Gessel-Kalinowska vel Kalisz Beata, Oświadczenia i zapewnienia w umowie sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (w świetle zasady swobody umów)

Tradycja wykorzystywania oświadczeń i zapewnień w polskiej praktyce obrotu udziałami istnieje począwszy od daty powrotu spółek kapitałowych na mapę nowego życia gospodarczego, tj. od 1989 r. Pomimo iż oświadczenia i zapewnienia, w węższym lub szerszym zakresie, spotykamy niemal w każdej umowie sprzedaży udziałów lub akcji, a ich natura prawna budzi liczne kontrowersje, to do tej pory instytucja ta nie doczekała się wnikliwej analizy. Przegląd orzecznictwa prowadzi do wniosku, iż kwestia ta, poza nielicznymi przypadkami, w zasadzie nie była przedmiotem rozstrzygnięć sądowych. Na bazie własnej analizy przypadków praktycznych nasuwa się spostrzeżenie, iż niepewność co do kwalifikacji prawnej tego typu klauzul prowadzi do tworzenia nadmiernie rozbudowanych umów, gdyż strony w sytuacji takiej niepewności dążą do tego, aby przygotowywane przez nich dokumenty posiadały cechę samoregulacji. Proponowane w praktyce i piśmiennictwie rozstrzygnięcia kwalifikacyjne obejmują uznanie oświadczeń i zapewnień m.in. za instytucję rękojmi, gwarancji, umowy nienazwanej. W anglosaskiej tradycji prawnej, skąd oświadczenia i zapewnienia biorą swój rodowód, kwestia ta jest przedmiotem bogatego orzecznictwa i komentarzy, a także badań statystycznych co do częstotliwości ich występowania w różnych typach transakcji, dokonywanych przez profesjonalne organizacje prawnicze (American Bar Association), choć jak wynika z analizy przeprowadzonej w rozdziale 5, i tam wciąż w praktyce pojawiają się nowe dylematy do rozstrzygnięcia.

Instytucja oświadczeń i zapewnień jest doskonałym przykładem recepcji obcych wzorów jurydycznych na bazie zasady swobody kontraktowej, wyrażonej w art. 353¹ k.c., dlatego zasada ta jest główną osią rozważań, zarówno w aspekcie kwalifikacji prawnej samej instytucji, jak i skutków prawnych wynikających z przyjęcia takiej kwalifikacji. Odniesienia do zasady swobody umów przewijają się w każdym rozdziale pracy.

Oświadczenia i zapewnienia zawierane są w różnych umowach, zarówno związanych ze zbywaniem istniejących tytułów uczestnictwa w spółkach handlowych, jak i w innego typu umowach, wchodzących w obszar zainteresowania szeroko rozumianego prawa handlowego, jak umowy subskrypcyjne czy umowy kredytowe. Dla jasności wywodu w pracy swojej ograniczyłam się wyłącznie do sytuacji, w której oświadczenia i zapewnienia zawarte są w umowie sprzedaży udziałów, natomiast niewątpliwie większa część rozważań będzie aktualna też dla oświadczeń i zapewnień stosowanych w umowie sprzedaży akcji czy udziałów w spółkach osobowych. Różnice będą wynikały głównie ze zróżnicowanego charakteru prawnego tych tytułów oraz reżimu prawnego ich przenoszenia.

Rozważania zawarte w niniejszej pracy nie obejmują też sytuacji, w której obrót udziałami może być zakwalifikowany jako obrót konsumencki w świetle art. 22¹ k.c. oraz art. 1 ust. 1 ustawy o sprzedaży konsumenckiej w związku z art. 555 k.c. Pomimo iż teoretycznie możliwość taka istnieje, kwestie te pomijam jako marginalne . Oświadczenia i zapewnienia, co do zasady będą związane z obrotem powszechnym lub gospodarczym. Udziały w spółkach handlowych, z uwagi na funkcję gospodarczą, jaką z reguły pełnią, nie są kojarzone z dobrem konsumpcyjnym. Kwestia, w jakich warunkach sprzedaż udziałów w spółce handlowej będzie zaliczona do sprzedaży konsumenckiej, wymaga oddzielnej analizy.

Praca składa się z trzech części.

Pierwsza część składa się z trzech rozdziałów, które mają charakter wstępnych ustaleń poprzedzających analizę głównego zagadnienia, tj. kwalifikacji prawnej oświadczeń i zapewnień. Rozdział 1 stanowi ogólne wprowadzenie do problematyki oświadczeń i zapewnień, uzupełnione o analizę terminologiczną samego pojęcia "oświadczenia i zapewnienia". Rozdziały 2 i 3 zajmują się zagadnieniami zasady swobody umów, zakresem tej wolności w świetle granic wyznaczanych przez art. 353¹ k.c., w postaci ustawy, zasad współżycia społecznego oraz natury (właściwości) stosunku prawnego, oraz funkcjonowaniem tej zasady w obrębie instytucji związanych z odpowiedzialnością stron za niewykonanie lub nieprawidłowe wykonanie zobowiązań, w tym odpowiedzialności z tytułu rękojmi, gdyż oświadczenia i zapewnienia są ściśle związane z tą tematyką. Bez tych wstępnych ustaleń niemożliwe byłoby uznanie, lub też przeciwnie odrzucenie tezy, iż system prawa polskiego pozwala na recypowanie takich instytucji prawa obcego jakimi są oświadczenia i zapewnienia. Zasada swobody umów, będąca niewątpliwie fundamentem całego systemu prawa cywilnego, była wielokrotnie omawiana w doktrynie i orzecznictwie. W zależności od nadawanej jej treści, system prawa cywilnego jest w ocenie komentatorów bardziej lub mniej elastyczny, a w związku z tym jest bardziej lub mniej podatny na rozwój. Uznanie bardziej konserwatywnego stanowiska ogranicza możliwość recepcji nowych wzorów postępowania do istniejącego stanu prawnego. Z tej przyczyny celem rozdziału 2 było przedstawienie różnych stanowisk, choć wielokrotnie już omawianych w doktrynie i wykazanie, że przyjęcie określonego stanowiska w tej kluczowej kwestii determinuje w istocie kwalifikację prawną jakiejkolwiek nieznanej uprzednio instytucji. Dalej analizuję pojęcie udziału, jako przedmiotu świadczenia w umowie sprzedaży, w trzech jego zasadniczych płaszczyznach: a więc nie tylko jako część kapitału zakładowego i jako prawo podmiotowe, ale także z punktu widzenia definicji funkcjonalnej oraz istotę stosunku członkostwa w spółce. Analiza istoty prawa udziałowego w tym aspekcie pozwala dopiero zrozumieć sens oświadczeń i zapewnień jako grupy norm charakteryzujących udział jako świadczenie z punktu widzenia interesów nabywcy, gdyż zgodnie z ugruntowanym poglądem w doktrynie, prawidłowe wykonanie zobowiązania polega na zaspokojeniu interesu wierzyciela.

Druga część pracy, rozdział 5, stanowi opis treści oświadczeń i zapewnień. W rozdziale tym opisuję przykładowy wzór oświadczeń i zapewnień polskich jako typ empiryczny, odzwierciedlający istniejącą praktykę, który to wzór jako Model został załączony w załączniku. Celem tego rozdziału jest opisanie, czym są i czemu mają służyć tak rozbudowane normy umowne, jakimi są oświadczenia i zapewnienia, mając na uwadze też ten aspekt praktyki, iż umowy sprzedaży udziałów mogą być alternatywną formą sprzedaży przedsiębiorstwa lub części przedsiębiorstwa. Instytucja swym charakterem najbliższa jest zapewnieniom, składanym przez sprzedającego w umowie sprzedaży rzeczy, których nieprawdziwość stanowi przesłankę odpowiedzialności z tytułu rękojmi. Zakres tych oświadczeń jest jednak o wiele szerszy. Oświadczenia te obejmują kwestie związane nie tylko ze stanem prawnym samych udziałów, ale też stanem prawnym i faktycznym spółki, w której udziały są sprzedawane, przedsiębiorstwa tej spółki czy też samego sprzedającego.

Charakterystyka zawarta w rozdziale 5 obejmuje zarówno aspekt ogólny oświadczeń i zapewnień jako zespołu norm, jak też poszczególne oświadczenia i zapewnienia. Niektóre szczegółowe kwestie związane z treścią i konstrukcją oświadczeń i zapewnień budzą kontrowersje w praktyce, niezależnie od ogólnej wątpliwości co do kwalifikacji prawnej zapewnień jako całości, dlatego też poświęcam im stosunkowo więcej uwagi. Do kwestii tych należy prawne umocowanie spółki, w której nabywa się udziały, do udzielenia oświadczeń i zapewnień w ramach solidarnej odpowiedzialności ze sprzedawcą oraz kwestia, za jakie zobowiązania związane z udziałami odpowiada sprzedawca, gdyż są to zagadnienia istotne z punktu widzenia treści zapewnień, a brak jest jednolitej wykładni norm kodeksu spółek handlowych w tym zakresie. Rozdział ten w zamyśle ma odpowiedzieć na pytanie, jakie jest ratio legis oświadczeń i zapewnień.

Analizę polskich rozwiązań poprzedza opis modelu anglosaskiego, który służył za pierwowzór oświadczeń i zapewnień. Nie jest moim zamiarem przeprowadzenie pełnej analizy porównawczej praktyki polskiej i anglosaskiej. Jest to bardziej rzut oka na to, w jaki sposób instytucja ta funkcjonuje w innym obszarze prawnym.

Trzecia część pracy, składająca się z dwóch rozdziałów, to kulminacja rozważań, czyli rozważenie zasadniczej kwestii jaką jest zawarta w rozdziale 6 kwalifikacja prawna oświadczeń i zapewnień opisanych w rozdziale 5, mając na uwadze treść zasady swobody umów, będącej przedmiotem analizy w rozdziale 2 i 3 oraz naturę prawa udziałowego, opisaną w rozdziale 4. Tezą analizowaną w tym rozdziale jest uznanie oświadczeń i zapewnień za zapewnienia w rozumieniu art. 556 § 1 k.c., co umiejscawia przedmiot rozważań w obszarze przepisów o odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu rękojmi. Rozdział 7 przedstawia analizę skutków prawnych złożenia nieprawdziwych oświadczeń i zapewnień w świetle przyjętej kwalifikacji.

Wiodącą metodą badawczą zastosowaną w pracy jest z jednej strony analiza dogmatyczna systemu prawa, czemu towarzyszy analiza orzecznictwa mającego za przedmiot ogólne kwestie odpowiedzialności cywilnoprawnej, a w szczególności odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu naruszenia umowy sprzedaży. Jak zostało to zasygnalizowane wcześniej, w opublikowanym orzecznictwie brak w zasadzie przypadków, które wprost odnosiłyby się do badanej problematyki. Z drugiej strony, zastosowałam badanie empiryczne praktyki kontraktowej w tym zakresie, stosowanej przez kancelarie specjalizujące się w dziedzinie fuzji i przejęć. Nie można też pominąć faktu, iż niniejsza praca jest także rezultatem przemyśleń poczynionych w toku prawie 20 lat doświadczeń autorki w tej dziedzinie. Rezultatem tych doświadczeń oraz pracy prawników kancelarii GESSEL jest załączony Model Oświadczeń i Zapewnień. W ramach analizy empirycznej, Model ten został skonfrontowany z funkcjonującymi wzorami umów, stosowanymi przez różne kancelarie. W wyniku analizy zakresu przedmiotowego przedstawionych wzorów, można stwierdzić, iż załączony Model jest reprezentatywny dla praktyki obrotu udziałami w swoim zakresie przedmiotowym. Szczegółowe wnioski wynikające z porównania tych wzorów zostały przedstawione w rozdziale 5. Uzupełniającą metodą badawczą była analiza prawnoporównawcza. W rozdziale 5 została zamieszczona ogólna charakterystyka funkcjonowania omawianej instytucji na gruncie prawa anglosaskiego dla lepszego zrozumienia jej istoty, choć należy podkreślić, iż celem stawianym przed niniejszą pracą nie było przedstawienie pełnego opracowania problematyki prawnoporównawczej.

Niniejsze publikacja jest nieco zmienioną wersją pracy doktorskiej, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Marka Michalskiego, któremu szczerze dziękuję za opiekę naukową przy przygotowywaniu rozprawy doktorskiej. Dziękuję też recenzentom - prof. zw. dr. hab. Andrzejowi Kidybie (UMCS) oraz prof. dr. hab. Aleksandrowi Chłopeckiemu (UW), których cenne wskazówki były bardzo pomocne przy przygotowaniu niniejszej publikacji.

Swoje podziękowania kieruję też do zespołu fuzji i przejęć mojej rodzimej kancelarii GESSEL, gdzie często dyskutowaliśmy wokół zagadnień poruszanych w pracy, oraz do mec. Jarosława Grzesiaka z Dewey & LeBoeuf, mec. Macieja Jamki z Hogan & Hartson, mec. Beaty Kiedrowicz z White & Case, mec. Grzegorza Namiotkiewicza z Clifford Chance, mec. Sylwestra Pieckowskiego z Chadbourne & Parke, mec. Pawła Rymarza z Weil, Gotshal & Manges, dr Rafała Stroińskiego z CMS Cameron McKenna, dr. hab. Andrzeja Szlęzaka z kancelarii Sołtysiński Kawecki & Szlęzak oraz mec. Krzysztofa A. Zakrzewskiego z kancelarii Domański Zakrzewski Palinka, którzy nie wahali się podzielić swoimi wzorami umów na potrzeby dokonania analizy porównawczej i ustalenia wiodących trendów w tym obszarze. Prezentowana dysertacja nie powstałaby bez pomocy mgr Moniki Paciorek oraz Doroty Kryszkowskiej, którym również należą się moje serdeczne podziękowania.