Panfil Karolina, Odstąpienie od umowy jako sankcja naruszenia zobowiązania

Przedmiotem niniejszej pracy jest prawo odstąpienia od umowy przysługujące wierzycielowi w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika. Przeprowadzone badania wskazują na przydatność wyodrębniania sankcyjnego odstąpienia od umowy ponad charakterystycznym dla polskiej cywilistyki podziałem na umowne i ustawowe prawo odstąpienia. W pracy opowiedziano się za kwalifikowaniem odstąpienia od umowy z powodu naruszenia zobowiązania jako odrębnej instytucji prawa zobowiązań pełniącej w obowiązującym kodeksie cywilnym rolę jednego z instrumentów odpowiedzialności kontraktowej.

Ze względu na brak wyraźnego wyodrębnienia w polskiej regulacji odstąpienia od umowy jako ogólnej sankcji naruszenia zobowiązania uzasadnione stało się przeprowadzenie analizy historycznej systemów prawnych mających wpływ na polską regulację oraz analizy prawnoporównawczej porządków prawnych mających aktualnie znaczenie dla polskiej cywilistyki. Praca dotyczy odstąpienia od umowy jako sankcji naruszenia zobowiązania, dlatego rozważania ograniczone są do problemów specyficznych dla odstąpienia wykonywanego w reakcji na niezgodne z umową zachowanie dłużnika. Poza zakresem badań pozostawiono zagadnienia niezwiązane z sankcyjno-ochronną funkcją odstąpienia, jak charakter prawny oświadczenia o odstąpieniu, określenie terminu końcowego do skorzystania z prawa odstąpienia nieuwarunkowanego naruszeniem zobowiązania czy przewidziane w licznych ustawach prawo konsumenta do odstąpienia od umowy bez podawania przyczyny w ciągu oznaczonego terminu. Celem pracy jest zaprezentowanie ogólnej koncepcji sankcyjnego odstąpienia od umowy i jego reżimu.

W rozdziale I omówiono – z uwzględnieniem kontekstu historycznego – dotychczasowe ukształtowanie przepisów o odstąpieniu od umowy i problematyczność podziału na umowne i ustawowe prawo odstąpienia od umowy. Na tym tle założono, że wyodrębnienie w interpretacji i stosowaniu obowiązujących przepisów instytucji sankcyjnego odstąpienia od umowy może przyczynić się do rozwiązania problemów, przed jakimi obecnie stają doktryna, judykatura i uczestnicy obrotu cywilnoprawnego. W rozdziale II przedstawiono wyniki analizy historycznej odstąpienia od umowy jako sankcji naruszenia zobowiązania. Wskazano na historyczne funkcje przypisywane odstąpieniu od umowy jako instrumentowi ochrony wierzyciela. Następnie przedstawiono wyniki analizy prawnoporównawczej odstąpienia od umowy jako sankcji naruszenia zobowiązania (rozdział III). Analiza ta miała na celu ustalenie, czy, a jeśli tak, to w jaki sposób sankcyjne odstąpienie od umowy unormowane jest w poszczególnych systemach oraz jaka jest interpretacja i ocena tych regulacji w zagranicznej doktrynie i judykaturze. W badaniach uwzględniono prawa modelowe oraz projekt unijnego rozporządzenia o wspólnych europejskich przepisach dotyczących sprzedaży.

W rozdziale IV, wykorzystując rezultaty badań historycznych i prawnoporównawczych, zaprezentowano sankcyjne odstąpienie od umowy na tle aktualnej polskiej regulacji. Analizie poddano odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego, konfrontując prezentowaną koncepcję z poglądami wyrażanymi w doktrynie i judykaturze. Rozdział IV rozpoczyna się od wyjaśnienia pojęcia naruszenia zobowiązania i omówienia reżimu skutków naruszenia zobowiązania. W tym świetle omówiono regulację części ogólnej prawa zobowiązań, przesłanki i tryb odstąpienia od umowy z powodu naruszenia zobowiązania, relację odstąpienia od umowy do innych środków ochrony wierzyciela z powodu naruszenia zobowiązania oraz stosunek norm ogólnych do norm z części szczegółowej prawa zobowiązań. Kolejne rozdziały poświęcono zagadnieniom specyficznym dla sankcyjnego odstąpienia od umowy lub wymagającym przyjęcia w odniesieniu do sankcyjnego odstąpienia od umowy rozwiązań odpowiednich dla funkcji tej instytucji. W każdym z tych rozdziałów odrębny podrozdział przeznaczono na prezentację badań prawnoporównawczych. Rozdział V dotyczy reżimu umownych zastrzeżeń prawa odstąpienia z powodu naruszenia zobowiązania, nazywanych w doktrynie klauzulami kasatoryjnymi. Rozdział VI dotyczy skutków sankcyjnego odstąpienia od umowy – osobno omówiono aspekt czasowy, zakresowy i restytucyjny skutków odstąpienia od umowy w reakcji na naruszenie zobowiązania. Rozdział VII dotyczy relacji sankcyjnego odstąpienia od umowy i roszczeń odszkodowawczych wierzyciela należących również do katalogu sankcji naruszenia zobowiązania. Rozdział VIII dotyczy stosowania reżimu sankcyjnego odstąpienia od umowy do umów o charakterze ciągłym.

Przy wykładni prawa w szerokim stopniu zastosowano, poza wykładnią językową, reguły wykładni funkcjonalnej w podejściu adaptacyjnym, to znaczy z uwzględnieniem nie tylko historycznej ratio legis danej normy, ale również kontekstu pragmatycznego i wartości aktualnie przyjętych w społeczeństwie. W ramach dyrektyw wykładni funkcjonalnej uwzględniono wyniki z badań prawnoporównawczych.

Pojawiające się w pracy tłumaczenia tekstów aktów prawnych, orzeczeń sądowych i wypowiedzi doktryny są – jeśli nie zaznaczono inaczej – tłumaczeniami własnymi. Praca uwzględnia stan prawny na dzień 30.09.2018 r.

Niniejsza monografia stanowi nieznacznie zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Na różnych etapach powstawania pracy miałam szczęście korzystać z pomocy i wsparcia wielu osób. Dziękuję za każdą radę, rozmowę i wymianę poglądów pozwalającą na szersze spojrzenie na problematykę poruszaną w doktoracie.

Szczególne podziękowania kieruję do promotora Profesora Jacka Jastrzębskiego za inspirujące seminarium magisterskie, nieustanne motywowanie do pracy, przekazaną wiedzę i wsparcie na każdym etapie pracy nad rozprawą doktorską. Dziękuję recenzentom rozprawy doktorskiej – Profesorowi Przemysławowi Drapale i Profesorowi Andrzejowi Szlęzakowi – oraz recenzentowi wydawniczemu Profesorowi Tadeuszowi Wiśniewskiemu za uwagi i wskazówki, które starałam się uwzględnić w niniejszej monografii. Za inspirujące rozmowy dziękuję Profesorowi Maciejowi Kalińskiemu, Profesorowi Fryderykowi Zollowi oraz Koleżankom i Kolegom z Instytutu Prawa Cywilnego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Dziękuję Mecenasowi Markowi Furtkowi za wskazówki, dyskusje i zachętę do pracy naukowej.

W szczególności dziękuję moim Najbliższym za bardzo dla mnie ważne wsparcie i zrozumienie.

Przy prowadzeniu badań prawnoporównawczych korzystałam z gościnności Instytutu Prawa Międzynarodowego Prywatnego i Porównawczego im. Maxa Plancka w Hamburgu i Europejskiego Instytutu Uniwersyteckiego we Florencji, co nie byłoby możliwe bez wsparcia otrzymanego od tych instytucji oraz od Uniwersytetu Warszawskiego i Narodowego Centrum Nauki.

Regulacja prawa odstąpienia od umowy w kodeksie cywilnym jest źródłem wielu wątpliwości doktrynalnych. Część z nich wynika z problematycznego nazewnictwa – nie tylko terminologii ustawy, ale również pojęć wypracowanych na jej tle w doktrynie i orzecznictwie. Związana z tym konieczność poprawnego wytyczenia granic poszczególnych instytucji prawnych jest w wypadku odstąpienia od umowy zagadnieniem bardzo kontrowersyjnym, a przy tym znacznej wagi. Podobne zjawisko jest dostrzegane w literaturze porównawczej, gdzie wskazuje się na niejednolitość terminologii dotyczącej instytucji służących jednostronnemu zakończeniu umowy .

W polskiej cywilistyce dużo uwagi poświęcono dotąd dwóm zagadnieniom – relacji umownego i ustawowego prawa odstąpienia od umowy oraz skutkom odstąpienia od umowy. W nowszej doktrynie wyrażono wątpliwości zarówno co do sensu podziału na umowne i ustawowe prawo odstąpienia, jak i co do stosowania kategorii wstecznych czy prospektywnych skutków odstąpienia, a nawet sformułowano postulaty rezygnacji z tych pojęć . Coraz więcej problemów wiąże się natomiast z miejscem i rolą odstąpienia od umowy w systemie środków ochrony wierzyciela w razie naruszenia zobowiązania. Praktyka obrotu wymaga, aby odstąpienie od umowy było efektywnym narzędziem reakcji na niezgodne z umową zachowanie dłużnika, co nie zawsze ma miejsce.

Uzasadnione wydaje się wyjście poza dotychczas dominujący schemat badań nad odstąpieniem od umowy i skoncentrowanie się na roli, jaką instytucja ta może spełniać w obrocie. Impulsem do wyboru tematu niniejszej pracy było pojawiające się w doktrynie spostrzeżenie, że odstąpienie od umowy może być skutecznym środkiem ochrony wierzyciela i sankcji dla dłużnika naruszającego zobowiązanie . Skuteczność ta zależy od prawidłowej interpretacji przepisów i oświadczeń woli uczestników obrotu. Wydaje się, że właśnie wzgląd na funkcje odstąpienia od umowy jako sankcji naruszenia zobowiązania tłumaczy fenomen istniejącej w prawie polskim dychotomii prawa odstąpienia, przy czym powszechnie stosowana terminologia jest myląca. Kluczowe dla określenia reżimu prawnego odstąpienia od umowy powinno być jego powiązanie z naruszeniem zobowiązania, nie zaś – jak jest to postrzegane tradycyjnie – ustawowe lub umowne źródło tego uprawnienia.

Jak trafnie zauważono, „odstąpienie od umowy związane z naruszeniem zobowiązania jest (...) instytucją samoistną mającą niewiele wspólnego z konsumenckim i umownym odstąpieniem od umowy” . Celem niniejszej pracy jest analiza odstąpienia związanego z naruszeniem zobowiązania przy zaakcentowaniu jego odrębności od odstąpienia od umowy niemającego charakteru sankcji naruszenia. Zainteresowanie sankcyjnym odstąpieniem od umowy wynika nie tylko ze zidentyfikowania problematycznych zagadnień na gruncie prawa polskiego, ale także ze spostrzeżeń prawnoporównawczych. W analizowanych systemach prawnych i prawach modelowych odstąpienie od umowy zajmuje istotną pozycję w katalogu środków ochrony wierzyciela na wypadek naruszenia zobowiązania .

W polskiej doktrynie można spotkać się z pojęciem sankcyjnego odstąpienia od umowy , odstąpienia od umowy jako sankcji wobec dłużnika czy ochronnego odstąpienia od umowy , brak jednak w nowszej literaturze opracowania monograficznego tej instytucji . W obrocie powszechnie stosowane są klauzule regulujące odstąpienie od umowy na wypadek naruszenia zobowiązania lub – częściej – określonych wypadków naruszenia zobowiązania czy klauzule umowne regulujące konsekwencje takiego odstąpienia, np. zastrzeżenia kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosi druga strona. Odstąpienie od umowy jako sankcja naruszenia zobowiązania jest przedmiotem licznych wypowiedzi doktryny i judykatury, jest to jednak nadal pojęcie języka prawniczego niefunkcjonujące w języku prawnym. Funkcja sankcji przypisywana jest przede wszystkim ustawowemu prawu odstąpienia, o którym mowa w art. 491 k.c., czy prawu odstąpienia w reżimie rękojmi za wady rzeczy sprzedanej . W doktrynie wskazuje się na rozbudowany system sankcji w prawie cywilnym, w tym na sankcyjny charakter reżimu ex contractu, choć jednocześnie zastrzeżono, że posługiwanie się pojęciem sankcji prawa cywilnego na poziomie generalnym jest mało operatywne ze względu na duże zróżnicowanie poszczególnych instrumentów sankcyjnych . Nie pozbawia to, moim zdaniem, wartości analizy prawa odstąpienia od umowy z perspektywy jego sankcyjnej natury .

Do badań nad tym tematem skłania też proces harmonizacji prawa prywatnego w Europie, w tym w ramach Unii Europejskiej. Sankcyjne odstąpienie od umowy jest ważnym elementem regulacji skutków naruszenia zobowiązania w prawach modelowych, unijnych dyrektywach i projektach rozporządzeń.

W pracy przedstawiono argumenty na rzecz wyodrębnienia sankcyjnego odstąpienia od umowy na tle obowiązujących przepisów. Jego ogólny reżim określony w art. 491–496 k.c. powinien znaleźć szerokie zastosowanie. Wyodrębnienie sankcyjnego odstąpienia od umowy pozwala na rozwiązanie wielu wątpliwości występujących na tle regulacji kodeksowej.