nad ich typologią. Dzięki temu przygotowuje pole do analizy udzielenia pełnomocnictwa pod kątem jego upoważniającego charakteru, która stanowi kolejny fragment rozdziału. Następnie poświęca uwagę ważnemu dla istoty pełnomocnictwa problemowi, jakim jest odpowiedź na pytanie, czy udzielenie pełnomocnictwa jest jednostronną czy dwustronną czynnością prawną. Wiąże się z tym kwestia przyjęcia pełnomocnictwa. Z charakterem prawnym udzielenia pełnomocnictwa korespondują również zagadnienia adresatów oświadczeń o udzieleniu i przyjęciu pełnomocnictwa, które sprowadzają się do określenia, do kogo powinny dojść oświadczenia, aby można było mówić o tym, że zostały one skutecznie złożone. Ta analiza kończy rozdział V.

Przedmiot rozdziału VI stanowi egzemplifikacja innych typów pełnomocnictwa oprócz pełnomocnictwa cywilnego materialnego i procesowego oraz prokury. Rozważania podzielono na dwie części. Pierwsza z nich obejmuje typy pełnomocnictwa w prawie materialnym, w obrębie których opisano pełnomocnictwo: w prawie spółek handlowych, w prawie spółdzielczym, w prawie upadłościowym, w prawie wekslowym i czekowym. W części drugiej zaprezentowano typy pełnomocnictwa w prawie proceduralnym, do których należy m.in. pełnomocnictwo: w ogólnym postępowaniu administracyjnym, w postępowaniu przed Urzędem Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej, w postępowaniu sądowoadministracyjnym i w postępowaniu karnym.

W prowadzonych rozważaniach zastosowano przede wszystkim metodę logiczno-językową, ale także hermeneutyczną i argumentacyjną. Z uwagi na wybrany problem badawczy nie sposób zapomnieć również o metodzie komparatystycznej, przy czym chodzi przede wszystkim o komparatystykę gałęzi prawa, książka nie ma bowiem charakteru prawnoporównawczego. Nie ulega jednak wątpliwości, że polskie prawo prywatne, a także procesowe łączą więzi z tradycją prawną innych państw, zwłaszcza z prawem niemieckim. Tym samym w ograniczonym zakresie, jako tło dla analizy pełnomocnictwa na gruncie polskiego systemu prawa, autor posiłkował się metodą prawnoporównawczą (komparatystyką na poziomie systemów prawa), zwłaszcza w odniesieniu do niemieckiego porządku prawnego. Monografia nie ma charakteru historycznoprawnego, istniejąca de lege lata regulacja prawna pełnomocnictwa w prawie polskim nie powstała jednak w historycznej próżni, w związku z tym autor sięgał, choć w niewielkim zakresie, również do metody historycznej.

Jeżeli chodzi o metodę logiczno-językową, to jest ona widoczna w tych fragmentach, które ograniczają się do analitycznego opisu prawa obowiązującego, a więc głównie w rozdziale IV i V, gdzie przeprowadzono analizę prawa w kontekście relacji zachodzącej pomiędzy pełnomocnictwem a jego stosunkiem podstawowym i charakteru prawnego udzielenia pełnomocnictwa. Ponadto znalazła ona zastosowanie w rozdziale III i VI, gdzie analitycznie opisano różne typy pełnomocnictwa i ich elementy. Metoda hermeneutyczna została użyta głównie w rozdziale II, gdzie mamy do czynienia z tzw. systematycznym podejściem do instytucji prawnej pełnomocnictwa. Określenie istoty pełnomocnictwa wymaga bowiem sięgnięcia ponad samą analizę opisową prawa, do filozofii, w tym logiki, metodologii nauk i teorii prawa. Argumentacja prawnicza (topika prawnicza) zastosowana została zwłaszcza w rozdziale IV i V, w których w związku z głębszym potraktowaniem problematyki cząstkowej (chodzi o relacje pomiędzy pełnomocnictwem a jego stosunkiem podstawowym i charakter prawny udzielenia pełnomocnictwa) przedstawiono argumentację przemawiającą za bronionymi w nich tezami i kontrargumentację przeciw poglądom konkurencyjnym. Metoda komparatystyczna w optyce gałęzi prawa użyta została w rozdziałach III i VI, w których pewne refleksywne zagadnienia pracy omówiono w oparciu o typy pełnomocnictwa zawarte w różnych gałęziach prawa. Metoda prawnoporównawcza wzbogaciła wywód zawarty w rozdziałach I, IV i V, a metoda historyczna głównie w rozdziale I, a także III.