Lemkowski Marcin, Odsetki cywilnoprawne

Jedną z najważniejszych instytucji prawa zobowiązań jest świadczenie, rozumiane jako zachowanie dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela. W nauce prawa wyróżnia się świadczenia różnego rodzaju, w zależności od przedmiotu (pieniężne i niepieniężne), sposobu spełniania oraz czynnika czasu (jednorazowe, okresowe i ciągłe), znaczenia z punktu widzenia stopnia zaspokojenia wierzyciela (świadczenia częściowe i zupełne) oraz wiele innych. Niektóre ze świadczeń z łatwością poddają się tym podziałom, przy innych napotykamy w tym zakresie istotne problemy prawne, niejasności i wątpliwości. Takim właśnie świadczeniem - pod wieloma względami trudnym do zakwalifikowania - są odsetki.

Występowania w obrocie zobowiązań zawierających obowiązek zapłaty odsetek dowodzić nie trzeba. Wystarczy wskazać, że niemal każdy pozew o zapłatę, obok roszczenia głównego, zawiera jednocześnie żądanie zasądzenia ustawowych odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1 k.c.). Drugą sferą, w której niezwykle często spotykamy się ze świadczeniem odsetkowym, jest szeroko rozumiany obrót kredytowy - odsetki są podstawowym instrumentem prawnym wykorzystywanym przy zawieraniu tego rodzaju transakcji dla wynagrodzenia interesu wierzyciela oddającego swój kapitał dłużnikowi. Te dwa przykłady dowodzą, że omawiane świadczenie nadzwyczaj często występuje w obrocie cywilnoprawnym, ale także sygnalizują, że pod pojęciem odsetek kryją się świadczenia o bardzo różnej funkcji, które zatem muszą cechować się zdecydowanie odmiennym charakterem prawnym.

Powszechność występowania w obrocie obowiązku zapłaty odsetek nie oznacza bynajmniej, że z funkcjonowaniem tego świadczenia nie wiąże się istnienie szeregu problemów prawnych. Przeciwnie, wątpliwości rodzi się na tym polu bardzo wiele, co więcej - niektóre z nich mają wręcz podstawowe znaczenie. I tak, nie zostały dotąd jednoznacznie rozstrzygnięte zagadnienia konsekwencji kwalifikacji odsetek jako świadczenia akcesoryjnego, wątpliwości budzą też okresowość i trwałość zobowiązania zawierającego obowiązek zapłaty odsetek, dopuszczalność kształtowania wysokości odsetek przez jedną ze stron umowy, problematyka lichwy, anatocyzmu, wymagalności roszczenia o odsetki i jego przedawnienia oraz wiele innych. Celem opracowania będzie więc wyjaśnienie tych problemów przy uwzględnieniu dotychczasowego dorobku literatury i orzecznictwa oraz przedstawienie spójnego i uporządkowanego zespołu norm prawnych regulujących świadczenie odsetek.

Jakkolwiek w nauce i judykaturze problematyka odsetek podejmowana jest stosunkowo często, o czym świadczą nader liczne orzeczenia Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych oraz wiele wypowiedzi w formie artykułów i glos, to jednak celowe jest podejmowanie dalszych badań i stworzenie monograficznego opracowania dotyczącego odsetek cywilnoprawnych, i to co najmniej z kilku względów.

Przede wszystkim, mimo znacznej liczby wypowiedzi, częstokroć są one powierzchowne z tego względu, że dla rozstrzygnięcia stawianych sobie przez autorów czy pojawiających się na wokandzie sądowej problemów, szersze i głębsze spojrzenie na omawiane zagadnienie nie jest konieczne. Otwarte pozostaje zatem w dalszym ciągu pole do badań bardziej wnikliwych, ujmujących zagadnienie nie tylko od strony praktycznej, ale także teoretycznej.

Analiza charakteru prawnego świadczenia odsetkowego stwarza możliwość przedstawienia propozycji interpretacyjnych dotyczących wielu instytucji prawa cywilnego. Dotyczy to w szczególności zagadnień materialnoprawnych, takich jak wymagalność roszczeń pieniężnych, okresowość i akcesoryjność świadczeń, zarachowanie zapłaty, skutki przelewu w zakresie należności ubocznych, ogólne zasady odpowiedzialności kontraktowej, nadużycie prawa, a nadto niektórych kwestii proceduralnych (np. wartość przedmiotu sporu, skutki rozłożenia świadczenia pieniężnego na raty na podstawie art. 320 k.p.c.).

Nie sposób także pominąć istotnego znaczenia, jakie będzie miało stworzenie monograficznego opracowania dotyczącego odsetek cywilnoprawnych dla praktyków, w tym zwłaszcza dla sędziów. Jak dotąd w powojennej literaturze żaden z autorów nie podjął się tego zadania. W okresie międzywojennym (1938 rok) w poznańskim ośrodku akademickim powstały dwa opracowania o tym samym tytule - Odsetki w kodeksie zobowiązań autorstwa J. Noculaka oraz T. Rogowskiego. Z kolei w 1970 roku - również dzięki poznańskiej nauce prawa - L. Stecki opublikował nadzwyczaj często cytowane dzieło Opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych, w którym jeden rozdział w całości poświęcił odsetkom za opóźnienie. Tradycja wymaga zatem, aby to właśnie w Wielkopolsce kontynuowano prace nad tą częścią prawa zobowiązań. Dla porównania, w Niemczech problematyka prawa odsetkowego (Zinsrecht) podejmowana jest w kilkunastu monografiach, ujmujących zagadnienie także w aspekcie prawnoporównawczym, co jeszcze bardziej zobowiązuje do zbadania wskazanego problemu w rodzimej nauce.

Wreszcie, odsetki cywilnoprawne stają się instrumentem wykorzystywanym przez prawodawcę wspólnotowego w celu zwalczania negatywnego zjawiska gospodarczego, jakim są opóźnienia w płatnościach, powodujące zatory płatnicze i w konsekwencji upadłość wielu przedsiębiorców. Wobec członkostwa Polski w strukturach europejskich, na barki polskiej nauki prawa spada także ciężar udziału w tworzeniu europejskiego prawa wspólnotowego, a już z pewnością obowiązek włączenia się do dyskusji nad nim. Niniejsza praca byłaby zatem niepełna, gdyby zagadnienie to nie zostało głębiej przeanalizowane. Zainteresowanie wspólnotowego ustawodawcy odsetkami cywilnoprawnymi jeszcze bardziej utwierdza zatem w konieczności wyboru tego, a nie innego problemu jako przedmiotu badań.

Jak wskazuje tytuł pracy, uwaga skoncentrowana będzie wyłącznie na odsetkach cywilnoprawnych. Nie będzie więc podejmowana problematyka odsetek należnych na podstawie przepisów o charakterze publicznoprawnym, w tym zwłaszcza odsetek od zaległości podatkowych.

Wobec mnogości postaci odsetek cywilnoprawnych oraz ograniczonych ram monograficznego opracowania, konieczny stał się wybór jako przedmiotu badań poszczególnych uregulowań dotyczących odsetek. Autor żywi przekonanie, że Czytelnik podzieli argumenty za takimi a nie innymi ramami przedmiotu opracowania, przyjętymi w pracy.

Poza zakresem zainteresowania pozostaną odsetki istniejące w przepisach prawa handlowego, jednak nie z uwagi na brak cywilnoprawnego charakteru (gdyż wobec powszechnie aprobowanego twierdzenia o jedności prawa cywilnego założenie takie nie dałoby się obronić), ale w celu zawężenia przedmiotu badań. Odsetki te mają bowiem bardzo specyficzny charakter, wiążący się ściśle z naturą spółek handlowych. Objęcie ich badaniem wymagałoby koniecznie zagłębienia się w wiele instytucji istniejących w kodeksie spółek handlowych, a to z kolei powodowałoby wydatne zwiększenie objętości niniejszej pracy.

Z konieczności poza zakresem badań muszą pozostać także niektóre instytucje jedynie pośrednio wiążące się z obowiązkiem świadczenia odsetek. Ponieważ przedmiotem moich analiz uczyniłem zarówno odsetki kapitałowe, jak i odsetki za opóźnienie, aby opracowanie niniejsze nie było nazbyt obszerne, pewne zagadnienia są jedynie zasygnalizowane i wymagają odrębnego opracowania (dotyczy to w szczególności aspektów proceduralnych związanych ze świadczeniem odsetek). Alternatywą było bowiem zawężenie przedmiotu badań albo do odsetek kapitałowych, albo za opóźnienie, jednak posunięcie takie z wielu względów byłoby nieudane. Przede wszystkim praca byłaby wówczas uboższa o spostrzeżenia porównujące oba rodzaje odsetek, a tym samym o tezę główną, zgodnie z którą świadczenia te cechuje wiele różnic w ich charakterze prawnym. Również praktyczne znaczenie opracowania byłoby w takim wypadku daleko mniejsze.

Biorąc pod uwagę specyfikę tematu, za najbardziej uzasadnione uznałem przyjęcie następującego układu opracowania.

Rozważania wstępne poświęcone będą genezie i pojęciu odsetek, rodzajom i funkcjom tego świadczenia oraz źródłom prawa i będą miały w większości charakter porządkujący, ogólnie wprowadzający w problematykę. Przedstawione zostaną definicje odsetek wypracowane w piśmiennictwie, rodzaje tego świadczenia ze względu na rodzaj wierzytelności oraz źródło powstania. W tej części umieszczono także zwięzłe omówienie źródeł prawa zobowiązań odnoszących się do odsetek.

Kolejne dwie części będą dotyczyły odsetek kapitałowych (zwykłych) oraz odsetek za opóźnienie. Pomiędzy odsetkami tymi istnieje tak wiele różnic, że łączne ich charakteryzowanie byłoby mocno utrudnione i znacznie obniżałoby przejrzystość całej wypowiedzi.

Następny rozdział zaprezentuje kwestie dotyczące wysokości odsetek oraz instrumenty służące ochronie dłużnika przed nadmiernym obciążeniem świadczeniem odsetkowym. W tym zakresie nie widać przeszkód do tego, aby łącznie omówić odsetki za opóźnienie oraz odsetki zwykłe.

W sposób całkowicie odrębny przedstawione zostaną rozważania na temat odsetek jako narzędzia zwalczania opóźnień w płatnościach. Wyłączenie z nurtu głównego wywodu tego zagadnienia do osobnego rozdziału wynika ze znacznej niestabilności rozwiązań legislacyjnych, co z kolei jest następstwem faktu niespełnienia oczekiwań ustawodawcy co do efektywności zaproponowanych mechanizmów. W razie uchylenia czy zmiany regulacji dotyczącej terminów zapłaty w transakcjach handlowych, łatwiej będzie oddzielić uwagi odnoszące się do tego tematu od pozostałych, ujmujących problem odsetek jedynie pod kątem przepisów kodeksowych.

Ostatnia część będzie natomiast dotyczyła zagadnień procesowych związanych ze świadczeniem odsetek, w szczególności takich jak wartość przedmiotu sporu, dochodzenie odsetek przyszłych, a także pewnych odrębności, charakteryzujących obowiązek płacenia odsetek w postępowaniu egzekucyjnym, upadłościowym i naprawczym.

Metoda badań, przyjęta w niniejszej pracy jako podstawowa, to metoda dogmatyczno-prawna. Tym niemniej, w zakresie, w jakim może to być pomocne dla rozstrzygania niektórych wątpliwości interpretacyjnych czy też interesujące jako przedstawiające alternatywne rozwiązania ustawowe, wykorzystana zostanie także metoda prawnoporównawcza. Zaznaczyć należy jednak, że praca niniejsza nie ma charakteru komparatystycznego, a uwagi te będą miały charakter wyłącznie uzupełniający główny tok rozważań. Do analizy problematyki odsetek jako narzędzia zwalczania opóźnień w płatnościach zostaną wykorzystane wyniki badań o charakterze statystycznym, przeprowadzone przez innych autorów, a dotyczące zatorów płatniczych. Pozwoli to częstokroć na ocenę skuteczności obowiązujących regulacji prawnych, a także sformułowanie postulatów de lege ferenda.

Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono na dzień 1 marca 2007 roku.