Litwińczuk Hanna (red.), Opodatkowanie spółek

1. Wybór formy prawnej jest jedną z najważniejszych decyzji, jaką musi podjąć przedsiębiorca przed rozpoczęciem działalności gospodarczej. Z reguły może on wybrać jedną z form, jakie dopuszcza prawo danego państwa. Forma prawna staje się strukturą organizacyjno-prawną wyodrębnionego przedsiębiorcy, przez pojęcie której należy rozumieć nie tylko wewnętrzną strukturę majątkową i organizacyjną, ale także ogół zewnętrznych stosunków prawnych . Spółka jest jedną ze struktur organizacyjno-prawnych przedsiębiorcy przewidzianych w prawie polskim. Obok niej wyróżnia się jeszcze takie struktury organizacyjno-prawne, jak: przedsiębiorca indywidualny, przedsiębiorstwo państwowe, spółdzielnia oraz stowarzyszenie i fundacja prowadzące działalność gospodarczą.

W literaturze prawnohandlowej podkreśla się, że dla wyjaśnienia treści terminu "spółka" niezbędne jest wskazanie, na czym polegają jej cechy szczególne, które z jednej strony odróżniają tę specyficzną strukturę organizacyjno-prawną od innych form prawem dopuszczonych, z drugiej zaś stanowią pewne minima występujące we wszystkich spółkach, niezależnie od ich rodzaju. Wychodząc z tego założenia, przez spółkę należy rozumieć "prywatnoprawną "wspólnotę prawną" ("stowarzyszenie", "zjednoczenie") osób, o charakterze jawnym, utworzoną w drodze umowy, dla osiągnięcia wspólnego celu, poprzez zorganizowane współdziałanie tych osób" .

Przepisy prawa polskiego definiują rodzaje spółek oraz określają ich kształt prawny, tworząc w ten sposób tzw. nazwane (normatywne) typy umów spółek. Należą do nich:

Regulacja rodzajów spółek zawarta w kodeksie cywilnym i kodeksie spółek handlowych jest wyczerpująca, tj. poza wymienionymi wyżej nie ma innych kodeksowych rodzajów spółek. Warto zauważyć, że nie ma wśród nich tzw. spółki cichej, którą przewidywały przepisy kodeksu handlowego, a która obecnie może być jedynie uznana za formę współpracy ukształtowaną empirycznie . Natomiast poza spółkami kodeksowymi istnieją jeszcze dwa rodzaje spółek pozakodeksowych, które stały się częścią prawa polskiego w wyniku jego dostosowania do europejskiego prawa spółek. Chodzi o europejskie zgrupowanie interesów gospodarczych (EZIG) oraz spółkę europejską. Spółki te zostały pominięte w kodeksie spółek handlowych ze względu na ponadnarodowy sposób powstawania regulujących je norm prawnych oraz transgraniczne ukierunkowanie regulowanych przez nie typów spółek .

Z zamkniętego katalogu kodeksowych typów spółek wynika, że obok spółki cywilnej, uregulowanej przepisami kodeksu cywilnego, pozostałe spółki są spółkami prawa handlowego. Jeśli chodzi o te ostatnie, to istotny jest ich normatywny podział na handlowe spółki osobowe i kapitałowe. Do pierwszej grupy kodeks spółek handlowych zalicza spółkę jawną, spółkę partnerską, spółkę komandytową i spółkę komandytowo-akcyjną, zaś do drugiej grupy - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną. Ten sztywny podział normatywny nie odzwierciedla jednak rzeczywistego charakteru spółek z punktu widzenia stopnia występowania w nich elementu osobowego i kapitałowego. I tak wskazuje się, że "spółka jawna jest "czystą" spółką osobową, partnerska jest już bardziej kapitałowa, zaś spółka komandytowa, a zwłaszcza komandytowo-akcyjna, są już "bardzo kapitałowe"" . Za modelowy typ spółki kapitałowej uznawana jest natomiast spółka akcyjna. Spółka ma charakter osobowy lub kapitałowy w zależności od tego, czy w jej substracie przeważa element osobowy (wspólnicy) czy kapitałowy (rzeczowy). Konkretyzacja tych elementów w odniesieniu do poszczególnych rodzajów spółek wymaga jednak wzięcia pod uwagę bardziej szczegółowych kryteriów, takich jak wyposażenie spółki w przymiot osobowości prawnej, jej skład osobowy i jego stabilność, zakres uprawnień wspólników, stosunki majątkowe spółki, organizacja zarządzania spółką oraz akt założycielski . Z uwagi na znaczenie tych kryteriów zostaną one bliżej scharakteryzowane .

Spółki kapitałowe są wyposażone w przymiot osobowości prawnej, podczas gdy spółki osobowe nie są osobami prawnymi. Zgodnie z art. 8 k.s.h., spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana. Oznacza to, że została wyposażona w zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych i zdolność sądową, co pozwala uznać ją za ułomną osobę prawną. Jeśli chodzi o skład osobowy, spółki kapitałowe mogą być zarówno wieloosobowe, jak i jednoosobowe, w przeciwieństwie do spółek osobowych, które nie mogą mieć jednego wspólnika. Ponadto skład osobowy spółki osobowej jest w zasadzie stały, gdyż przeniesienie ogółu praw i obowiązków wspólnika takiej spółki jest obwarowane warunkami takimi, jak wymóg przyzwolenia w samej umowie spółki oraz udzielenie pisemnej zgody przez wszystkich wspólników. W spółce kapitałowej skład osobowy jest zmienny, co wynika z większej swobody wchodzenia do spółki nowych wspólników w miejsce ustępujących ze spółki.

Jeśli chodzi o zakres uprawnień przysługujących wspólnikom w zarządzaniu spółką, to w spółkach osobowych przysługują one każdemu wspólnikowi w tym samym zakresie, niezależnie od wysokości wkładu. W spółkach kapitałowych obowiązuje natomiast zasada proporcjonalności, zgodnie z którą zakres uprawnień przysługujących wspólnikowi jest proporcjonalny do jego udziału w kapitale spółki. Przykładowo można wskazać na regulacje kodeksu spółek handlowych, zgodnie z którymi na jeden udział przypada jeden głos, zysk rozdziela się w stosunku do liczby udziałów lub akcji, nadwyżkę majątku po likwidacji spółki dzieli się w proporcji do dokonanych przez każdego wspólnika wpłat kapitału zakładowego.

Przy podejmowaniu decyzji dotyczących spółki w spółkach osobowych obowiązuje zasada jednomyślności, zaś w spółkach kapitałowych uchwały zapadają (z pewnymi wyjątkami) większością głosów.

Jeśli chodzi o stosunki majątkowe, to w obu typach spółek majątek spółki powstaje na skutek wniesienia wkładów przez wspólników i stanowi własność samej spółki. W handlowych spółkach osobowych za długi spółki odpowiada spółka swoim majątkiem oraz wspólnicy bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami i ze spółką. Odpowiedzialność wspólników jest subsydiarna, tj. egzekucja z majątku wspólnika jest możliwa tylko wtedy, gdy egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna. W spółkach kapitałowych za długi spółki odpowiada sama spółka, zaś odpowiedzialność wspólników jest wyłączona.

Jeśli chodzi o organizację zarządzania spółką, to różnice pomiędzy spółkami osobowymi i kapitałowymi sprowadzają się do tego, że w tych pierwszych zarząd spółką należy do samych wspólników, chociaż o ile nie wykluczają tego przepisy kodeksu, mogą oni w drodze umowy zawartej pomiędzy sobą powierzyć te czynności także profesjonalnym osobom trzecim, natomiast w spółkach kapitałowych zarządzanie jej sprawami powierzone jest jej specjalnemu organowi - zarządowi spółki, do którego mogą być także powołani wspólnicy, ale w tym przypadku nie działają oni w takim charakterze, lecz jako organ spółki. W spółkach akcyjnych zarząd sprawowany jest przez profesjonalistów w tej dziedzinie.

Jeśli chodzi o akt założycielski, to różnice sprowadzają się do tego, że w spółkach osobowych, które nie posiadają organizacji wewnętrznej, spełnia on rzeczywiście tylko funkcję założycielską, podczas gdy w spółkach kapitałowych spełnia głównie funkcję organizacyjną (np. określa sposób tworzenia, skład, kompetencje poszczególnych organów spółki).

Obecnie bliżej scharakteryzowane zostaną poszczególne spółki kodeksowe, tj. spółka cywilna, a następnie osobowe spółki handlowe oraz spółki kapitałowe według porządku przyjętego w kodeksie spółek handlowych.

2. Zgodnie z art. 860 k.c., przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Spółka cywilna nie musi być zatem powołana do prowadzenia przedsiębiorstwa, ale może być utworzona na przykład do realizacji jakiegoś jednorazowego przedsięwzięcia, któremu można przypisać cel gospodarczy. W przypadku zawarcia spółki na czas nieoznaczony przepisy przewidują możliwość wystąpienia z niej wspólnika, które powinno być poprzedzone wypowiedzeniem udziału. Jeżeli chodzi o zakres uprawnień wspólników w zarządzaniu spółką, to każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia jej spraw, a także jest umocowany w analogicznym zakresie do jej reprezentowania. Wkłady mogą być wnoszone w rozmaitej formie, w gotówce, jak i w formie rzeczowej lub własnej pracy. Wniesione wkłady nie tworzą odrębnego majątku spółki, lecz stanowią współwłasność łączną wspólników. W czasie trwania spółki wspólnik nie może domagać się podziału wspólnego majątku, rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników lub udziałem w poszczególnych składnikach majątku oraz żądać zaspokojenia z jego udziału w majątku wspólnym lub w poszczególnych składnikach tego majątku. Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach bez względu na rodzaj i wartość wkładu, jednakże umowa może inaczej ustalić stosunek wspólników w zyskach i stratach. Spółka cywilna podobnie jak wszystkie osobowe spółki handlowe nie ma osobowości prawnej, ale w przeciwieństwie do nich nie jest ułomną osobą prawną. Wszystkie czynności prawne, takie jak zaciąganie zobowiązań czy nabywanie praw, wykonują wspólnicy.

Zgodnie z art. 22 k.s.h., spółką jawną jest spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową. Spółka jawna jest najprostszą formą spośród spółek handlowych, a jednocześnie, jak była o tym mowa, jest modelową (czystą) spółką osobową. Wykazuje ona zatem wszystkie cechy wskazane wyżej jako specyficzne dla tego typu spółek. Każda spółka handlowa, w której konstrukcji prawnej nie występują cechy właściwe dla innych spółek handlowych, jest spółką jawną. Umowa spółki jawnej powinna zawierać firmę i siedzibę spółki, określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartość, przedmiot działalności spółki oraz czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony. Wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia stanowi majątek spółki. Majątek spółki jest więc majątkiem odrębnym od majątku wspólników. Obok pojęcia wkładu występuje także pojęcie udziału kapitałowego. Udział kapitałowy wspólnika odpowiada wartości rzeczywiście wniesionego wkładu, z tym że wspólnicy mogą w umowie spółki postanowić inaczej. Udział kapitałowy jest ujmowany jako oznaczający pewną wartość księgową wyrażoną w pieniądzu i zapisaną na koncie wspólnika w księgach spółki . Każdy wspólnik ma prawo do równego udziału w zyskach i uczestniczy w stratach w tym samym stosunku bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W doktrynie pojawia się także pojęcie udziału w spółce, przez które rozumie się ogół praw i obowiązków wspólnika, majątkowych i organizacyjnych, przysługujących z tytułu przynależności do spółki . Różnice pomiędzy spółką cywilną a spółką jawną sprowadzają się do tego, że spółka jawna jest przedsiębiorcą, a w spółce cywilnej przedsiębiorcami są wspólnicy, spółka jawna prowadzi przedsiębiorstwo, spółka cywilna może być utworzona dla osiągnięcia celu gospodarczego, którego realizacja nie wymaga takiego stopnia organizacji, majątek wniesiony w postaci wkładów jest majątkiem spółki jawnej, a w przypadku spółki cywilnej współwłasnością łączną wspólników, różnice dotyczą też odpowiedzialności za długi, gdyż w przypadku spółki jawnej odpowiedzialność za długi jest odpowiedzialnością subsydiarną wspólnika, a w przypadku spółki cywilnej odpowiedzialność wspólników za jej długi ma charakter pierwszorzędny, a solidarność istnieje tylko między wspólnikami .

Zgodnie z art. 86 k.s.h., spółką partnerską jest spółka osobowa, utworzona przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu w spółce prowadzącej przedsiębiorstwo pod własną firmą. Spółka może być zawiązana w celu wykonywania więcej niż jednego wolnego zawodu, chyba że odrębna ustawa stanowi inaczej. Partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne, uprawnione do wykonywania wolnych zawodów, które zostały wymienione w przepisach kodeksu spółek handlowych regulujących strukturę tej spółki lub odrębnej ustawie. Specyficzne dla tego typu spółki jest uregulowanie zasad odpowiedzialności, zgodnie z którymi partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, jak również za zobowiązania spółki będące następstwem działań lub zaniechań osób zatrudnionych przez spółkę, które podlegały kierownictwu innego partnera przy świadczeniu usług związanych z przedmiotem działalności. Jak wskazuje się w literaturze, spółka partnerska jest spółką osobową, jednakże występują w niej cechy charakterystyczne dla spółek kapitałowych, znajdujące normatywny wyraz w możliwości utworzenia zarządu spółki, któremu zostanie powierzone prowadzenie jej spraw i reprezentowanie. Do zarządu spółki partnerskiej mają zastosowanie przepisy dotyczące zarządu spółki z o.o. Dlatego też zaliczana jest ona do spółek o charakterze hybrydowym, w której występują zarówno elementy właściwe spółkom osobowym, jak i kapitałowym, jednakże z przewagą elementów osobowych . W sprawach nieuregulowanych w dziale poświęconym tej spółce stosuje się odpowiednio przepisy o spółce jawnej.

Zgodnie z art. 102 k.s.h., spółką komandytową jest spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona. Spółka komandytowa, podobnie jak spółka partnerska zaliczana jest do spółek hybrydowych o przewadze elementów osobowych . Jest ona najbliższa spółce jawnej, ale tylko w odniesieniu do części wspólników będących komplementariuszami, których pozycja ściśle odpowiada pozycji wspólników w spółce jawnej. W przypadku zwiększenia w spółce roli komandytariuszy "oddali się" ona nieco od spółki jawnej . Cechą charakterystyczną spółki komandytowej jest ustawowe zróżnicowanie odpowiedzialności za zobowiązania spółki wobec wierzycieli. Komplementariusz odpowiada zawsze bez ograniczenia, natomiast komandytariusz tylko do wysokości sumy komandytowej. Dlatego też umowa spółki komandytowej obok oznaczenia wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich wartości powinna zawierać oznaczony kwotowo zakres odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec wierzycieli (sumę komandytową). Istotne jest także rozróżnienie w przypadku komandytariusza znaczenia sumy komandytowej i jego wkładu. Suma komandytowa jest jedynie kwotowo określoną wysokością jego odpowiedzialności osobistej wobec wierzycieli, natomiast wkład wnoszony do spółki stanowi rzeczywiste zwiększenie majątku spółki podlegające egzekucji na rzecz wierzycieli. Zróżnicowana pozycja wspólników w spółce komandytowej ma także swoje odzwierciedlenie w reprezentowaniu spółki. Tylko komplementariusze mają ustawowe prawo do reprezentowania spółki, komandytariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Warto również nadmienić, że pozycja komplementariusza i komandytariusza nie jest związana z określonym statusem, np. osoby fizycznej lub prawnej, chociaż w praktyce wykonywanie obowiązków komplementariusza jako wspólnika prowadzącego sprawy spółki i reprezentującego ją będzie łatwiejsze dla osoby fizycznej.

Zgodnie z art. 125 k.s.h., spółką komandytowo-akcyjną jest spółka osobowa mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem. Spółka ta uznawana jest także za spółkę hybrydową, z tym że jej cechą charakterystyczną jest równowaga elementów osobowych i kapitałowych. Przepisy kodeksu spółek handlowych odsyłają bowiem w sprawach nieuregulowanych do przepisów dotyczących spółki jawnej jako modelowej spółki osobowej i do przepisów dotyczących spółki akcyjnej jako modelowej spółki kapitałowej . Jest to jedyna spółka osobowa posiadająca kapitał zakładowy, którego wysokość powinna wynosić co najmniej 50 000 zł, dzieli się on na akcje o równej wartości nominalnej, które mogą być obejmowane przez akcjonariuszy. Cechą charakterystyczną tej spółki jest występowanie w niej dwóch kategorii wspólników o zróżnicowanym statusie prawnym. Odpowiedzialność komplementariusza wobec wierzycieli jest taka sama, jak wspólnika spółki jawnej, natomiast akcjonariusz nie odpowiada za zobowiązania spółki. Spółkę reprezentują komplementariusze, każdy z nich ma także prawo i obowiązek prowadzenia praw spółki, z wyjątkiem spraw przekazanych do kompetencji walnego zgromadzenia albo rady nadzorczej. Akcjonariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik. Różny status prawny wspólników przesądza też o ich roli ekonomicznej w spółce. Komplementariusze są uznawani za wspólników aktywnych z uwagi na ich kompetencje do prowadzenia spraw spółki i reprezentowania jej, natomiast akcjonariusze są wspólnikami pasywnymi, których zadaniem jest jedynie dostarczenie kapitału spółce w zamian za korzyści w postaci dywidendy. Podobnie jak w przypadku spółki komandytowej kodeks nie uzależnia pozycji komplementariusza lub akcjonariusza od posiadania określonego statusu prawnego, chociaż w praktyce najczęściej komplementariuszem jest spółka kapitałowa.

Spółkami kapitałowymi są spółka z o.o. i spółka akcyjna. Zgodnie z art. 151 k.s.h., spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może być utworzona przez jedną albo więcej osób w każdym celu prawnie dopuszczalnym, chyba że ustawa stanowi inaczej. Oznacza to, że spółka z o.o. w przeciwieństwie do osobowych spółek handlowych może być utworzona dla prowadzenia działalności zarówno gospodarczej, jak i niegospodarczej. Stanowi ona samodzielny podmiot prawa, co przejawia się w wyposażeniu jej w osobowość prawną. Spółka ponosi samodzielnie odpowiedzialność za własne zobowiązania, natomiast odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki jest wyłączona. Spółka posiada kapitał zakładowy, który stanowi cyfrowo oznaczoną kwotę pieniężną stanowiącą sumę wniesionych do spółki wkładów (jego minimalna kwota to 5000 zł). Umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością obok danych występujących w każdej umowie spółki, takich jak firma, siedziba i przedmiot działalności, powinna określać wysokość kapitału zakładowego, czy wspólnik może mieć więcej niż jeden udział, liczbę i wartość nominalną udziałów objętych przez poszczególnych wspólników. Z chwilą zawarcia umowy spółki powstaje spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, która pozostaje ułomną osobą prawną aż do momentu jej wpisania do rejestru. Do powstania spółki obok zawarcia umowy wymaga się wniesienia przez wspólników wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego, powołania zarządu, ustanowienia rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej oraz wpisu do rejestru. Należy podkreślić, że obowiązek wniesienia wkładu jest podstawowym i jedynym obowiązkiem każdego wspólnika wynikającym z mocy samego prawa. Jeżeli ustawa lub umowa spółki nie stanowi inaczej, wspólnicy mają równe prawa i obowiązki w spółce. Umowa spółki może zobowiązywać wspólników do dopłat w granicach liczbowo oznaczonej wysokości w stosunku do udziału. Wspólnik ma prawo do udziału w zysku wynikającym z rocznego sprawozdania finansowego i przeznaczonego do podziału uchwałą zgromadzenia wspólników. Jeśli umowa spółki nie stanowi inaczej, zysk przypadający wspólnikom dzieli się w stosunku do udziałów. Odstępstwa mogą polegać na uprzywilejowaniu niektórych udziałów lub określonych wspólników przez przyznanie im prawa do udziału w zysku w większym zakresie aniżeli wynikający z wysokości posiadanych udziałów, a także na ograniczeniu prawa do udziału w zysku niektórych wspólników. W przypadku udziałów uprzywilejowanych powinny być one określone w umowie. W doktrynie prawa przysługujące wspólnikom klasyfikowane są w zależności od ich treści jako prawa majątkowe (obligacyjne) oraz jako prawa korporacyjne (organizacyjne) . Spółka z o.o. jest strukturą korporacyjną, działającą przez organy, a o uprawnieniach wspólników decyduje wysokość wniesionego kapitału i liczba objętych udziałów.

Zgodnie z art. 301 k.s.h., zawiązać spółkę akcyjną może jedna albo więcej osób. Spółka akcyjna nie może być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Poza formalnymi przesłankami związanymi z procedurą tworzenia spółki przepis ten zawiera podstawową dla istoty spółki akcyjnej regulację, iż akcjonariusze nie odpowiadają za zobowiązania spółki. W literaturze spółka akcyjna jest definiowana jako jednostka organizacyjna o charakterze korporacyjnym, w której pozycję akcjonariusza wyznacza się za pomocą konstrukcji kapitału zakładowego, wyposażona w osobowość prawną . Korporacyjny (kapitałowy) charakter spółki wyraża się w tym, że warunkiem przystąpienia do niej jest wniesienie określonej wartości wkładu oraz zakres praw i obowiązków wspólnika (akcjonariusza) jest pochodną jego udziału w kapitale zakładowym. Status akcjonariusza uzyskuje się zarówno poprzez objęcie udziału w kapitale zakładowym, jak i jego nabycie od osoby, która już taki status posiadała . Kapitał zakładowy spółki akcyjnej, stanowiący kwotowo sumę wniesionych do niej wkładów, dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej i nie może być niższy od 100 000 zł. Przepisy kodeksu spółek handlowych szczegółowo regulują zwłaszcza przedmiot i procedurę wnoszenia wkładów niepieniężnych do spółki. Do powstania spółki akcyjnej wymaga się zawiązania spółki, w tym podpisania statutu przez założycieli, wniesienia przez akcjonariuszy wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego, ustanowienia zarządu oraz rady nadzorczej oraz wpisu do rejestru. Podobnie jak w przypadku spółki z o.o. wniesienie wkładu jest podstawowym obowiązkiem akcjonariusza wynikającym z mocy samego prawa. Statut powinien między innymi określać wysokość kapitału zakładowego oraz kwotę wpłaconą przed zarejestrowaniem na pokrycie kapitału zakładowego, wartość nominalną akcji i ich liczbę, ze wskazaniem, czy akcje są imienne czy na okaziciela, oraz liczbę akcji poszczególnych rodzajów i związane z nimi uprawnienia, jeśli takie rodzaje akcji zostały przewidziane do wprowadzenia. Spółka może wydawać akcje o szczególnych uprawnieniach, zwane akcjami uprzywilejowanymi. Analogicznie jak w przypadku spółki z o.o. z chwilą zawiązania spółki akcyjnej powstaje spółka akcyjna w organizacji. Akcjonariusze mają prawo do udziału w zysku wykazanym w sprawozdaniu finansowym zbadanym przez biegłego rewidenta, który został przeznaczony przez walne zgromadzenie do wypłaty akcjonariuszom. Zysk rozdziela się w stosunku do liczby akcji. W doktrynie prawa udziałowe akcjonariusza w zależności od ich treści dzieli się na prawa majątkowe (obligacyjne), prawa korporacyjne (organizacyjne), a także prawa związane z samą akcją oraz przyznane osobiście akcjonariuszowi, które są związane z jego osobą . Za cechy spółki akcyjnej, które składają się na jej normatywny model ("minimalny wzorzec"), uznaje się: brak osobistej odpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki, realne wniesienie kapitału oraz zakaz dokonywania zwrotu wpłat dokonanych na kapitał, wyodrębnienie struktury organizacyjnej, rządy większości, równouprawnienie akcjonariuszy, zbywalność akcji oraz związanie uprawnień akcjonariusza z akcjami .

3. Funkcjonowanie odmiennych normatywnych typów spółek, pomiędzy którymi istnieją zasadnicze różnice zarówno co do stosunków wewnętrznych pomiędzy spółką a wspólnikami, jak i stosunków zewnętrznych, rodzi na płaszczyźnie podatkowej pytanie o ich podmiotowość podatkową i kryteria, jakie bierze pod uwagę ustawodawca podatkowy, wyposażając spółki w przymiot bycia podatnikiem. Zagadnienie to w pierwszej kolejności zostanie rozważone na gruncie podatków dochodowych.

Do 2014 r. ustawodawca podatkowy konsekwentnie podążał za statusem prawnym spółki, przy czym decydującym kryterium pozwalającym na określenie jej statusu podatkowego w podatkach dochodowych było wyposażenie w przymiot osobowości prawnej. Przy zastosowaniu tego kryterium do jednej grupy zaliczane były spółka cywilna i osobowe spółki handlowe, do drugiej zaś - spółki kapitałowe. Jedynym wyjątkiem było zaliczenie do drugiej grupy spółek kapitałowych w organizacji, z uwagi na przejściowy charakter ich ułomności prawnej. U podstaw opodatkowania spółek niemających osobowości prawnej legła zasada transparentności, polegająca na pozbawieniu spółki podmiotowości podatkowej i wyposażeniu w nią tylko wspólników, natomiast u podstaw opodatkowania spółek kapitałowych legła zasada rozdziału, polegająca na wyposażeniu w podmiotowość podatkową zarówno spółki, jak i wspólników. Oznacza to, że opodatkowanie spółek już z założenia nie mogło być neutralne ze względu na formę prawną.

Zasada transparentności zakłada, że spółka niebędąca osobą prawną jest traktowana jak grupa przedsiębiorców indywidualnych, z których każdy jest samodzielnym podatnikiem, rozliczającym się z dochodów uzyskanych ze spółki. Założenie to odbiega zatem od modelu osobowej spółki handlowej, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą.

Realizacja zasady transparentności wymaga przede wszystkim zdefiniowania reguł przypisania wspólnikom dochodu z udziału w spółce. W praktyce występują dwa modele przypisania wspólnikom takiego dochodu. Pierwszy polega na wstępnym ustaleniu dochodu podatkowego na poziomie spółki, tak jak gdyby ona była podatnikiem, a następnie podziale tego dochodu pomiędzy wspólników proporcjonalnie do ich udziałów w zysku spółki. Drugi polega na przypisaniu wspólnikom przychodów i kosztów podatkowych ustalonych na poziomie spółki, a dochód podatkowy jako nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania ustalany jest u wspólników. Polski ustawodawca początkowo wybrał pierwszy z tych modeli, a następnie zmienił go na model drugi (od 1999 r. dla osób prawnych i od 2001 r. dla osób fizycznych). Nie miało to jednak istotnych konsekwencji z punktu widzenia obciążenia podatkowego wspólników.

Należy zwrócić uwagę na dwie istotne konsekwencje zasady transparentności.

Pierwsza to powstanie rozbieżności pomiędzy dochodem podatkowym wspólnika a kwotą zysku, jaką rzeczywiście wspólnik otrzymuje z udziału w spółce. Druga to powstanie komplikacji w ustaleniu dochodu podatkowego wspólnika, który niezależnie od umowy spółki zawiera z nią inne umowy cywilnoprawne, takie jak na przykład umowa najmu, dzierżawy czy pożyczki.

Jeżeli chodzi o relację pomiędzy dochodem podatkowym wspólnika a rzeczywistą kwotą zysku, jaką otrzymuje wspólnik ze spółki, to rozbieżność między tymi wielkościami wynika z faktu, że dochód wspólnika jest pochodną przychodów i kosztów podatkowych przypisanych mu w proporcji do udziału w spółce, natomiast zysk spółki jest kategorią prawnohandlową i bilansową (jeśli podatnik prowadzi księgi rachunkowe), a jego przeznaczenie określają sami wspólnicy. Zysk może być zatrzymany w spółce i przeznaczony w całości lub części na cele rozwojowe lub pokrycie straty, natomiast dochód podatkowy powstaje u wspólnika i podlega opodatkowaniu, jeśli w okresie rozliczeniowym w ewidencji spółki zostaną wykazane przychody podatkowe.

Komplikacje związane z ustaleniem dochodu podatkowego wspólnika, który niezależnie od umowy spółki zawarł ze spółką umowę cywilnoprawną, wynikają z faktu, że spółka nie ponosi skutków podatkowych takiej umowy, gdyż nie jest podatnikiem. Skutki te zostają przeniesione na wspólników w wyniku przypisania im przychodów i kosztów podatkowych w proporcji do udziału w spółce, w tym także na tego wspólnika, który był stroną czynności prawnej ze spółką. W rezultacie, jeżeli świadczenie, jakiego dokonał wspólnik na rzecz spółki, powoduje u niej przysporzenie (np. wspólnik płaci spółce czynsz), to wraca ono do wspólnika w określonej części jako przychód, jeżeli zaś spółka wykonała świadczenie na rzecz wspólnika (np. spółka płaci wspólnikowi czynsz), to powoduje ono u niego, jako u strony tej czynności, powstanie przychodu i jednocześnie zostaje mu przypisane w odpowiedniej części jako koszt spółki. Analogiczne problemy podatkowe powstają w przypadku spółki cywilnej, gdy umowy cywilnoprawne zawierają wspólnicy pomiędzy sobą.

Zasada transparentności powoduje zatem zanegowanie na płaszczyźnie podatkowej wyposażenia osobowej spółki handlowej w zdolność do czynności prawnej, a ważne z cywilnoprawnego punktu widzenia czynności pomiędzy spółką a wspólnikami są na płaszczyźnie podatkowej ignorowane. Skutki podatkowe pojawiają się wyłącznie u wspólnika.

Zasada rozdziału, która legła u podstaw opodatkowania spółek mających osobowość prawną, polega na tym, że spółka i wspólnicy są odrębnymi podatnikami. Spółka jest podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych od uzyskanego przez siebie dochodu, natomiast wspólnik jest podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych lub podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych od dochodu uzyskanego ze spółki. Należy zwrócić uwagę na dwie istotne konsekwencje zasady rozdziału. Pierwsza to ekonomiczne podwójne opodatkowanie, druga to traktowanie pod względem podatkowym umów cywilnoprawnych zawieranych pomiędzy spółką a wspólnikami jak umów z osobami trzecimi.

Ekonomiczne podwójne opodatkowanie pojawia się dlatego, że dochód spółki podlega po raz pierwszy opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób prawnych u spółki i po raz drugi u wspólników, jeśli zostanie im wypłacona dywidenda. Nie występuje tu tożsamość podmiotów obciążonych podatkiem (spółka i wspólnik są odrębnymi podmiotami podatkowymi), lecz podwójnie jest opodatkowany przedmiot podatku jako zjawisko ekonomiczne, którym jest dochód spółki kapitałowej. Podatek dochodowy od osób prawnych jest zatem wstępnym opodatkowaniem dochodu spółki kapitałowej, na które nakłada się opodatkowanie dochodu podzielonego u wspólników.

Problem wewnętrznego podwójnego opodatkowania może być rozpatrywany w dwóch aspektach, a mianowicie gdy wspólnikami spółek kapitałowych są inne spółki kapitałowe oraz gdy są nimi osoby fizyczne. W pierwszym przypadku podwójne opodatkowanie następuje w ramach podatku dochodowego od osób prawnych. Na przykład spółka zależna uiszcza podatek od uzyskanego przez nią dochodu, a następnie dochód ten w postaci dywidendy podlega powtórnemu opodatkowaniu w spółce dominującej. Podwójne opodatkowanie spółek jako wspólników byłoby istotną przeszkodą w tworzeniu różnego rodzaju organizacyjnych i gospodarczych powiązań między nimi, dlatego też w systemach podatkowych regułą jest eliminowanie w takiej sytuacji podwójnego opodatkowania. Na mocy dyrektywy unijnej podwójne opodatkowanie dochodu spółek kapitałowych w Unii Europejskiej jest eliminowane po spełnieniu przez spółki między innymi warunków dotyczących wysokości udziału oraz okresu jego posiadania .

W przypadku gdy wspólnikami spółek kapitałowych są osoby fizyczne, kwestia wyeliminowania lub złagodzenia podwójnego opodatkowania albo utrzymania go leży w gestii ustawodawcy krajowego. W rezultacie w poszczególnych państwach stosowane są różne rozwiązywana. W polskim systemie podatkowym występuje podwójne opodatkowanie, lecz dywidendy nie łączy się z innymi dochodami podatnika będącego osobą fizyczną i jest ona opodatkowana podatkiem zryczałtowanym w wysokości 19%, co można uznać jako pewną formę złagodzenia.

W przypadku gdy wspólnicy niezależnie od umowy spółki zawierają ze spółką umowy cywilnoprawne, ich skutki podatkowe są takie same, jak w przypadku umów zawieranych z osobami trzecimi, tj. u obu stron transakcji pojawiają się odpowiednio przychody i koszty podatkowe. Ważne z cywilnoprawnego punktu widzenia umowy pomiędzy spółką a wspólnikami są w pełni honorowane na płaszczyźnie podatkowej. Jedynie w przypadku gdy ustalone w nich warunki odbiegają od warunków, jakie byłyby ustalone w stosunkach z podmiotami trzecimi, możliwe jest zastosowanie odpowiednich korekt podatkowych.

4. Zastosowanie zasady transparentności i zasady rozdziału powoduje, że opodatkowanie spółek nie jest neutralne podatkowo. W przypadku spółek niemających osobowości prawnej opodatkowanie dochodu jest jednokrotne na poziomie wspólników, podczas gdy dochód spółki kapitałowej podzielony pomiędzy wspólników podlega u nich powtórnemu opodatkowaniu.

Różnice w opodatkowaniu obu typów spółek występują także w odniesieniu do przeznaczenia zysku spółki. W spółce niemającej osobowości prawnej wspólnicy mogą zatrzymać część lub nawet całość zysku w spółce i przeznaczyć go na inwestycje, a decyzje te nie będą miały żadnego wpływu na wysokość dochodu podatkowego i jego opodatkowanie. Innymi słowy z cywilnoprawnego punktu widzenia zysk niewypłacony wspólnikom powiększa majątek spółki, ale podatkowo fakt ten jest całkowicie ignorowany. Inaczej jest w przypadku spółki kapitałowej, gdyż dopóki zysk będzie zatrzymany w spółce i przeznaczony na inwestycje lub na fundusze celem wykorzystania na cele rozwojowe w późniejszym okresie, nie wystąpi opodatkowanie u wspólników, a obciążenie podatkowe zostanie utrzymane na poziomie podatku zapłaconego przez spółkę od jej dochodu . Ponadto wzrost majątku spółki będzie neutralny dla wspólników dopóty, dopóki nie dokonają zbycia udziałów, co wiąże się z obowiązkiem wyceny tych udziałów po wartości rynkowej. Oparcie systemu opodatkowania dochodów na dwóch odmiennych zasadach w zależności od formy prawnej spółki rodzi także dalsze różnice w zakresie skutków podatkowych pojawiających się przy utworzeniu spółki (np. sposób traktowania aportów), jej finansowaniu (ze środków wspólników lub źródeł zewnętrznych), bieżących rozliczeniach pomiędzy spółką a wspólnikami, wystąpieniu wspólnika oraz restrukturyzacji spółki i jej likwidacji. Na tym tle pojawia się problem, czy i na ile należy dążyć do osiągnięcia neutralności opodatkowania ze względu na formę prawną, w szczególności poprzez wprowadzenie jednego podatku od dochodów przedsiębiorcy. Problem ten pozostaje poza zakresem niniejszej monografii. Należy jednak podkreślić, co dowiodła polska praktyka, że znaczne różnice w opodatkowaniu dochodów spółki w zależności od jej formy prawnej powodują, że przedsiębiorcy przy wyborze formy prawnej kierują się przesłankami podatkowymi i wybierają formę optymalną z podatkowego punktu widzenia, a niekoniecznie dostosowaną do charakteru i rozmiaru działalności gospodarczej. Prawie dwukrotnie niższe opodatkowanie wspólników spółki komandytowo-akcyjnej w porównaniu ze wspólnikami spółki kapitałowej spowodowało w Polsce gwałtowny wzrost prowadzenia działalności w tej pierwszej formie, co skłoniło ustawodawcę do zmiany zasad opodatkowania.

5. Do 2014 r. ustawodawca podatkowy konsekwentnie uzależniał zastosowanie zasady transparentności lub zasady rozdziału od statusu prawnego spółki, tj. od posiadania przez nią lub nie osobowości prawnej. Ta sytuacja uległa zmianie począwszy od 1 stycznia 2014 r., gdy spółce komandytowo-akcyjnej został nadany status podatnika podatku dochodowego od osób prawnych. W ten sposób spółka ta stała się podatnikiem korporacyjnym dla celów opodatkowania jej dochodów, pozostając nadal osobową spółką handlową. Jednocześnie przyjęła ona także hybrydowy charakter ze względu na status podatkowy wspólników. Komplementariusz jest nadal opodatkowany tak jak wspólnik osobowej spółki handlowej, tj. jednokrotnie (podwójne opodatkowanie zostało wyeliminowane na skutek zastosowania specjalnej konstrukcji prawnej), natomiast akcjonariusz jest opodatkowany analogiczne do akcjonariusza spółki akcyjnej, tj. na podatek zapłacony przez spółkę nakłada się podatek od dywidendy. Podobnie jak w przypadku akcjonariuszy spółki akcyjnej będącymi spółkami kapitałowymi, podwójne opodatkowanie może być wyeliminowane przy spełnieniu określonych warunków. Zmiany te spowodowały, że w obu ustawach o podatkach dochodowych pojawiły się podatkowe definicje spółki i spółki niemającej osobowości prawnej.

Pojęcie spółki na gruncie obu ustaw oznacza spółkę będącą podatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych , tj.:

Określenie "spółka niemająca osobowości prawnej" na gruncie obu ustaw oznacza spółkę niebędącą podatnikiem podatku dochodowego, czyli spółkę cywilną, jawną, partnerską i komandytową .

Na podkreślenie zasługuje sposób traktowania zagranicznych spółek niemających osobowości prawnej. Ponieważ na gruncie obcych ustawodawstw mogą być one traktowane dla celów podatkowych zarówno jako transparentne podatkowo, jak i opodatkowane na zasadach przyjętych dla osób prawnych, polski ustawodawca nakazuje przyjąć w Polsce taki status podatkowy, jaki mają one w państwie ich siedziby. Jeżeli w państwie siedziby są traktowane jak osoby prawne, to dochód z udziału w takich spółkach jest traktowany dla celów opodatkowania na równi z dywidendą .

Zmiany te oznaczają, że ustawodawca na gruncie podatków dochodowych nie uzależnia już podatkowego sposobu traktowania spółek od obiektywnego kryterium wyposażenia ich lub nie w osobowość prawą, ale wprowadza własny podział spółek na spółki będące podatnikami i spółki niebędące podatnikami, przy czym kwalifikacja ta jest oparta na przesłankach natury podatkowej.

Należy podkreślić, że także na gruncie umów o unikaniu podwójnego opodatkowania spółka (company) definiowana jest jako osoba prawna lub każda inna jednostka traktowana jako osoba prawna dla celów podatkowych. Jeżeli spółka osobowa (partnership) jest traktowana jako spółka (z osobowością prawną) lub jeżeli jest opodatkowana jako spółka, jest uważana za rezydenta umawiającego się państwa i podlega w tym państwie opodatkowaniu oraz jest uprawniona do korzyści wynikających z konwencji. Jeśli spółka osobowa jest traktowana w danym państwie jako transparentna podatkowo, czyli nie podlega podatkowi w tym państwie, to nie może być traktowana jako rezydent dla celów konwencji. W takim przypadku konwencja nie ma do niej zastosowania, chyba że zawiera specjalną normę dotyczącą spółek osobowych. Wspólnicy takiej spółki mogą być wówczas uprawnieni do korzyści wynikającej z konwencji zawartej z państwem ich rezydencji w odniesieniu do ich udziałów w zysku spółki w zakresie, w jakim dochód spółki jest alokowany na nich dla celów opodatkowania w państwie ich rezydencji .

6. Kwestia podmiotowości podatkowej spółek jest zdecydowanie mniej skomplikowana na gruncie podatków pośrednich, chociaż nie oznacza to, że nie pojawiają się pewne kontrowersje. Zgodnie z przepisami ustawy o podatku od towarów i usług podatnikami są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą, bez względu na cel i rezultat tej działalności. Działalność zarobkowa obejmuje natomiast wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także osób wykonujących wolne zawody . W świetle tej definicji wszystkie spółki przewidziane w prawie polskim mieszczą się w zakresie podmiotowym ustawy o podatku od towarów i usług bądź jako osoby prawne (spółka z o.o., spółka akcyjna), bądź jako jednostki niemające osobowości prawnej (spółka cywilna, jawna, partnerska, komandytowa i komandytowo-akcyjna). Należy podkreślić, że odrębnym podatnikiem VAT jest także spółka cywilna, chociaż przedsiębiorcami, czyli podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą, są wspólnicy. Podmiotowość prawnopodatkowa spółki cywilnej na gruncie VAT nie jest jednak kwestionowana. W ustawie o podatku akcyzowym podatnik definiowany jest analogicznie - jako osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która dokonuje czynności opodatkowanych akcyzą lub wobec której zaistniał stan faktyczny podlegający opodatkowaniu akcyzą . W orzecznictwie utrzymuje się jednak pogląd, że podatnikiem akcyzy nie może być spółka cywilna, lecz jej wspólnicy, gdyż spółka ze względu na brak podmiotowości prawnej nie dokonuje czynności podlegających opodatkowaniu. Pomimo podobieństwa sformułowań ustawowych, wnioski wynikające z orzecznictwa w zakresie podmiotowości podatkowej spółki cywilnej są odmienne na gruncie VAT i akcyzy.

Zdecydowanie bardziej precyzyjna jest ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych. Ustawa ta podobnie jak ustawy o podatkach dochodowych posługuje się własnymi definicjami, które stanowią, że przez pojęcie spółka osobowa rozumie się spółkę: cywilną, jawną, partnerską, komandytową lub komandytowo-akcyjną, natomiast przez pojęcie spółki kapitałowej - spółkę: z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjną lub europejską. Należy jednak zauważyć, że ten ustawowy podział nie uwzględnia orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który orzekł, że spółka komandytowo-akcyjna prawa polskiego jest spółką kapitałową w rozumieniu dyrektywy . Zgodnie z przepisami ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych, podatkowi podlega obok innych czynności cywilnoprawnych umowa spółki, a obowiązek podatkowy z tego tytułu ciąży przy umowie spółki cywilnej na wspólnikach, a przy pozostałych umowach spółki - na spółce . Także w przypadku innych czynności cywilnoprawnych objętych katalogiem ustawowym, dokonywanych przez wspólników spółki cywilnej lub osobową spółkę handlową z osobami trzecimi, obowiązek podatkowy ciąży odpowiednio na wspólnikach spółki cywilnej lub na spółce. Ustawodawca podatkowy na gruncie podatku od czynności cywilnoprawnych honoruje zatem zdolność do czynności prawnych osobowej spółki handlowej i jej brak po stronie spółki cywilnej.

Jeszcze inaczej określa podatnika, ze względu na jego strukturę organizacyjno-prawną ustawa o podatkach i opłatach lokalnych w odniesieniu do podatku od nieruchomości. Stanowi ona, że podatnikami podatku od nieruchomości są osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne, w tym spółki nieposiadające osobowości prawnej, posiadające wymieniony w ustawie tytuł prawny do nieruchomości (własność, posiadanie samoistne, użytkowanie wieczyste), a w przypadku nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego będących posiadaczami na podstawie odrębnej umowy lub nawet bez tytułu prawnego . I w przypadku tego podatku kontrowersje dotyczą spółki cywilnej, a mianowicie, czy podatnikiem jest sama spółka, czy jej wspólnicy.

7. Kolejnym zagadnieniem dotyczącym opodatkowania spółek jest odpowiedzialność wspólników za zobowiązania podatkowe spółki. Reguluje je ordynacja podatkowa w dziale poświęconym odpowiedzialności osób trzecich. W przedmiocie odpowiedzialności podatkowej ustawodawca podatkowy podąża za zasadami odpowiedzialności za zobowiązania spółki uregulowanymi dla spółki cywilnej w kodeksie cywilnym, a dla spółek handlowych - w kodeksie spółek handlowych. Przyjmuje w związku z tym generalną zasadę, że wspólnik spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komplementariusz spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie ze spółką i pozostałymi wspólnikami za zaległości podatkowe spółki. Natomiast za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji oraz spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają na warunkach określonych w ustawie, solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się bezskuteczna.

Odrębne zasady odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe występują w procesie restrukturyzacji spółek, tj. przekształceń, połączeń i podziałów. W tym przypadku chodzi o zakres odpowiedzialności spółki przekształconej lub spółki przejmującej za zobowiązania podatkowe spółki przekształcanej lub przejmowanej. Zasady te zostały uregulowane w ordynacji podatkowej w dziale poświęconym prawom i obowiązkom następców prawnych oraz podmiotów przekształconych. Wymienione w tym dziale zdarzenia restrukturyzacyjne objęte są tzw. sukcesją podatkową, polegającą na tym, że spółka przekształcona (przejmująca przy połączeniach i podziałach) wstępuje we wszelkie przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki spółki przekształconej (przejmowanej). Przepisy regulujące sukcesję podatkową posługują się zarówno pojęciami osobowej i kapitałowej spółki handlowej, jak i pojęciem spółki niemająca osobowości prawnej, rozumiejąc pod tym terminem osobową spółkę handlową i spółkę cywilną.

8. Analiza przepisów prawa handlowego i podatkowego dotyczących spółek wskazuje, że posługiwanie się używanymi w nich nazwami typów spółek wymaga uwagi, na gruncie jakiego aktu prawnego nazwy te są używane. Kodeks spółek handlowych wyróżnia dwa nazwane typy spółek handlowych: spółki osobowe (spółka jawna, spółka partnerska, spółka komandytowa i spółka komandytowo-akcyjna) oraz spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna). Ustawy o podatkach dochodowych posługują się terminem "spółka", który obejmuje kapitałowe spółki handlowe i spółkę komandytowo-akcyjną) oraz terminem "spółka niemająca osobowości prawnej", który oznacza spółkę cywilną, jawną, partnerską i komandytową. Ustawy o VAT i podatku akcyzowym w definicji podatnika nie używają terminu "spółka", lecz pojęcia osoby prawnej i jednostki nieposiadającej osobowości prawnej, a zatem spółki kwalifikowane są do tych kategorii w zależności od posiadania lub nie przymiotu osobowości prawnej. W innych przepisach tych ustaw pojawia się jednak termin "spółka". Na przykład w przepisach dotyczących opodatkowania przy likwidacji działalności spółki (art. 14 ust. 1 u.p.t.u.) wyróżnia się spółkę cywilną i spółkę handlową niemającą osobowości prawnej. Na gruncie ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych przez pojęcie spółki osobowej rozumie się spółkę cywilną oraz wszystkie osobowe spółki handlowe, a przez pojęcie spółki kapitałowej - kapitałowe spółki handlowe oraz spółkę europejską. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zweryfikowało jednakże ten podział, zaliczając spółkę komandytowo-akcyjną do spółek kapitałowych. Ordynacja podatkowa posługuje się z kolei kodeksowymi nazwami spółek, ale używa też określenia "spółka niemająca osobowości prawnej", które obejmuje spółkę cywilną i osobowe spółki handlowe. Należy zatem zauważyć, że pojęcie spółki niemająca osobowości prawnej na gruncie ustaw o podatkach dochodowych nie obejmuje spółki komandytowo-akcyjnej, natomiast na gruncie ordynacji podatkowej taką spółkę obejmuje. Z kolei na gruncie ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych pojęcie spółki osobowej nie jest równoznaczne z pojęciem spółki osobowej na gruncie kodeksu spółek handlowych, gdyż obejmuje ono także spółkę cywilną.

9. Przedmiotem niniejszej monografii będą skutki podatkowe zdarzeń prawnych, jakie pojawiają się przy utworzeniu spółki, jej funkcjonowaniu, likwidacji lub transformacji, przy czym jej zakres podmiotowy został ograniczony do spółek kodeksowych, tj. cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjnej.

Pierwszy etap to utworzenie spółki, który wiąże się przede wszystkim z ponoszeniem kosztów związanych z formalnym zawiązaniem spółki (opłaty skarbowe, notarialne) oraz wniesieniem wkładów przez wspólników. Na tym etapie powstaje majątek spółki, a w niektórych typach spółek także kapitał zakładowy. Czynności mające na celu powstanie majątku (kapitału zakładowego) muszą być rozpatrzone zarówno po stronie spółki, jak i wspólników pod kątem przychodów i kosztów podatkowych oraz VAT, w przypadku gdy aport ma postać towaru lub usługi w rozumieniu przepisów tego podatku. Wniesienie wkładów rodzi także skutki w podatku od czynności cywilnoprawnych w zakresie czynności określanej jako umowa spółki. Istotna z punktu widzenia podatków dochodowych, VAT oraz podatku od czynności cywilnoprawnych jest także kwalifikacja aportów jako poszczególnych składników majątkowych lub przedsiębiorstwa albo zorganizowanej części przedsiębiorstwa. W trakcie dalszego funkcjonowania spółki kapitał zakładowy może być podwyższany lub obniżany, co także powoduje określone skutki podatkowe.

Drugi etap to funkcjonowanie już powołanej do życia spółki. Należy tu wyróżnić dwa rodzaje zagadnień, a mianowicie dalsze finansowanie (dofinansowanie) spółki przez wspólników, podział zysku pomiędzy wspólników, a także inne, bieżące rozliczenia spółki ze wspólnikami. Jeżeli chodzi o dalsze finansowanie spółki, istotny jest podział na finansowanie zewnętrzne, kiedy spółka zaciąga pożyczkę (kredyt) u podmiotów trzecich, oraz finansowanie wewnętrzne, kiedy spółkę dofinansowują wspólnicy. Przedmiotem analizy będzie ten drugi rodzaj dofinansowania jako charakterystyczny dla spółek. W zależności od rodzaju spółki mogą to być dopłaty przekazywane spółce przez wspólników na zasadach przewidzianych w kodeksie spółek handlowych lub (i) pożyczki udzielane spółce przez wspólników. Te formy finansowania spółki także rodzą określone skutki podatkowe na gruncie podatków dochodowych i podatku od czynności cywilnoprawnych. Podział zysku spółki pomiędzy wspólników lub zatrzymanie go w spółce mogą istotnie wpływać na wysokość obciążenia wspólników podatkiem dochodowym lub mieć charakter neutralny w zależności od rodzaju spółki (kapitałowa, osobowa). Istotne znaczenie z podatkowego punktu widzenia mają także bieżące rozliczenia pomiędzy spółką a wspólnikami lub tylko wspólnikami (spółka cywilna), których podstawą są umowy cywilnoprawne. Skutki podatkowe wystąpią zwłaszcza po stronie przychodów i kosztów podatkowych, ale w zależności od rodzaju świadczenia w grę mogą także wchodzić VAT i podatek od czynności cywilnoprawnych.

Trzeci etap to zakończenie bytu prawnego spółki poprzez rozwiązanie i likwidację. Ten etap wiąże się z upłynnieniem majątku, zaspokojeniem wierzycieli i wypłaceniem wspólnikom pozostałej nadwyżki majątku. Czynności składające się na ten etap także wywołują konsekwencje w podatkach dochodowych po stronie spółki i wspólników, również w VAT, co wiąże się ze zbyciem składników majątku. Specyficznym zdarzeniem, jeśli chodzi o spółki niemające osobowości prawnej, jest wystąpienie wspólnika ze spółki, które może spowodować powstanie przysporzenia majątkowego po stronie wspólnika i wiązać się z powstaniem dochodu podatkowego. W spółkach kapitałowych może natomiast mieć miejsce umorzenie udziału wspólnika, co także wymaga rozważenia pod kątem skutków podatkowych dla tego wspólnika i wspólników pozostających w spółce.

Rozwiązaniem alternatywnym w stosunku do zakończenia bytu prawnego spółki poprzez rozwiązanie i likwidację jest jej transformacja na skutek przekształcenia, łączenia lub podziału, jeśli przepisy zezwalają na nią bez formalnego przeprowadzenia procedury likwidacyjnej. Ustawodawca podatkowy przewidział dla tych zdarzeń odrębny reżim, oparty na zasadach odmiennych od tych, które są stosowane dla opodatkowania bieżących rozliczeń podatkowych w toku funkcjonowania spółki. Jego celem jest zapewnienie neutralności tych zdarzeń dla spółki i wspólników w momencie ich wystąpienia z jednoczesnym zastosowaniem rozwiązań podatkowych zabezpieczających pobór odroczonego podatku w innym momencie, bardziej dogodnym dla spółki i wspólników z punktu widzenia zachowania płynności finansowej. Dlatego też problematyka podatkowa przekształceń, połączeń i podziałów została objęta zakresem monografii.