Rogacka-Rzewnicka Maria, Oportunizm i legalizm ścigania przestępstw w świetle współczesnych przeobrażeń procesu karnego

Rozwiązania współczesnego, powszechnego postępowania karnego odzwierciedlają przebieg procesów, składających się na obraz szerszej rzeczywistości społecznej. Powyższa prawidłowość znajduje stosowny, uniwersalistyczny wyraz w dziejach prawa, zwłaszcza w sferze prawa publicznego. Rekonstrukcja zależności zmian zachodzących w szerszej perspektywie społecznej i w węższym obszarze, jakim jest prawo, jest z pewnością interesującym zagadnieniem badawczym dla przedstawicieli wielu różnych dyscyplin prawniczych. Oprócz porównań historycznych, istotne znaczenie należy przypisać analizom komparatystycznym w układzie rozwiązań aktualnie przyjętych w poszczególnych systemach prawnych. Komparatystyka prawnicza jest tą dziedziną, której znaczenie ciągle rośnie i wzrost ten, paradoksalnie, wydaje się większy w miarę zbliżania się do siebie regulacji wykształconych w obszarze głównych współczesnych systemów prawnych . Dziś badania porównawcze częściej koncentrują się na poszukiwaniu podobieństw niż różnic między głównymi systemami prawnymi oraz ich poszczególnymi rozwiązaniami normatywnymi. Takie nastawienie nie jest wynikiem założonego celu badawczego, lecz zachodzących w prawie procesów globalizacyjnych. Zjawisko to obejmuje nie tylko założenia przyjmowane w państwach znajdujących się w sferze oddziaływania poszczególnych, wyodrębnionych systemów prawnych, lecz polega również na zmniejszaniu się dystansu między tymi systemami.

Na gruncie prawa karnego, charakterystyczna dla niego suwerenność wewnętrzna ulega działaniu procesów globalizacyjnych, które osiągnęły poziom wcześniej niespotykany. Owszem, można wskazać historyczne przykłady przenikania się instytucji prawnych w ramach etnicznie i kulturowo odrębnych modeli postępowania karnego oraz recepcji obcych rozwiązań, dokonywanej pod wpływem rozmaitych czynników, w tym fascynacji, której ulegali niekiedy prawodawcy, lecz nigdy w przeszłości zjawisko to nie osiągnęło obecnego rozmiaru. Można wręcz twierdzić, że zróżnicowanie systemów prawnych niegdyś było też wynikiem świadomego dążenia państw do podkreślenia suwerenności i autonomii politycznej oraz pozycji cywilizacyjnej. Odzwierciedleniem tej roli prawa jest bliżej analizowany w pracy przykład rywalizacji między Francją i Niemcami. Obecnie prawo jest raczej czynnikiem integracji państw niż przedmiotem zewnętrznej konkurencji. Powyższe spostrzeżenie odpowiednio dotyczy również prawa karnego, a więc dziedziny, którą jeszcze niedawno niepodzielnie postrzegano wyłącznie przez pryzmat wewnętrznej autonomii państwa.

Wskazując na znaczenie zbliżania się systemów prawnych jako na zjawisko określające najważniejszy kierunek zmian we współczesnym prawie, w tym również karnym procesowym, trzeba zarazem zauważyć, że u jego podstaw leży w przeważającej mierze ekonomizacja prawa. Pryzmat skuteczności i funkcjonalności prawa oraz względy ekonomiczne stały się w ostatnich latach dominującym motywem wprowadzanych na szeroką skalę reform. Można skonstatować, że odwołanie się do ekonomii, wyrażające się w popularnej anglo-amerykańskiej teorii Law and Economics, jest wskazaniem aksjologii współczesnego prawa. Można wątpić w to, że - oprócz ekonomicznego - obecnie występuje jakieś inne, równie wyraziste uzasadnienie dokonujących się w prawie przeobrażeń. Nawet rozwój konsensualizmu jest w pewnej mierze wynikiem podobnej motywacji, choć nie sposób pominąć, że ma uzasadnienie także w innego rodzaju przesłankach. Wymaga podkreślenia, że argumenty ekonomiczne zdominowały również proces przeobrażeń dokonujących się aktualnie w dziedzinie procesu karnego. O ile w czasach powstawania nowożytnej koncepcji prawa karnego procesowego podstawowe znaczenie miały ideologiczne i dogmatyczne podstawy tworzonego prawa, co zaowocowało wykształceniem się odrębności prawnych w poszczególnych systemach prawnych, o tyle współczesna motywacja ekonomiczna musiała spowodować zbliżenie się tych systemów, ze względu na uniwersalizm praw i teorii ekonomicznych. Akcentując znaczenie tego motywu, nie należy też pomijać, że u podstaw integracji rozwiązań prawnokarnych leży zbiorowe, świadome działanie na rzecz stworzenia obszaru wspólnego prawa. Takie uzasadnienie trzeba przypisać procesom unifikacyjnym na poziomie Unii Europejskiej. Prawo karne - symbol niewzruszalnej suwerenności państwa - w coraz szerszym zakresie podlega zbiorowej regulacji określonych sfer prawnych, co pozwala traktować tę dziedzinę prawa publicznego w kategoriach ponadnarodowych.

Wydaje się, że procesowe zasady ścigania przestępstw: legalizmu i oportunizmu, stanowią odpowiednie tło dla przedstawienia problematyki przeobrażeń współczesnego procesu karnego. Należy zaznaczyć, że w stosunku do obowiązującej koncepcji ścigania, wyraża się nastawienie do celów postępowania karnego i jego roli w rozwiązywaniu problemów społecznych wynikających z popełnianych przestępstw oraz w kształtowaniu założeń polityki karnej. Ze względu na kontekst ustrojowy dyrektyw ścigania karnego, dokonujące się przeobrażenia nie są też obojętne dla konstytucyjnego porządku prawnego. Nie bez powodu używa się argumentów ustrojowych w analizie prawnej nowo wprowadzanych instytucji. Umiejscowienie prawa karnego w systemie prawa publicznego w naturalny sposób rozszerza płaszczyznę badań na kwestie związane z regulacją podstaw ustroju państwowego. Zasada legalizmu wpisuje się w konstytucyjny kontekst wielu przepisów, a stosownie do tego odstępstwa na rzecz oportunizmu uzyskują także właściwą wymowę prawną. Wiele rozważań zostało poświęconych tej kwestii w celu pokazania, że zmiany - przeprowadzane wszak w wąskiej rzeczywistości funkcjonowania prawa karnego - mają niebagatelne znaczenie ustrojowo-społeczne.

Przedmiotem analizy są występujące modele reakcji procesowej na popełniane przestępstwa. Aktualnie, systemowe i normatywne sprzężenie koncepcji legalizmu i oportunizmu powoduje niemożność autonomicznego opisu każdej z nich. Wzrost, od pewnego czasu, dynamiki oportunizmu uzasadnia uczynienie tej koncepcji głównym zagadnieniem badawczym, z tym że nie zmienia to faktu, iż niewłaściwe i niecelowe byłoby oddzielanie problematyki oportunizmu od legalizmu. Odniesień do legalizmu nie sposób też uniknąć, prezentując systemy tradycyjnie oportunistyczne. W państwach bowiem, które przyjęły koncepcję oportunizmu ścigania, ustalone granice uznaniowego postępowania przez organy procesowe są równocześnie dla nich nakazem zgodnego z legalizmem postępowania. Należy zauważyć, że jednoczesna obecność tych koncepcji, bez względu na to, która z nich ma dominującą pozycję, prowadzi do wytworzenia się określonego układu relacji między nimi, ale również relacji o szerszym znaczeniu prawnym. Badanie tego związku jest zajęciem pasjonującym, lecz niestety nastręczającym wiele pytań i wątpliwości.

Postawionym zadaniem jest analiza procesu przeobrażeń procesu karnego z perspektywy koncepcji ścigania przestępstw i sformułowanie wniosków co do współczesnego kształtu tego obrazu. W tej sytuacji niezbędne było odwołanie się do powszechnej historii procesu karnego. Praca ma charakter prawnoporównaczy. Zmiany obejmujące system polskiego procesu karnego, choć mieszczą się w nurcie generalnych przeobrażeń, nie są wystarczające dla pokazania ogółu problemów, dotykających współczesny proces karny. Niemniej część niniejszej pracy została poświęcona analizie zagadnienia legalizmu i oportunizmu w polskim prawie i badaniu związku wprowadzanych u nas zmian z przeobrażeniami dokonującymi się w powszechnym procesie karnym. Stoję na stanowisku, że jednym z celów komparatystycznej analizy prawniczej jest określenie miejsca ojczystego porządku prawnego w systemie prawa powszechnego. Bez tej znajomości wiedza na temat obcych rozwiązań prawnych miałaby ograniczone znaczenie poznawcze.

Zagadnienie legalizmu i oportunizmu ścigania przestępstw należy do kategorii tych zagadnień procesowych, które obejmują szeroki zakres tematyczny. Tłem dla jego prezentacji jest problematyka przeobrażeń dokonujących się w powszechnym procesie karnym. Wybór problemów i przykładów rozwiązań obejmuje podstawowe instytucje prawne, obrazujące funkcjonowanie koncepcji legalizmu i oportunizmu oraz główne systemy jurydyczne. Postawionym celem badawczym była również analiza normatywnych i funkcjonalnych związków między legalizmem i oportunizmem a wybranymi środkami prawa materialnego i procesowego, mającymi autonomiczny i samoistny charakter prawny. Ukazują one złożoność funkcjonowania współcześnie występujących koncepcji ścigania przestępstw, dla których punktem odniesienia nie jest już tylko układ między procesową zasadą ścigania przestępstw i wyjątkami od niej, lecz szczególnej natury relacja z pozornie niezależnymi instytucjami prawnymi. Nie sposób bowiem traktować inaczej środków z zakresu konsensualnych sposobów rozstrzygania spraw karnych czy alternatywnych procedur karnoprocesowych.

Na gruncie zaprezentowanej problematyki przeobrażeń postępowania karnego, dla jej Autorki - oprócz najważniejszej kwestii odbioru tej pracy - ważne jest również pytanie o szanse, że nie stanie się ona zbyt szybko pracą historyczną. Odpowiedź na nie zależeć będzie od postępu zmian w konstruowaniu nowej wizji postępowania karnego. To, że zmiany są nieuchronne, najlepiej pokazuje historia.

Pragnę w szczególności serdecznie podziękować Panu prof. Andrzejowi Murzynowskiemu, Panu prof. Piotrowi Kruszyńskiemu, Panu prof. Piotrowi Girdwoyniowi, Pani doc. Hannie Gajewskiej-Kraczkowskiej, Pani doc. Beacie Bieńkowskiej, Pani dr Katarzynie Girdwoyń, Panu mgr. Piotrowi Mierzejewskiemu za cenne rady i uwagi, które okazały się dużą pomocą w powstaniu ostatecznej wersji tej pracy.