Ożegalska-Trybalska Justyna, Ograniczenia ochrony patentowej a naruszenie patentu

Wzrost znaczenia innowacji w społeczeństwach opartych na wiedzy, gwałtownie rozwijające się dziedziny nowych technologii i rosnąca konkurencja wywierają nieustanny i niewątpliwy wpływ na rozwój prawa patentowego. Zjawiska te w odczuwalnym zakresie obejmują także polskie prawo patentowe. Przystąpienie Polski do UE oraz kluczowych regulacji międzynarodowych z obszaru własności intelektualnej wymusiło wprowadzenie i respektowanie nowych standardów wpływających na rozwiązania normatywne przyjęte w obowiązującej ustawie – Prawo własności przemysłowej z 30.06.2000 r., praktykę sądową oraz świadomość podmiotów działających na krajowym rynku, patentujących wynalazki i korzystających z patentów.

W kontekście sprzecznych tendencji w zakresie promowania ochrony patentowej zarówno wśród krajowych indywidualnych twórców, uczelni, przedsiębiorstw oraz zagranicznych podmiotów, jak i krytyki nadmiernej ekspansji prawa własności intelektualnej, pożądany i atrakcyjny dla użytkowników system krajowej ochrony patentowej powinien realizować cele i założenia prawa patentowego – oferować skuteczną i przewidywalną ochronę o określonych obiektywnie granicach. Powinien także odpowiadać standardom europejskim oraz gwarantować pewność prawa i właściwy balans interesów wszystkich jego użytkowników: uprawnionych z patentów, konkurentów i całego społeczeństwa.

Wybraną przeze mnie perspektywą oceny, w jakim zakresie obecna krajowa regulacja patentowa i praktyka zabezpieczają spełnienie tych założeń, jednocześnie nakreślającą szczegółowy cel i pole badawcze prezentowanego opracowania, jest weryfikacja istniejących w systemie patentowym mechanizmów, określających granice wyłączności wynikającej z patentu i dozwolonego korzystania z wynalazku, umożliwiających z jednej strony efektywną ochronę i egzekwowanie roszczeń z tytułu naruszenia patentu, z drugiej – stwarzających możliwość obrony przed zarzutem naruszenia i jego negatywnymi konsekwencjami. Cel badań obejmuje także w szczególności ocenę, czy krajowe przepisy i praktyka we wskazanym obszarze odpowiadają międzynarodowym, europejskim i unijnym standardom i są z nimi w niezbędnym zakresie zharmonizowane.

Ogólnym tłem badań jest założenie, że ochronę patentową w stosunku do innych reżimów gwarantujących wyłączne prawa własności intelektualnej cechuje istotna specyfika. Wysokie koszty prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej w ramach której tworzone są wynalazki, znaczne koszty patentowania oraz długi okres oczekiwania na ochronę skracający czas efektywnego monopolu rynkowego, kreują zapotrzebowanie na system oferujący nie tylko możliwość uzyskania patentu, lecz także zabezpieczający wystarczająco szeroki zakres ochrony przed korzystaniem z kolizyjnych rozwiązań przez konkurentów oraz gwarantujący narzędzia jej efektywnego egzekwowania. Pożądany model ochrony patentowej powinien być zatem kompletny i przewidywalny, w tym sensie, że powinien oferować nie tylko atrakcyjne możliwości patentowania różnych kategorii rozwiązań w szerokim przedmiotowym zakresie, ale jednocześnie zapewniać możliwość skutecznego dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia patentu. Podmiot decydujący się na ponoszenie kosztów patentowania i ujawnianie swojego rozwiązania powinien wiedzieć, jakie są granice ochrony jego wynalazku oraz uprawnień wynikających z ochrony patentowej, jak również mieć świadomość, w jakich sytuacjach jego wyłączność nie będzie mogła być egzekwowana i/lub w jakich okolicznościach jej dochodzenie może być utrudnione lub opóźnione przez działania pozwanego, podejmowane na etapie sporu o naruszenie praw wyłącznych.

Jednocześnie, aby system patentowy pełnił swoje funkcje, musi wspierać postęp techniczny i dawać społeczeństwu korzyści z jego funkcjonowania, w szczególności przez dostęp do wiedzy technicznej ujawnionej przy okazji patentowania i możliwość jej eksploatowania. Korzystanie z takiej wiedzy dla rozwoju nowych wynalazków nie powinno być zatem blokowane nadmierną ochroną interesów uprawnionych z patentów, wykraczającą poza cele i założenia systemu ochrony patentowej, uwzględniające aktualne realia nie tylko ekonomiczne, lecz także społeczne.

Precyzyjnie określone granice ochrony są tym ważniejsze dla innych uczestników rynku, że pozwalają – w zaufaniu do ujawnionych wiadomości – określić sytuacje, w których inne rozwiązania będą wkraczać w zakres patentu, a podejmowane działania – w zakres monopolu patentowego. Aby istniało zaufanie do systemu, granice ochrony i ograniczenia wyłączności powinny być określone na podstawie zobiektywizowanych kryteriów i precyzyjnych przepisów, eliminujących elastyczne mechanizmy oddzielania działań dozwolonych od tych naruszających patent.

Zgodnie z powyższymi założeniami, aby krajowy system patentowy był atrakcyjny dla jego użytkowników, powinien być skuteczny, tzn. zarówno stwarzać możliwość uzyskania ochrony, jak i gwarantować skuteczne jej egzekwowanie względem osób trzecich w sposób nieuprawniony eksploatujących opatentowane wynalazki w zakresie objętym ochroną oraz zapewniać możliwość obrony przed zarzutem naruszenia, co wiąże się z cechami przewidywalności, wiarygodności i obiektywizacji systemu.

Nowoczesny krajowy system patentowy, atrakcyjny zarówno dla krajowych, jak i zagranicznych podmiotów, powinien być zgodny z międzynarodowymi standardami i zharmonizowany z istniejącymi unijnymi regulacjami patentowymi. Funkcjonowanie jednolitego rynku unijnego, rozwój transgranicznych technologii oraz działalności międzynarodowej krajowych i zagranicznych podmiotów zwiększają zainteresowanie nie tylko szerszą terytorialnie ochroną patentową, lecz także skutecznym dochodzeniem roszczeń z tytułu naruszenia w różnych obszarach jurysdykcyjnych, w oparciu o jednolite i przejrzyste zasady.

Wreszcie, co niezwykle istotne, optymalny reżim ochrony patentowej powinien realizować cele i założenia prawa patentowego, tj. stanowić nagrodę za wynalazczy wysiłek twórczy, ujawnienie wynalazku i inwestycje poniesione na jego rozwój, a jednocześnie zapewniać społeczeństwu dostęp do wiedzy technicznej i umożliwiać jej wykorzystywanie dla tworzenia nowych rozwiązań. Powinien zatem rozsądnie balansować uzasadnione interesy uprawnionego z patentu, wynikające z prawnej i rynkowej wyłączności oraz interesy osób trzecich w zakresie korzystania z opatentowanych rozwiązań.

Mając na uwadze wskazane założenia i cele badawcze, w pierwszej kolejności we wprowadzającym rozdziale monografii identyfikuję i omawiam zagadnienia o charakterze ogólnym, z których wnioski mają znaczenie dla analizy dalszych, szczegółowych kwestii. W tej części przedstawiam międzynarodowe, unijne i krajowe źródła prawa istotne dla analizowanej problematyki, cele prawa patentowego w kontekście granic ochrony patentowej oraz omawiam patent jako prawo podmiotowe, wpływ procedury udzielenia patentu na jego późniejszy byt prawny oraz zakres ochrony w kontekście egzekwowania roszczeń z tytułu naruszenia patentu. Na tle niejednolitego stanowiska doktryny w tym zakresie, wyjaśniam i systematyzuję kwestie związane z rozumieniem ograniczeń i wyjątków w prawie patentowym.

W następnych rozdziałach dokonuję analizy i oceny ograniczeń związanych z realizacją zarzutu naruszenia i egzekwowaniem roszczeń, odpowiadających kolejnym stadiom standardowego sporu o naruszenie patentu, w ramach którego należy zweryfikować, czy: (a) korzystanie z kolidującego rozwiązania ma miejsce w granicach przedmiotowego, czasowego i terytorialnego zakresu patentu i ma charakter zarobkowy lub zawodowy (rozdział drugi) oraz (b) czy jest działaniem bezprawnym, a zatem wykonywanym bez podstawy prawnej, czy w ramach ustawowych wyjątków od naruszenia (rozdział trzeci). W związku z okolicznością, że równolegle do postępowania o naruszenie patentu mogą być inicjowane inne postępowania i podnoszone zarzuty mające na celu czasowe lub stałe sparaliżowanie egzekwowania roszczeń z tytułu naruszenia patentu, monografia uwzględnia także tak rozumiane ograniczenia ochrony patentowej (rozdział czwarty).

Zakreślony przeze mnie obszar badań i założenia badawcze obejmują obszerne zagadnienia, z których wiele może stanowić przedmiot samodzielnych (odrębnych) opracowań. Z uwagi na istniejące kompleksowe publikacje w ich zakresie niektóre z problemów związanych z analizowaną tematyką zostały w monografii celowo jedynie zasygnalizowane z odesłaniem do właściwych źródeł.

Wybrane problemy badawcze, w mniej aktualnym lub wycinkowym zakresie, stanowią w krajowej doktrynie przedmiot wartościowych opracowań, do których należą publikacje: B. Czachórskiej-Jones, Naruszenie patentu. Wybrane zagadnienia (Warszawa 1990); K. Szczepanowskiej-Kozłowskiej, Patent europejski. Przedmiotowy zakres ochrony (Warszawa 1998); P. Kostańskiego, Die Schutzwirkung des Patents nach polnischem Recht (Baden-Baden 2010), przy czym ta ostatnia z uwagi na obcojęzyczne wydanie jest dostępna w ograniczonym zakresie dla szerszego grona krajowych czytelników. Wśród innych ważnych pozycji z obszaru objętego problematyką monografii, z których korzystałam, są w szczególności rozdziały: A. Szajkowskiego, H. Żakowskiej-Henzler, Patent; E. Traple, Naruszenie patentu; A. Nowickiej, Patent europejski; R. Skubisza, Prawa używaczy, zamieszczone w publikacji System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwański, t. 14A, Prawo własności przemysłowej, red. R. Skubisz (Warszawa 2017). Cennymi opracowaniami z zakresu ograniczeń patentu są liczne pozycje autorstwa A. Nowickiej, rozdział T. Targosza, Ograniczenie wyłączności, zawarty w publikacji System Prawa Handlowego, red. S. Włodyka, t. 3, Prawo własności przemysłowej, red. A. Nowińska, K. Szczepanowska-Kozłowska (Warszawa 2015), a także monografia A. Sztoldman, Korzystanie z wynalazku w celu rejestracji produktu leczniczego (Warszawa 2018).

Z kilku powodów uznałam jednak za nadal aktualne i uzasadnione dokonanie „horyzontalnego” ujęcia tematu granic i ograniczeń w prawie patentowym z perspektywy egzekwowania roszczeń z tytułu naruszenia patentu oraz weryfikacji i oceny aktualnych rozwiązań normatywnych i praktyki w tym zakresie.

Po pierwsze, takie założenie badawcze daje możliwość kompleksowej analizy granic monopolu patentowego w modelu odpowiadającym kolejnym etapom sporu o naruszenie patentu, wymagającym weryfikacji bezprawnego wkroczenia przez osobę trzecią w granice przedmiotowej, terytorialnej i czasowej ochrony, oraz oceny realizacji formy korzystania z opatentowanego wynalazku jako objętej lub nieobjętej uprawnieniami wynikającymi z patentu, jak również możliwych ograniczeń o charakterze proceduralnym na etapie egzekwowania roszczeń z tytułu naruszenia patentu. Taki też schemat analizy został przyjęty w strukturze opracowania, w której na tle ogólnej charakterystyki patentu jako prawa podmiotowego oraz rozumienia konstrukcji ograniczeń, prezentowane są kolejno wskazane powyżej zagadnienia.

Po drugie, w mojej opinii różne formy ograniczeń w prawie patentowym są ze sobą powiązane i w dużej mierze to właśnie te wzajemne relacje w konkretnym systemie prawnym determinują możliwość pełnej i miarodajnej jego oceny pod względem skuteczności i atrakcyjności dla uprawnionych oraz pewności dla osób trzecich. Przykładowo, zapewnienie społeczeństwu swobodnego dostępu do rozwiązań o charakterze technicznym może być realizowane zarówno przez wyłączenie określonych rozwiązań z patentowalności (np. wyłączenie programów komputerowych jako takich z zakresu patentowania), jak i ograniczenie zakresu przedmiotowego ich ochrony lub też wprowadzenie wyjątków na rzecz osób trzecich w zakresie korzystania z takich rozwiązań (np. proponowany nowy wyjątek w zakresie interoperacyjności). Z punktu widzenia ekonomicznego, optymalna ochrona może być zagwarantowana zarówno jako wypadkowa ochrony o szerszym, ale krótszym zakresie, jak i węższa z punktu widzenia zakresu, ale dłuższa czasowo ochrona patentowa.

Po trzecie, krajowy reżim ochrony patentowej należy ocenić z perspektywy oferowania narzędzi zwiększających jego atrakcyjność, zwłaszcza w kontekście aktualnych sprzecznych tendencji: promowania patentowania z jednej strony i kwestionowania roli tej formy ochrony z drugiej strony. Równolegle z działaniami zachęcającymi do korzystania z ochrony i rosnącą liczbą patentów na świecie, nasila się krytyka nadmiernej ekspansji patentów jako narzędzia ograniczającego, a nie stymulującego rozwój technologiczny. W tym aspekcie jednym z elementów budowania zaufania do krajowego systemu jest zagwarantowanie, że zarówno udzielona ochrona, jak i ograniczenia wyłączności patentowej są oparte na zobiektywizowanych kryteriach i precyzyjnych przepisach, eliminujących elastyczne mechanizmy oddzielania działań naruszających patent, od tych dozwolonych i umożliwiających korzystanie z wiedzy technicznej związanej z zastrzeżonym wynalazkiem.

Po czwarte, krajowa regulacja patentowa wymaga oceny jako komponent europejskiego i unijnego systemu patentowego. Przystąpienie Polski do Konwencji o udzielaniu patentów europejskich i obowiązywanie na krajowym terytorium nie tylko krajowych patentów, ale także patentów europejskich, podpisanie międzynarodowych umów w obszarze prawa własności przemysłowej (np. Porozumienie w sprawie niektórych aspektów handlowych własności intelektualnej), jak również członkostwo w UE nałożyły na polskich przedsiębiorców oraz sądy obowiązek stosowania określonych standardów, w tym analizowanych w monografii rozwiązań normatywnych i instytucji prawa patentowego. W tym kontekście istotne znaczenie ma także niepodpisanie przez Polskę Porozumienia w sprawie Jednolitego Sądu Patentowego, jednego z filarów regulacyjnych nowego unijnego systemu patentu europejskiego o jednolitym skutku, i związane z tym konsekwencje dla przyszłej harmonizacji krajowego prawa patentowego z prawem UE.

W poszczególnych rozdziałach monografii wykorzystałam zmodyfikowane, uzupełnione i zaktualizowane wnioski z wcześniejszych badań (zawarte w powoływanych w monografii publikacjach), prowadzonych w ramach projektu badawczego pt. „Naruszenie patentu na tle prawnoporównawczym”, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2013/11/B/HS5/03700.

W badaniach objętych monografią zastosowałam metodę dogmatyczną. Z uwagi na potrzebę przedstawienia genezy, celów i uzasadnienia analizowanych przepisów oraz uwzględnienia przy ich ocenie standardów europejskich i międzynarodowych za celowe uznałam przedstawienie analizowanej problematyki w ujęciu historycznym oraz prawnoporównawczym.

Zainteresowanie prawem patentowym, w tym w szczególności problematyką naruszenia i ograniczeń patentu, zawdzięczam śp. prof. Michałowi du Vallowi.

Ukończenie badań w tym obszarze i finalizacja niniejszego opracowania nie byłyby możliwe bez mobilizującego wsparcia wielu osób, za co pragnę wyrazić im swoją wdzięczność. Szczególne podziękowania za wyrozumiałość i cierpliwość kieruję pod adresem mojej najbliższej Rodziny, której dedykuję tę publikację.