Falkowska Anna Maria, Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy

Si le droit civil est la plus juridique des branches du droit, la théorie

des obligations est la plus juridique des parties du droit civil .

R. Savatier

Jeżeli rzeczywiście - jak pisze R. Savatier - prawo zobowiązań jest "najbardziej prawniczą" częścią prawa cywilnego, to na gruncie prawa zobowiązań szczególne miejsce zajmuje kwestia odpowiedzialności sprzedawcy za wady fizyczne. Jak stwierdził J. Skąpski: "Rękojmia za wady fizyczne przy sprzedaży stanowi jeden z trudniejszych działów prawa zobowiązaniowego. Budzi ona wiele wątpliwości teoretycznych, a regulujące ją w różnych kodeksach przepisy dają podstawę do powstania licznych sporów. Nie inaczej przedstawia się sytuacja na gruncie prawa polskiego" . Dlatego też warto poświęcić uwagę genezie oraz rozwojowi tej instytucji prawnej w polskim ustawodawstwie.

Umowa sprzedaży jest najczęściej zawieraną umową zarówno w obrocie konsumenckim, jak i gospodarczym. Wadliwość przedmiotu sprzedaży wywołuje nie tylko dotkliwe skutki ekonomiczne, lecz także wiele problemów prawnych. Celem niniejszej rozprawy jest omówienie całości problematyki związanej z odpowiedzialnością sprzedawcy za wady fizyczne rzeczy w prawie polskim, rozpoczynając od kodeksu zobowiązań z 1933 r., a kończąc na najnowszych regulacjach stanowiących implementację dyrektywy Unii Europejskiej.

Analiza instytucji rękojmi na ziemiach polskich, prowadzona w niniejszej rozprawie, obejmuje okres od 1918 r. do dnia dzisiejszego. Powrót niepodległego bytu państwa polskiego w 1918 r. oznaczał możliwość autonomicznego kształtowania nowych rodzimych rozwiązań prawnych, jednakże przy wykorzystaniu dotychczas obowiązujących przepisów dzielnicowych. Sięgnięcie tak daleko wstecz pozwoliło na przedstawienie całokształtu instytucji rękojmi w jej historycznym rozwoju - od jej genezy związanej z pracami w łonie międzywojennej Komisji Kodyfikacyjnej, do zastąpienia jej w obrocie powszechnym regulacjami wynikającymi z wdrożenia prawa unijnego.

Przedstawienie genezy instytucji rękojmi w prawie polskim wymagało dokonania analizy przepisów obowiązujących w zakresie umowy sprzedaży i instytucji rękojmi na ziemiach polskich do 1933 r.: kodeksu Napoleona, ABGB, BGB i t. X cz. 1 Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego. Zagadnieniom tym poświęcony został pierwszy rozdział niniejszej książki.

Następnie prześledzono przebieg prac nad przepisami o rękojmi w kodeksie zobowiązań (rozdział II). W pierwszej kolejności przedstawiony został w niezbędnym zarysie skład Sekcji Prawa Cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej RP i jej struktura organizacyjna. W ocenie autorki istotne było bowiem wskazanie czołowych postaci, które wywarły wpływ na kształt instytucji rękojmi w nowoczesnym prawie polskim. Syntetycznie wskazano również poszczególne etapy obrad nad kodeksem zobowiązań. Następnie analizą objęto dwa źródła pomocnicze, które odegrały istotną rolę w trakcie prac nad unifikacją prawa obligacyjnego (szwajcarski kodeks zobowiązań i francusko-włoski projekt kodeksu zobowiązań i umów). Szczegółowe rozważania poświęcono również głównym projektom, które opracowywane były w Komisji Kodyfikacyjnej. Jednocześnie wskazana została geneza poszczególnych artykułów dotyczących rękojmi w kodeksie zobowiązań.

W rozdziale trzecim przedstawiono kształt instytucji rękojmi w kodeksie zobowiązań. W dalszych podrozdziałach szczegółowej analizie poddano zagadnienia powstające na tle odpowiedzialności sprzedawcy za wady. Jednocześnie prześledzone zostały poglądy doktryny i dorobek orzecznictwa w tym zakresie.

Kolejny, czwarty rozdział poświęcono odpowiedzialności sprzedawcy za wady w latach 1939-1964. Poza krótkimi uwagami dotyczącymi czasu II wojny światowej główne uwagi dotyczą funkcjonowania instytucji rękojmi w radykalnie zmienionych po wojnie warunkach społeczno-ustrojowych. Wskazany został dorobek powojennego orzecznictwa odnoszący się do przepisów kodeksu zobowiązań o rękojmi. Zasadnicza jednak część analizy dotyczy nowych szczególnych regulacji w obrocie uspołecznionym. W nich bowiem uwidoczniły się przeobrażenia polskiej gospodarki. Odzwierciedlenie nowej sytuacji polityczno-gospodarczej zobrazowane zostało licznymi orzeczeniami arbitrażu gospodarczego. W rozdziale tym przedstawiono również prace nad regulacją rękojmi w nowym kodeksie cywilnym.

Ostatni, piąty rozdział obejmuje analizę odpowiedzialności za wady od 1965 r. W pierwszej kolejności przedstawiono zmiany wprowadzone przez kodeks cywilny w zakresie rękojmi za wady fizyczne rzeczy. Oprócz zmian normatywnych zaprezentowane zostały liczne wypowiedzi doktryny i bogaty dorobek orzecznictwa z tego okresu. Następnie wskazane zostały modyfikacje odpowiedzialności z tytułu rękojmi w obrocie uspołecznionym oraz przy sprzedaży z udziałem konsumentów. Dalsze uwagi poświęcono zmianom, jakim instytucja rękojmi uległa w wyniku transformacji ustrojowej i gospodarczej, która dokonała się w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. Analizą objęte zostały dwie wielkie nowelizacje kodeksu cywilnego - z 1990 r. i 1996 r. Ostatnia część pracy dotyczy wprowadzenia do prawa polskiego nowych unormowań zastępujących w stosunkach z konsumentami tradycyjną rękojmię. W sposób syntetyczny przedstawiono główne wady i zalety nowej regulacji prawnej.

Ze względu na ograniczone ramy niniejszej rozprawy poza jej zakresem znalazło się kilka kwestii - bądź o niewielkim znaczeniu w praktyce, bądź też powiązanych jedynie pośrednio z tematem niniejszej książki. Pominięto mianowicie zagadnienie wad prawnych rzeczy sprzedanej, gdyż częstotliwość ich występowania jest znacznie mniejsza niż wad fizycznych.

W pracy zostały jedynie zasygnalizowane, bez głębszej analizy, regulacje szczególne dotyczące odpowiedzialności sprzedawcy za wady zwierząt. Kwestie te bowiem mają niewielkie znaczenie dla poruszanej problematyki.

Niniejsza książka swym zakresem objęła problematykę rękojmi tylko w ramach handlu wewnętrznego. W rozprawie nie poruszono zagadnienia odpowiedzialności z tytułu rękojmi w eksporcie i imporcie, ponieważ stanowi ono odrębny przedmiot badawczy.

Nie były też przedmiotem analizy inne instytucje związane z odpowiedzialnością cywilną za nienależytą jakość świadczenia: gwarancja, odpowiedzialność kontraktowa, odpowiedzialność deliktowa, odpowiedzialność za produkt . Ich analiza wykracza bowiem poza ramy niniejszego opracowania. Z tych też względów praca nie dotyczy również błędu co do jakości rzeczy jako prawnego instrumentu umożliwiającego ochronę nabywcy .

Rozprawa nie objęła również analizy odpowiedzialności za wady przy innych niż sprzedaż umowach (np. przy umowie o dzieło, umowie komisu, umowie leasingu) oraz innych instytucji prawnych, do których zastosowanie znajdują przepisy o rękojmi przy sprzedaży, np. datio in solutum (art. 453 k.c.) .

Problematyka rękojmi była przedmiotem licznych artykułów naukowych oraz odpowiednich ustępów w komentarzach do poszczególnych normujących ją kodeksów. W zakresie przepisów obowiązujących na ziemiach polskich do 1933 r. najlepiej zbadane przez polskich prawników okresu międzywojennego zostały regulacje austriackiego kodeksu cywilnego (ABGB) oraz kodeksu Napoleona. Odnośnie do pierwszego z tych aktów dużą pomoc w odtworzeniu ówczesnych regulacji, poglądów doktryny i orzecznictwa stanowią prace S. Wróblewskiego oraz W. Dbałowskiego i J. Przeworskiego . Dogłębną i niezwykle cenną analizę w przedmiocie instytucji rękojmi zawierają także dwie prace R. Longchamps de Bérier .

Z licznej literatury dotyczącej kodeksu Napoleona cenne, z uwagi na przedmiot niniejszej rozprawy, było opracowanie M. Planiola oraz artykuł L. Krysińskiego . Dla odtworzenia dorobku orzecznictwa w zakresie rękojmi niezwykle użyteczne okazały się dwa zbiory: Prawo cywilne obowiązujące na obszarze b. Kongresowego Królestwa Polskiego z dodaniem tekstu francuskiego, ustaw uzupełniających i związkowych oraz orzecznictwa kasacyjnego oraz Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskiem .

W zakresie kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB) brak natomiast szczegółowych opracowań w języku polskim z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Pewne syntetyczne informacje o regulacjach zawartych w tym kodeksie dostarczyły publikacje F. Zolla i A. Ohanowicza . Dlatego też autorka korzystała z niemieckich komentarzy do BGB, tych przede wszystkim z okresu międzywojnia, jednakże ze względu na niedużą ich liczbę, sięgnęła również do opracowań z lat późniejszych.

Stosunkowo ubogo przedstawia się również literatura w zakresie t. X cz. 1 Zwodu Praw. Najcenniejsze uwagi odnośnie do zagadnienia będącego przedmiotem niniejszej książki zawiera rozdział F. Bossowskiego zawarty w encyklopedii A. Peretiatkowicza . Pewnych wartościowych informacji, jednakże o charakterze ogólnym, dostarczyła również praca E. Waśkowskiego . Na uwagę zasługuje ponadto tłumaczenie Zwodu Praw dokonane przez Z. Rymowicza i W. Święcickiego, pomocne dla niniejszej pracy ze względu na przytoczenie przez autorów dorobku orzecznictwa .

W przedmiocie Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej szczegółowych informacji udziela znakomite dzieło L. Górnickiego . Wiadomości na temat przebiegu prac oraz harmonogramu obrad nad kodeksem zobowiązań autorka zaczerpnęła również z publikacji wydawnictwa Komisji Kodyfikacyjnej . Niezwykle cenną pomoc w tym zakresie stanowiły również publikacje A. Lityńskiego i S. Grodziskiego .

Stosunkowo ubogo przedstawia się polska literatura na temat szwajcarskiego kodeksu zobowiązań. W zakresie regulacji rękojmi pewne cenne uwagi zawiera praca H. Konica z 1930 r. Uwagi o charakterze ogólnym znajdujemy też w artykułach z okresu dwudziestolecia międzywojennego . Brak natomiast prac wskazujących na poglądy doktryny na temat poszczególnych rozwiązań prawnych. Dlatego też autorka oparła się przede wszystkim na komentarzach obcojęzycznych do szwajcarskiego kodeksu zobowiązań . Brak również polskiego tłumaczenia szwajcarskiego prawa obligacyjnego. Podczas analizy unormowań rękojmi autorka posługiwała się tekstem francuskim kodeksu . Projekt francusko-włoski kodeksu zobowiązań i umów w literaturze polskiej był jedynie przedmiotem przyczynków o charakterze ogólnym. Interesująca praca R. Longchamps de Bérier Quelques observations sur le projet franco-italien de code des obligations objęła tylko część ogólną prawa zobowiązań . Cennych uwag dostarczył z kolei artykuł krytyczny tego autora . Tekst projektu przełożył na język polski J. Wasilkowski . Motywy projektu sporządzone przez jego twórców, opublikowane wraz z tekstem projektu, rozczarowują natomiast swoją ogólnikowością w zakresie odpowiedzialności z tytułu rękojmi . Z członków komitetu francusko-włoskiego późniejsze publikacje poświęcili projektowi jedynie R. Ruggiero oraz A. Azara . Na uwagę zasługują ponadto prace F. Maroi (ograniczone niestety tylko do części ogólnej zobowiązań) , P. Viforeanu oraz A. Sraffa i C. Vivante .

Z literatury odnoszącej się do kodeksu zobowiązań wymienić należy przede wszystkim publikacje zasłużonych w pracach nad projektem kodeksu członków Komisji Kodyfikacyjnej: R. Longchamps de Bérier oraz L. Domańskiego . Z przyczynków analizujących szczegółową kwestię rękojmi na uwagę zasługują artykuły H. Bermana , W. Wechslera oraz A. Szpunara .

Literatura odnośnie do praktyki orzeczniczej w okresie II wojny światowej przedstawia się dość skromnie. Ostatnio ukazała się jednak cenna monografia A. Wrzyszcza, która niezależnie od tytułu zawiera także informacje na temat sądownictwa polskiego w Generalnym Gubernatorstwie .

Zmiany w zakresie odpowiedzialności sprzedawcy wprowadzone po II wojnie światowej znalazły odzwierciedlenie przede wszystkim w regulacjach odnoszących się do obrotu uspołecznionego. Wśród prac w tym przedmiocie bardzo pomocne okazało się zwłaszcza opracowanie M. Madeya .

Z niezwykle bogatej i różnorodnej literatury tworzonej na przestrzeni niemal 40 lat na gruncie kodeksu cywilnego (1964-2003) na uwagę zasługują odpowiednie fragmenty komentarzy do kodeksu cywilnego autorstwa M. Nesterowicza , C. Żuławskiej oraz S. Buczkowskiego . Szczególne miejsce zajmuje też obszerny System prawa cywilnego zarówno w wersji z lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia , jak i w nowym opracowaniu z początków XXI w. Niezmiernie cenne uwagi dla niniejszej rozprawy zawierają prace M. Nesterowicza i C. Żuławskiej . Zagadnienie rękojmi stanowiło ponadto przedmiot wielu artykułów i drobniejszych przyczynków naukowych. Wśród autorów licznych publikacji wskazać należy: E. Łętowską, M. Madeya, J. Mayzla oraz Z.K. Nowakowskiego.

W chwili obecnej nie istnieje żadne kompleksowe opracowanie całokształtu problematyki związanej z instytucją rękojmi w prawie polskim. Celem niniejszej pracy było nie tylko syntetyczne ujęcie całości tych zagadnień, lecz także ukazanie ich w perspektywie rozwoju historycznego oraz wskazanie wpływu obcych ustawodawstw na polskie regulacje prawne w tym zakresie. Autorka ma nadzieję, że praca stanowi nie tylko wkład w dziedzinie nauki historii prawa, ale będzie także pomocna dla praktyków. Zawiera bowiem przegląd poglądów orzecznictwa i koncepcji doktryny z ponad 70 ostatnich lat.

W niniejszej monografii autorka starała się ukazać genezę rękojmi za wady w prawie polskim XX wieku, funkcjonowanie tej instytucji pod rządami kodeksu zobowiązań i kodeksu cywilnego oraz próbowała porównać ją z obecnie obowiązującymi unormowaniami w tym zakresie. Założeniem niniejszej rozprawy było również zbadanie wpływu prawa innych państw na poszczególne przepisy kodeksu zobowiązań dotyczące rękojmi i określenie, w jakim zakresie rozwiązania te zostały przejęte do prawa polskiego, w jaki natomiast sposób twórcy kodeksu zobowiązań zmodyfikowali obowiązujące ówcześnie przepisy, wprowadzając nowe regulacje prawne.

W niniejszej rozprawie autorka starała się udowodnić zasadniczą tezę, zgodnie z którą przepisy o rękojmi wypracowane w okresie dwudziestolecia międzywojennego stały na bardzo wysokim poziomie, zarówno pod względem merytorycznym, jak i techniczno-legislacyjnym. Dzięki tym walorom przepisy te przetrwały w zasadniczo zmienionych po II wojnie światowej warunkach gospodarczo-ustrojowych oraz w znacznej mierze posłużyły jako baza rozwiązań prawnych wprowadzonych w kodeksie cywilnym z 1964 r.

W niniejszej rozprawie autorka zamierzała również wykazać, że praca legislacyjna poparta szerokimi studiami prawno-porównawczymi może skutkować, jak w tym wypadku, przyjęciem spójnych i precyzyjnych rozwiązań prawnych. Prześledzenie genezy instytucji rękojmi pozwoliło na weryfikację tezy, że nowoczesny kształt tej instytucji w prawie polskim wynikał z połączenia rozwiązań prawnych różnych państw. Dzięki bowiem doskonałej znajomości tekstów zagranicznych aktów prawnych i doktryny tego okresu twórcom kodeksu zobowiązań udało się stworzyć dzieło oryginalne i ponadczasowe.

Badania nad korzeniami polskiej regulacji instytucji rękojmi pozwoliły również zweryfikować kolejną tezę o dominującym wpływie niemieckiego kodeksu cywilnego oraz szwajcarskiego kodeksu zobowiązań w tej materii. W mniejszym stopniu oparto się na rozwiązaniach zawartych w ABGB, kodeksie Napoleona i projekcie francusko-włoskim. W niewielkim zakresie natomiast za wzór posłużył przestarzały Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

Z powyższym wiąże się kolejna teza, zgodnie z którą kształt nadany instytucji rękojmi w kodeksie zobowiązań nie był powieleniem żadnej z obowiązujących w okresie międzywojennym regulacji. Stanowił on efekt twórczych badań członków Komisji Kodyfikacyjnej polegających na pogłębionej analizie prawno-porównawczej. W konsekwencji wybierano rozwiązania najlepiej dostosowane do istniejących wówczas warunków obrotu, a następnie modyfikowano je w sposób najbardziej zgodny z zasadzą słuszności, wyważając interesy obu stron umowy sprzedaży.

Celem przeprowadzonych badań było także wskazanie wpływu zmian w zakresie ustroju społeczno-gospodarczego na funkcjonowanie instytucji rękojmi. W związku z tym weryfikacji uległa kolejna teza, że w zakresie odpowiedzialności za wady judykatura po II wojnie światowej nie nadała nowych treści staremu prawu, tak jak miało to miejsce w przypadku wielu innych instytucji prawnych. Zasadnicze zmiany natomiast dokonane zostały za pomocą aktów pozakodeksowych. Akty te doprowadziły do deformacji klasycznej instytucji rękojmi, wprowadzając szereg swoistych reguł, zwłaszcza w odniesieniu do obrotu uspołecznionego.

Kolejna teza, która znalazła potwierdzenie w niniejszej pracy, dotyczyła charakteru ewolucji instytucji rękojmi i zakładała, że przebiegała ona w kierunku zwiększania liczby uprawnień nabywcy postrzeganego jako słabsza strona umowy sprzedaży. To rozbudowywanie środków ochrony nie zawsze jednak powodowało wzmocnienie pozycji kupującego. Na słabszą ochronę nabywcy wpływało wprowadzanie sekwencyjności korzystania z przysługujących mu uprawnień. Ponadto powiększaniu katalogu praw towarzyszyło ograniczanie możliwości korzystania z najważniejszego uprawnienia - do odstąpienia od umowy sprzedaży.

W toku przeprowadzonych badań weryfikacji poddana została również ostatnia teza dotycząca większej poprawności przepisów o rękojmi z okresu dwudziestolecia międzywojennego w stosunku do aktualnie obowiązujących unormowań. Przepisy o sprzedaży konsumenckiej zawierają szereg korzystnych regulacji dla konsumenta, jednakże analiza całokształtu skłoniła do stwierdzenia, że stanowią one krok wstecz w porównaniu z dotychczasowymi rozwiązaniami prawnymi. Na taką ocenę wpłynęła przede wszystkim wspomniana wyżej sekwencyjność realizacji uprawnień przyznanych kupującemu połączona z ograniczeniem do minimum możliwości odstąpienia przez niego od umowy. Powoduje ona bowiem "uwięzienie" konsumenta w kontrakcie, który nie spełnił jego oczekiwań .

Serdeczne wyrazy wdzięczności składam Panu Profesorowi dr. hab. Ryszardowi Łaszewskiemu za pomoc w wyborze tematu i zakresu rozprawy, cenne uwagi dotyczące jej treści, a przede wszystkim za okazaną mi niezmierną życzliwość na wszystkich etapach powstawania niniejszej pracy.

Słowa serdecznego podziękowania kieruję również do Panów Profesorów: prof. dr. hab. Mirosława Nesterowicza i prof. dr. hab. Adama Lityńskiego za trud recenzji, wnikliwą a jednocześnie bardzo pozytywną ocenę niniejszej rozprawy oraz za wszelkie wskazówki, które wzbogaciły niniejszą wersję monografii.