Długosz Zbigniew, Ograniczenia swobody umów w kształtowaniu stosunku ubezpieczenia na cudzy rachunek

Ubezpieczenia na cudzy rachunek, w szczególności w formie ubezpieczeń grupowych, odgrywają bardzo istotną rolę na rynku ubezpieczeń. Wspomnieć można chociażby, że w 2015 r. zakłady ubezpieczeń na życie osiągnęły składkę przypisaną brutto z tytułu ubezpieczeń grupowych w wysokości 9,44 mld zł, co stanowiło około jednej trzeciej sumy składek przypisanych brutto przez tych ubezpieczycieli . W szczególności ze względu na skalę zjawiska ubezpieczeń grupowych ich zastosowanie stało się w ostatnich latach przedmiotem szczególnego zainteresowania organów ubezpieczeniowych, które zwracały uwagę na licznie występujące na rynku nieprawidłowości w tym zakresie .

Ujmując rzecz w pewnym skrócie, można powiedzieć, że efektem tego zainteresowania było najpierw uchwalenie przez Komisję Nadzoru Finansowego Rekomendacji U oraz Wytycznych dotyczących dystrybucji ubezpieczeń , a w dalszej kolejności interwencja ustawodawcy, który w przepisach ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej zawarł stosunkowo obszerną regulację dotyczącą ubezpieczeń na cudzy rachunek. Analiza Rekomendacji U, Wytycznych oraz przepisów ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej prowadzi do wniosku, że zarówno KNF, jak i ustawodawca za remedium na wspomniane nieprawidłowości uznali objęcie tego modelu ubezpieczeń ściślejszą regulacją szczegółową, w tym nałożenie na ubezpieczycieli i ubezpieczających licznych obowiązków informacyjnych. Rozwiązanie takie może budzić znaczne wątpliwości, zwłaszcza w zakresie oceny, czy zwiększenie ilości informacji otrzymywanych przez ubezpieczonych faktycznie przyczyni się do poprawy ochrony ich interesów, czy też głównym efektem tego działania będzie raczej skomplikowanie stanu prawnego oraz wiążące się z tym trudności w interpretacji licznych i nie zawsze spójnych przepisów.

Na gruncie powyższych wątpliwości warto zadać pytanie: czy umowa ubezpieczenia na cudzy rachunek faktycznie jest konstrukcją wymagającą istnienia szczególnej i rozbudowanej regulacji prawnej? Niejednokrotnie można bowiem odnieść wrażenie, że część problemów związanych ze stosowaniem umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek wynika z niedostatecznego zrozumienia tej konstrukcji i rządzących nią prawidłowości, co prowadzi do tworzenia wokół niej coraz to nowych „obwolut” prawnych. Wydaje się przy tym, że znacznie lepszym rozwiązaniem niż rozbudowywanie kolejnych regulacji prawnych mogłoby się stać poddanie umowy ubezpieczenia bardziej dokładnej analizie na gruncie instytucji już istniejących i dobrze znanych prawu cywilnemu. Kwestia powyższa jest o tyle istotna, że pomimo dużego znaczenia ubezpieczeń na cudzy rachunek, całościowe opracowania dotyczące tej tematyki są nieliczne .

Celem niniejszej pracy jest wykazanie, że ubezpieczenie na cudzy rachunek jest instytucją, na gruncie której ograniczenia swobody umów w sposób szczególny limitują swobodę kontraktową stron. Te szczególne ograniczenia zostały zidentyfikowane w zakresie możliwych sposobów kształtowania treści i celu trójpodmiotowego stosunku prawnego kreowanego przez tę umowę, a także w zakresie swobody jej zmiany i rozwiązania. W związku z tak określonym celem głównym w dalszych rozważaniach została podjęta próba analizy konstrukcji umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek przez pryzmat ograniczeń swobody umów określonych w art. 353¹ k.c. (niejako skonfrontowania tej konstrukcji z poszczególnymi ograniczeniami swobody kontraktowej). Realizacja celu głównego następowała także poprzez zrealizowanie następujących celów szczegółowych:

Niniejsza praca odnosi się przy tym wyłączenie do ograniczeń charakterystycznych dla umowy ubezpieczenia zawartej na cudzy rachunek, a kwestie związane z ograniczeniami swobody kontraktowej w typowej umowie ubezpieczenia są jedynie sygnalizowane . Niniejsza praca nie obejmuje swoim zakresem tematyki ubezpieczeń morskich.

Wskazany powyżej zakres analizy i cele pracy zdeterminowały wewnętrzną systematykę pracy, którą podzielono na pięć rozdziałów. Pierwszy z nich poświęcony jest analizie poszczególnych ograniczeń swobody umów wskazanych w art. 353¹ k.c., które stanowią: natura stosunku, ustawa i zasady współżycia społecznego. W rozdziale tym badaniu podlegają znaczenia tych pojęć, a także rola odgrywana przez każde z nich. W ramach tej części pracy za szczególnie istotne zostało uznane określenie znaczenia kryterium natury (właściwości) stosunku, ze względu na fakt, że kryterium to nie tylko budzi znaczne wątpliwości w piśmiennictwie, ale również wydaje się wyjątkowo istotne w ramach analizy szczególnego rodzaju konstrukcji prawnej, jaką jest umowa ubezpieczenia na cudzy rachunek. W rozdziale I została również dokonana identyfikacja elementów swobody umów charakterystycznych dla umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, co pozwoliło określić pole rozważań prowadzonych w kolejnych rozdziałach.

W rozdziale II w pierwszej kolejności określony został charakter prawny umowy ubezpieczenia, co pozwoliło zidentyfikować świadczenia wypełniane przez ubezpieczyciela w ramach tej umowy. Określanie takich świadczeń oraz poddanie analizie występujących na gruncie prawa polskiego konstrukcji umów odnoszących się do osób trzecich pozwoliło odnieść się do kluczowej z punktu widzenia tematyki niniejszej pracy kwestii, tj. ustalenia, jak należy rozumieć konstrukcję umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek oraz jak na gruncie stosunku kreowanego przez tę umowę kształtują się relacje pomiędzy ubezpieczającym, ubezpieczonym i ubezpieczycielem. W rozdziale II odniesiono się również do budzącej liczne kontrowersje kwestii ubezpieczeń grupowych i stosunku zakresowego tego pojęcia do pojęcia ubezpieczenia na cudzy rachunek.

W rozdziale III dokonana została analiza sposobu, w jaki natura umowy ubezpieczenia wpływa na możliwość kształtowania treści i celu umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. W tym celu w pierwszej kolejności odniesiono się do kwestii kauzalności umowy ubezpieczenia na gruncie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek i zestawiono pojęcie kauzy z zastosowanym na gruncie art. 353¹ k.c. pojęciem celu umowy. Następnie analizie na gruncie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek poddano fundamentalne dla współczesnego prawa ubezpieczeniowego pojęcie interesu ubezpieczeniowego. Pozwoliło to nie tylko odnieść się do budzących wiele kontrowersji sposobów praktycznego wykorzystania umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, ale również przygotować grunt dla przeprowadzonej w dalszej części tego rozdziału analizy możliwości stosowania pośrednich ubezpieczeń na cudzy rachunek. W rozdziale tym odniesiono się również do kształtowania instytucji regresu nietypowego na gruncie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek.

Rozdział IV zawiera przede wszystkim analizę ustawowych ograniczeń swobody umów w kształtowaniu treści i celu umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Z jednej strony analizie poddano poszczególne normy wyznaczone przepisami Kodeksu cywilnego, takie jak odnoszące się do powinności ubezpieczonego, możliwość kształtowania umowy ubezpieczenia jako zawartej na rachunek osoby nieoznaczonej czy ograniczenia wyznaczane przez regulację o niedozwolonych postanowieniach umownych. Z drugiej strony badaniem objęto normy wynikające z przepisów o publicznoprawnym charakterze. Szczególną uwagę w tym zakresie poświęcono budzącej liczne kontrowersje kwestii ograniczeń w stosowaniu konstrukcji umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, które mogą wynikać z przepisów o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Analiza zawarta w tym rozdziale uzupełniona została ponadto o specyficzne ograniczenie, jakie na gruncie umowy na cudzy rachunek ustanawia kryterium zasad współżycia społecznego pod postacią zasady lojalności kontraktowej.

Rozdział V koncentruje się natomiast na kolejnym elemencie zasady swobody umów, jakim jest swoboda zmiany i rozwiązania umowy. W rozdziale tym podjęto próbę weryfikacji często wyrażanego w doktrynie poglądu o braku ograniczenia woli stron umowy ubezpieczenia zawartej na cudzy rachunek w zakresie jej zmiany lub rozwiązania. W tym celu w pierwszej kolejności analizie poddano charakter często występujących w praktyce oświadczeń ubezpieczonego składanych w związku z objęciem go ochroną na podstawie umowy ubezpieczenia zawartej na jego rachunek. Następnie odwołano się do występujących na gruncie regulacji umowy na rzecz osoby trzeciej pojęć odwołania i zmiany zastrzeżenia, w tym zbadano i zaproponowano sposób rozumienia tych pojęć na gruncie umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek. Powyższe pozwoliło na odróżnienie przypadku objęcia ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową za jego zgodą od przypadku objęcia ubezpieczonego ochroną bez takiej zgody i na poddanie analizie ograniczeń swobody kontraktowej stron występujących w tych przypadkach.

W podsumowaniu zamieszczono wnioski wynikające z analizy problematyki będącej przedmiotem niniejszej pracy oraz ilustrujące realizację celów pracy, w szczególności postulaty dotyczące sposobów interpretacji obowiązujących przepisów.

W pracy zawarto stan prawny na dzień 1.01.2017 r., w szczególności uwzględniając zmiany w stanie prawnym dokonywane przepisami ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Ze względu jednak na fakt, że ustawa ta jest regulacją nową, zawarto również odesłania do przepisów uchylonej ustawy o działalności ubezpieczeniowej .

W ramach wstępu do niniejszej pracy należy poczynić jeszcze krótką uwagę o charakterze terminologicznym. Prawo polskie w zakresie określania podmiotu zawierającego umowy ubezpieczenia w ramach wykonywania działalności ubezpieczeniowej nie stosuje jednolitego nazewnictwa. Przepisy Kodeksu cywilnego określają stronę umowy ubezpieczenia zobowiązaną, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do spełnienia określonego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku jako „ubezpieczyciela”. Z kolei przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej czy ustawy o pośrednictwie ubezpieczeniowym , czyli przepisy w zdecydowanej większości o publicznoprawnym charakterze, posługują się terminem „zakład ubezpieczeń”, odnosząc go w zasadzie do przedsiębiorcy wykonującego działalność ubezpieczeniową. W związku z tym w niniejszej pracy obok przyjętego na gruncie prawa cywilnego pojęcia ubezpieczyciela będzie również stosowane pojęcie zakładu ubezpieczeń, w szczególności gdy będą omawiane regulacje prawne posługujące się tym pojęciem.

Dodatkowo, w celu ułatwienia prowadzenia wywodu i zwiększenia jego przejrzystości stosowane będzie również pojęcie dystrybucji ubezpieczeń, jako termin zbiorczy, pozwalający krótkim sformułowaniem objąć wszelkie działania prowadzące do objęcia ubezpieczonego ochroną ubezpieczeniową przez ubezpieczyciela, niezależnie od formy prawnej, jaką te działania przybierają. Pomimo że pojęcie to właściwe jest raczej dla nauk ekonomicznych i jego stosowanie w języku prawnym może budzić pewne wątpliwości, można przypuszczać, iż również w tym języku będzie ono musiało znaleźć swoje miejsce ze względu chociażby na posługiwanie się nim przez KNF w tekście Wytycznych, uchwalenie dyrektywy w sprawie dystrybucji ubezpieczeń oraz związane z implementacją tej dyrektywy prace nad projektem ustawy o dystrybucji ubezpieczeń .