Mazowiecka Lidia, Państwowa kompensata dla ofiar przestępstw

Monografie
Opublikowano: WKP 2012
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Państwowa kompensata dla ofiar przestępstw

Autor fragmentu:

Wstęp

Kompensacja państwowa dla ofiar przestępstw została wprowadzona do polskiego systemu prawnego ponad sześć lat temu. W polskiej literaturze przedmiotu, jak dotąd, poświęcono tej instytucji niewiele uwagi. Z danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w praktyce kompensacja państwowa nie odgrywa większej roli. Powstało pytanie, dlaczego tak się dzieje.

Podjęcie tej problematyki wydawało się w tej sytuacji bardzo potrzebne, tym bardziej że ocena regulacji prawnej przedmiotowej instytucji była przedmiotem niewielu analiz. Ewa Bieńkowska, wybitna polska wiktymolog, tak ją oceniła: „polska ustawa kompensacyjna jest regulacją złą, a nawet bardzo złą, i to z każdego punktu widzenia” .

Od 2000 r. brałam udział we wszystkich pracach Ministerstwa Sprawiedliwości, które dotyczyły opracowania projektów ustaw o kompensacie państwowej, oraz zajmowałam się problematyką ofiar przestępstw. Interesowałam się szczególnie praktyką przyjętych uregulowań w zakresie kompensaty państwowej. Nie wszystkie akceptowałam. Przede wszystkim jednak uważałam, że będzie to ważna instytucja wspierająca ofiary przestępstw.

Pierwsze badania nad ustawą o państwowej kompensacji dla ofiar niektórych przestępstw umyślnych M. Niełacznej i krytyczny artykuł E. Bieńkowskiej w „Państwie i Prawie” z 2008 r. były dla mnie sygnałem, że instytucja ta może nie spełniać oczekiwań ofiar i obowiązujących nas europejskich standardów. Postanowiłam bliżej przyjrzeć się obowiązującym rozwiązaniom ustawowym. Znalazło to zrozumienie w Biurze Ministra Ministerstwa Sprawiedliwości, którego kierownictwo pomogło mi w uzyskaniu akt spraw o państwową kompensatę przysługującą ofiarom niektórych przestępstw umyślnych. Skierowałam do wszystkich prezesów sądów apelacyjnych w Polsce pisma z prośbą o udostępnienie akt . W rezultacie otrzymałam akta wszystkich – według deklaracji prezesów – spraw prawomocnie zakończonych w latach 2005–2009. Zostały one następnie szczegółowo przeanalizowane.

Przedmiotem analizy była obowiązująca ustawa z 2005 r. o państwowej kompensacie dla ofiar niektórych przestępstw . Za podstawowy cel rozprawy uznałam skonfrontowanie tej regulacji z europejskimi standardami oraz z praktyką jej stosowania w Polsce. Na tej podstawie zostały sformułowane wnioski z jednej strony de lege lata, z drugiej – de lege ferenda.

Badania aktowe zostały poprzedzone analizą standardów europejskich dotyczących kształtowania i funkcjonowania mechanizmów kompensacji państwowej. Ponadto dokonano wnikliwej analizy piśmiennictwa polskiego i orzecznictwa poświęconego regulacjom dotyczącym możliwości spełniania funkcji kompensacyjnej wobec ofiary przez sprawcę przestępstwa zarówno na gruncie unormowań karno-, jak i cywilnoprawnych.

Przyjęta na początku teza zakładała, że polska ustawa kompensacyjna działa źle. Tę opinię oparłam na literaturze przedmiotu, jak również niewielkim lub wręcz symbolicznym korzystaniu z tej instytucji w praktyce.

Zbadano w związku z tym następujące hipotezy:

nikłe zainteresowanie instytucją kompensacji państwowej wynika z braku dostatecznej wiedzy o niej tak organów procesowych, jak i osób uprawnionych do ubiegania się o to świadczenie;

złe regulacje prawne powodują, że praktyka ich stosowania jest bardzo niejednolita, co wynika z niezrozumienia ich istoty, jak i wprowadzenia przez ustawodawcę rozwiązań sprzecznych z ideą kompensacji państwowej.

Akta spraw z lat 2005–2009 dają wiarygodny obraz polityki orzekania w sprawach kompensacyjnych, co pozwala na wyciągnięcie wniosków de lege ferenda.

W moim przekonaniu przeprowadzone analizy dokumentów i wyniki badań akt dostarczają podstaw do całkowitego przemodelowania systemu kompensacji państwowej w Polsce nie tylko w zakresie jego kształtu prawnego, ale także, a może przede wszystkim w sferze judykatury. Nadto należy podjąć działania służące uświadomieniu istoty przedmiotowej instytucji.

Kompensacja nie jest powszechnie używanym terminem w języku polskim czy nawet w polskim języku prawniczym. Pojęcie to sformułował Rzymianin Modestinus, prawnik z III w. n.e., w dość ogólnej definicji – Compensatio est debiti et crediti inter se contributio (potrącenie jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności) .

W prawie polskim, według art. 498 k.c., potrącenie jest instytucją prawa materialnego cywilnego i zgodnie z art. 499 k.c. dokonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. „Wygaśnięcie zobowiązania przez potrącenie, czyli kompensację wierzytelności (od łac. compensatio), następuje wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, a jedna z nich zamiast spełnić swoje świadczenie, umarza je, przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na poczet swojej należności (art. 499 k.c.). Żaden z wierzycieli nie otrzymuje w ten sposób efektywnego świadczenia dłużnika, ale za to każdy zostaje zwolniony ze swego zobowiązania do wysokości wartości mniejszej, po czym pozostała część należności jest do uregulowania” .

Pojęcie „kompensacja” nie występuje zbyt często jako hasło w słownikach czy encyklopediach. Według Słownika wyrazów obcych jest to „sposób umarzania zobowiązania stosowany wtedy, gdy dwie osoby są jednocześnie dłużnikami i wierzycielami; polega na potrąceniu własnej wierzytelności z wierzytelności drugiej strony; potrącenie” .

Encyklopedia prawa podaje, że kompensacja „w ścisłym znaczeniu prawniczym jest synonimem instytucji potrącenia”, a „w szerszym, potocznym znaczeniu prawniczym może także oznaczać wyrównanie szkody lub innego uszczerbku w dobrach majątkowych lub niemajątkowych podmiotów prawa cywilnego” . Ze Słownika łacińsko-polskiego możemy się z kolei dowiedzieć, że „compensatio (od compensare): zrównanie długu przez pożyczenie wierzycielowi równowartościowej rzeczy lub spłacenie długu przez ofiarowanie wierzycielowi przedmiotu odpowiadającego rodzajem i wartością rzeczy pożyczonej” .

W słownikach używane jest również pojęcie „kompensata” oznaczające wyrównywanie wzajemnych należności, roszczeń, odszkodowanie z tytułu poniesionych wydatków, powetowanie strat, braków, potrącenie długów, wynagrodzenie komuś strat lub krzywd, otrzymanie wyrównania finansowego, materialnego, moralnego za poniesione straty .

Według ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw kompensata to „świadczenie pieniężne przyznawane osobie uprawnionej w trybie określonym niniejszą ustawą” (art. 2 pkt 4). Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lipca 2006 r., III CZP 57/06 , stwierdził, że z przepisów tej ustawy wynika, iż „kompensata jest świadczeniem pieniężnym, wypłacanym ze środków budżetu ofiarom niektórych przestępstw umyślnych lub ich osobom najbliższym na pokrycie utraconych zarobków lub innych środków utrzymania, kosztów leczenia i kosztów pogrzebu”.

„Kompensacja” w znaczeniu użytym przez Deklarację Narodów Zjednoczonych o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z dnia z 29 listopada 1985 r. nie podaje wprost definicji tego pojęcia, lecz można z niej wyciągnąć wniosek, że kompensacją jest wszelka pomoc, którą ofiara może otrzymać od sprawcy i od państwa.

Upoważnia do tego analiza aneksu do Deklaracji. Znajduje się tam odrębny rozdział zatytułowany „Kompensacja”. W pkt 12 czytamy: „Jeżeli kompensacja nie jest w całości dostępna od przestępcy lub z innych źródeł, państwo powinno dążyć do zapewnienia kompensacji materialnej: a) ofiarom, które doznały ciężkiego uszkodzenia ciała lub uszczerbku w zdrowiu fizycznym lub psychicznym w wyniku poważnych przestępstw; b) rodzinie, a w szczególności osobom pozostającym na utrzymaniu ofiar, które poniosły śmierć lub które dotknęło kalectwo fizyczne lub psychiczne w wyniku takiej wiktymizacji”.

Użyte w tym punkcie pojęcie „kompensacja” odnosi się do poprzedniego rozdziału „Restytucja”, gdzie w pkt 8 czytamy: „Przestępcy lub osoby trzecie odpowiedzialne za ich zachowanie powinni – jeśli to jest właściwe – dokonać sprawiedliwej restytucji na rzecz ofiar, ich rodzin lub osób pozostających na ich utrzymaniu. Restytucja taka powinna obejmować zwrot własności lub zapłatę za doznaną krzywdę lub poniesioną stratę, zwrot wydatków poniesionych w wyniku wiktymizacji, zabezpieczenie usług oraz przywrócenie praw”.

Jak wynika z tego dokumentu, „pojęcie kompensacji jest pojęciem szerszym niż pojęcie restytucji. Mieści bowiem ono w sobie zarówno restytucję, jak też wszelkie inne rekompensaty za doznane krzywdy i cierpienia, jakie ofiara może w ogóle uzyskać” .

Początkowo rozróżniano pojęcia restytucji i kompensacji. Obecnie termin kompensacja odnosi się zarówno do restytucji od sprawcy, jak i kompensacji ze strony państwa i zawiera wszelkie możliwe kompensaty (odszkodowania), jakie pokrzywdzony może uzyskać ze wszystkich źródeł. W tym szerokim znaczeniu pojęcie to będzie używane w pracy.

Synonimem kompensacji jest „indemnizacja”, która w prawie oznacza „odszkodowanie, wynagrodzenie strat i szkód” (z łac. indemnis – nieponoszący szkody) .

Kompensacja w tekstach angielskojęzycznych ma wiele znaczeń. W wiktymologii pojęcia kompensacja używa się na określenie przewidzianej prawem wypłaty państwa na rzecz ofiar przestępstw. Celem jest wypłacenie ofiarom pewnego rodzaju odszkodowania za ciężkie krzywdy, inwalidztwo i śmierć (Japonia); zwrot za wydatki, które są regularnie ponoszone przez ofiary (Teksas); zapłata w celu przeciwdziałania temu, aby ofiara żyła w warunkach poniżej społecznie akceptowanego minimalnego standardu (Niemcy) .

***

Współcześnie nie ma wątpliwości, że jedną z podstawowych funkcji wymiaru sprawiedliwości karnej jest naprawienie szkody wyrządzonej przez sprawcę. Jest to ważne zarówno dla pokrzywdzonego, jak i dla świadomości społeczeństwa. Prawa pokrzywdzonego, ochrona jego interesów i wsparcie są przedmiotem obowiązujących Polskę dokumentów międzynarodowych oraz ustaw krajowych, przede wszystkim karnych. Kompensata ze strony sprawcy, podobnie jak z innych źródeł, bardzo często jest niemożliwa. Czasami wsparciem dla pokrzywdzonego może być jedynie państwowa kompensata.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Geneza i rozwój idei kompensacji państwowej

1.Kompensacja dla ofiar – ujęcie historyczne

Państwowe środki, za pomocą których można zabezpieczyć interesy ofiary przestępstwa, istniały od zarania cywilizacji. Początki sięgają wczesnych kultur rządzących się zasadami krwawej zemsty . Rozwinęła się ona w ustroju wspólnoty pierwotnej. Nie było jeszcze państwa i prawa, tylko obyczaj i normy moralne. Zemsta była formą pomocy i obrony członków rodu od ataków z zewnątrz. „Wykonanie zemsty było sprawą honoru i godności człowieka. Na straży tego stała wszechwładna opinia publiczna, poparta wierzeniami religijnymi. Wykonanie krwawej zemsty spotykało się nie tylko z aprobatą ludzi, ale i bogów, a nawet ducha zmarłego, który aktywnie pomaga mścicielowi w wykonaniu zemsty, i przeklinałby go, gdyby jej zaniechał. [...] Zemsta wykonywana była przy tym z właściwym człowiekowi okrucieństwem, w którym znajdował ujście niczym niepohamowany gniew z powodu doznanej krzywdy” .

Jeszcze w okresie przedpaństwowym zemsta zaczęła być zastępowana w bardzo szerokim zakresie okupem. Okup był instytucją...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX