Górecki Wojciech, Odpowiedzialność małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania jednego z nich

Kilka uwag należy poświęcić uzasadnieniu wyboru jako tematu niniejszego opracowania problematyki odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania cywilnoprawne jednego z nich. Regulacja tego zagadnienia jest rozproszona. Kwestie materialnoprawne dotyczące kompetencji wierzyciela małżonka do żądania zaspokojenia z jego majątku osobistego oraz z majątku wspólnego małżonków zostały unormowane w art. 41 k.r.o. Natomiast realizacja tej kompetencji w postępowaniu egzekucyjnym jest uregulowana w Kodeksie postępowania cywilnego. Obowiązujący w Polsce model odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania jednego z nich podlegał istotnym przeobrażeniom. Obecny kształt tej regulacji jest konsekwencją nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego sprzed 20 lat . Do tej pory ukazało się kilka wartościowych monografii dotyczących odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego małżonka. Większość z nich została wydana przed 20.01.2005 r., tj. przed dniem wejścia w życie ostatniej nowelizacji art. 41 k.r.o. Rozważania tam zamieszczone częściowo straciły na aktualności. W ostatnich latach pojawiły się opracowania o charakterze monograficznym, które koncentrują się głównie na omówieniu aspektów egzekucyjnych związanych z odpowiedzialnością małżonków za zobowiązania jednego z nich . Brakuje natomiast, jak można sądzić, opracowania, które w sposób całościowy oraz pogłębiony zajmuje się problematyką odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej, tj. zagadnieniami materialnoprawnymi oraz egzekucyjnymi . W przekonaniu autora istnieje potrzeba szerszego omówienia zwłaszcza zmian art. 41 k.r.o., będących efektem nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 2004 r. Szczególną uwagę należy w tym kontekście poświęcić problematyce zgody małżonka, o której jest mowa w art. 41 § 1 k.r.o. Analizy wymaga także rola rozwiązania zamieszczonego w art. 41 § 2in fine k.r.o. Nie da się uciec od omówienia problemów, które stanowiły (i nadal stanowią) przedmiot kontrowersji w trakcie obowiązywania art. 41 k.r.o. przed 20.01.2005 r., zwłaszcza określenia statusu prawnego małżonka dłużnika. Trzeba także mieć na uwadze, że pozostawanie przez małżonków w ustroju wspólności ustawowej jest zjawiskiem powszechnym. Z tego względu problematyka objęta tematem niniejszego opracowania ma walor praktyczny. Za potrzebą napisania monografii na temat odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej przemawia także argument systemowy, wyrażający się w spostrzeżeniu, że wykładnia przepisów odnoszących się do tego zagadnienia nie jest bez znaczenia dla stosowania regulacji (zwłaszcza) prawa zobowiązań oraz oceny jej skutków.

Należy przedstawić najważniejsze cele badawcze, których realizacja stanowi przedmiot monografii.

Po pierwsze, w przypadkach określonych w art. 41 k.r.o. oceny wymaga sytuacja prawna małżonka dłużnika, tj. małżonka odpowiadającego wyłącznie majątkiem wspólnym za dług drugiego małżonka. Pojawia się pytanie, czy skoro wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika oraz z całego bądź z niektórych składników majątku wspólnego małżonków, którego podmiotem jest także małżonek dłużnika, to czy ten małżonek jest dłużnikiem? W razie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, konieczne jest zbadanie, czy dług małżonka dłużnika jest tożsamy z długiem drugiego małżonka, wynikającym na przykład z umowy, której wspomniany małżonek jest stroną. Pojawia się wtedy potrzeba ustalenia, czy powstanie, treść oraz wygaśnięcie długu małżonka dłużnika w pełni zależy od powstania, treści oraz wygaśnięcia długu drugiego małżonka, którego można określać jako dłużnika głównego. Wiąże się z tym problem samodzielności sytuacji prawnej małżonka dłużnika utożsamianego z dłużnikiem. W razie natomiast przyjęcia poglądu, że w sytuacjach określonych w art. 41 k.r.o. małżonek dłużnika nie jest dłużnikiem, oceny wymaga, czy na małżonku dłużnika ciążą jakieś obowiązki wobec wierzyciela drugiego z małżonków. Doniosłe jest wtedy pytanie, czy mimo braku podstaw do utożsamiania małżonka dłużnika z dłużnikiem, dopuszczalne jest stosowanie do oceny jego sytuacji niektórych rozwiązań dotyczących dłużników? Przykładowo chodziłoby o kwestię uwzględniania przez sąd powództwa przeciwko małżonkowi dłużnika o spełnienie świadczenia, stosowania przepisów regulujących skargę pauliańską do czynności prawnych małżonka dłużnika pomniejszających majątek wspólny małżonków czy dopuszczalności potrącenia przez tego małżonka wierzytelności przysługującej mu wobec wierzyciela drugiego małżonka. We wszystkich sytuacjach określonych w art. 41 k.r.o. trzeba ustalić także istotę odpowiedzialności małżonków za dług jednego z nich. W odniesieniu do odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków (całym bądź tylko niektórymi jego składnikami) chodzi o kwestię rozumienia odpowiedzialności małżonka będącego dłużnikiem oraz małżonka dłużnika. Natomiast w odniesieniu do odpowiedzialności majątkiem osobistym małżonka będącego dłużnikiem oceny wymaga zagadnienie odpowiedzialności tylko tego małżonka. Problem ten ma znaczenie bardziej ogólne, ponieważ wiąże się z kwestią pojmowania odpowiedzialności jakiegokolwiek podmiotu prawa za własny oraz cudzy dług. W ramach art. 41 k.r.o. należy zbadać, czy kompetencja wierzyciela do żądania zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków (a także z majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem) ma charakter materialnoprawny czy procesowy. Ocena tego zagadnienia ma także wymiar praktyczny, zwłaszcza w kontekście dopuszczalności umownej modyfikacji treści odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich. W piśmiennictwie (a także w orzecznictwie) analiza odpowiedzialności jest przeważnie odnoszona do odpowiedzialności małżonka dłużnika majątkiem wspólnym małżonków. Najczęściej twierdzi się, że wspomniana odpowiedzialność polega na obowiązku znoszenia przez małżonka dłużnika egzekucji z majątku wspólnego małżonków, a ten obowiązek jest elementem treści stosunku prawnego odpowiedzialności majątkowej, którego małżonek dłużnika jest stroną. Wymaga zbadania, czy nie jest możliwe wyjaśnienie w inny sposób odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich. Dość zgodnie przyjmuje się, że wynikająca z art. 41 k.r.o. odpowiedzialność małżonków ma charakter osobisty. Można jednak spotkać wypowiedzi utożsamiające odpowiedzialność małżonków ich majątkiem wspólnym z odpowiedzialnością rzeczową. Konieczna jest ocena zasadności tego stanowiska.

Po drugie, zbadania wymaga zagadnienie przedmiotowego oraz podmiotowego zakresu art. 41 k.r.o. Pojawia się tu kilka problemów. Pierwszy wiąże się z pytaniem o dopuszczalność obejmowania tą regulacją odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków za zobowiązania niepieniężne jednego z nich. To zagadnienie nie jest najczęściej analizowane. Tymczasem nie jest ono pozbawione doniosłości praktycznej oraz budzi wątpliwości teoretyczne. Drugi problem dotyczy stosowania art. 41 k.r.o. do odpowiedzialności małżonków za zobowiązania publicznoprawne. Trzeci problem odnosi się zaś do dopuszczalności obejmowania art. 41 k.r.o. sytuacji, w których dłużnikami są oboje małżonkowie, zwłaszcza gdy są dłużnikami solidarnymi. Czwarty problem dotyczy obejmowania powołaną regulacją sytuacji, w których jeden z małżonków będący dłużnikiem solidarnym zaspokoił wierzyciela.

Po trzecie, zbadania wymagają zagadnienia dotyczące zgody małżonka, o której jest mowa w art. 41 § 1 k.r.o. Mieści się tu wiele szczegółowych problemów badawczych. Jeden z nich dotyczy określenia różnic (a także ewentualnych podobieństw) między zgodą uregulowaną w art. 63 k.c. (a także w art. 37 k.r.o.) oraz zgodą z art. 41 § 1 k.r.o. Pierwsza z tych zgód jest określana jako zgoda obligatoryjna, natomiast druga jako zgoda fakultatywna. Należy ustalić, czy wspomniane określenia trafnie oddają istotę każdej z tych zgód, a w konsekwencji, czy zasadne jest posługiwanie się przedstawioną nomenklaturą pojęciową. Kolejna grupa problemów odnosi się do oceny charakteru prawnego zgody, o której jest mowa w art. 41 § 1 k.r.o. Pojawia się pytanie, czy jej udzielenie może być utożsamiane z dokonaniem czynności prawnej, a jeżeli tak, to w jaki sposób powinno się klasyfikować taką czynność prawną na tle przyjmowanych w piśmiennictwie podziałów czynności prawnych? Istotna wydaje się zwłaszcza kwestia, czy zgoda małżonka może być identyfikowana z czynnością prawną upoważniającą.

Następny problem dotyczy tego, czy skutek, o którym jest mowa w art. 41 § 1in fine k.r.o., wynika z ustawy czy z oświadczenia małżonka o udzieleniu zgody. Ocena tego zagadnienia jest dyskusyjna zarówno wtedy, gdy mamy do czynienia ze zgodą małżonka na czynności prawne drugiego małżonka niewymienione w art. 37 § 1 k.r.o., jak i wówczas, gdy przedmiotem zgody są czynności prawne wymienione w tej regulacji. W tych ostatnich przypadkach trzeba zbadać, czy małżonek dłużnika może udzielić zgody (obligatoryjnej) na czynność prawną określoną w art. 37 § 1 k.r.o. bez udzielania zgody, której konsekwencje są określone w art. 41 § 1in fine k.r.o.

Inny problem badawczy obejmuje ocenę dopuszczalności zastąpienia zgody fakultatywnej orzeczeniem sądu. Zagadnienie to jest sporne, a przyjęcie określonego poglądu na ten temat ma znaczenie na przykład w postępowaniu klauzulowym uregulowanym w art. 787 k.p.c.

Wiele wątpliwości wiąże się z problematyką udzielania zgody przez małżonka. Należy wskazać na kontrowersję, czy oświadczenie o jej udzieleniu powinno zostać złożone określonemu adresatowi, a jeżeli tak, to kto nim jest. Problemy dotyczą oceny sytuacji, w których kilka osób jest wierzycielami drugiego małżonka, na przykład gdy wierzycielami małżonka są wspólnicy spółki cywilnej albo gdy wierzytelność wobec małżonka stanowi składnik majątku wspólnego innych małżonków. Trzeba wtedy zbadać, czy przekazanie przez małżonka oświadczenia o udzieleniu zgody jednej z takich osób może być skuteczne wobec pozostałych wierzycieli małżonka będącego dłużnikiem. Konieczne jest zbadanie dopuszczalności udzielania zgody przez pełnomocnika lub prokurenta małżonka dłużnika. Oceny wymaga dopuszczalność udzielania zgody pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, jak również dopuszczalność zgody następczej, tj. udzielanej po powstaniu zobowiązania będącego przedmiotem zgody. Trzeba przeanalizować formę zgody. Wiele wątpliwości budzi zagadnienie udzielania zgody w sposób dorozumiany, co w piśmiennictwie utożsamia się z „ukryciem” zgody w innej czynności prawnej małżonka dłużnika, na przykład w zawartej przez niego umowie ustanowienia hipoteki w celu zabezpieczenia wierzytelności wobec drugiego małżonka, w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie czy w umowie (polegającej na zaciągnięciu zobowiązania) zawartej przez małżonka dłużnika w imieniu drugiego z małżonków. Sporna i mająca praktyczną doniosłość jest kwestia udzielania zgody generalnej oraz rodzajowej. Należy zbadać dopuszczalność ograniczenia w treści zgody kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków, na przykład ograniczenia tej kompetencji do niektórych składników majątku wspólnego małżonków czy określenia cyfrowego limitu odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym.

Analizy wymaga dopuszczalność udzielania zgody na zobowiązania drugiego małżonka niewynikające z czynności prawnych, a także na zobowiązania drugiego małżonka powstałe przed powstaniem ustroju wspólności majątkowej, w tym powstałe przed zawarciem małżeństwa.

Kontrowersje wywołuje problematyka zakresu zgody małżonka. Oceny wymaga na przykład, czy zgoda obejmuje konsekwencje wykonania ustawowego prawa odstąpienia od umowy, na którą małżonek wyraził zgodę, wykonania umownego prawa odstąpienia, wypowiedzenia umowy, rozwiązania umowy będącej przedmiotem zgody czy jej modyfikacji, pogarszających sytuację małżonka będącego stroną umowy. Te zagadnienia mają znaczenie praktyczne i najczęściej nie są szerzej (a nawet w ogóle) analizowane w piśmiennictwie (a także w orzecznictwie).

Wiele wątpliwości budzi kwestia skuteczności zgody w kontekście pozostawania przez małżonków w ustroju wspólności ustawowej. Kontrowersje dotyczą zwłaszcza dwóch zagadnień. Po pierwsze, dopuszczalności udzielania zgody przed zawarciem małżeństwa (szerzej przed powstaniem ustroju wspólności majątkowej między małżonkami), która mogłaby wywoływać skutki nie w chwili jej udzielenia, ale później, tj. najwcześniej w dniu powstania ustroju wspólności majątkowej między małżonkami. Po drugie, znaczenia zgody udzielonej przez małżonka w trakcie występowania ustroju wspólności ustawowej, jeżeli później doszło do ustania tego ustroju między małżonkami (np. w wyniku rozwodu), a po jakimś czasie ponownie powstał ustrój wspólności ustawowej między tymi samymi osobami (np. w wyniku zawarcia przez nie powtórnie związku małżeńskiego).

Należy przeanalizować stosowanie do oświadczenia o udzieleniu zgody przez małżonka przepisów o wadach oświadczeń woli.

Oceny wymaga dopuszczalność odwołania zgody, jeżeli wcześniej doszło do jej udzielenia. Pojawia się wątpliwość, czy w odniesieniu do tego zagadnienia ma jakieś znaczenie to, że już powstało zobowiązanie będące przedmiotem zgody. Należy także zbadać, czy odwołanie zgody wymaga akceptacji przez wierzyciela.

Po czwarte, analizy wymagają sytuacje (art. 41 § 2 i 3 k.r.o.), w których wierzyciel poza majątkiem osobistym dłużnika może żądać zaspokojenia tylko z niektórych składników majątku wspólnego małżonków. Pojawia się pytanie, czy zakres tych składników majątkowych nie został określony zbyt wąsko? Ocenie trzeba poddać rozwiązanie zamieszczone w art. 41 § 2in fine k.r.o. Natomiast w odniesieniu do wykładni art. 41 § 3 k.r.o. należy zastanowić się nad aktualnością dotychczasowego stanowiska piśmiennictwa i orzecznictwa dotyczącego rozumienia pojęć „wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności” oraz „wierzytelność dotycząca majątku osobistego jednego z małżonków”.

Po piąte, w świetle art. 41 § 1 k.r.o. małżonek może przez udzielenie zgody doprowadzić do powstania kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z całego majątku wspólnego małżonków. Trzeba zbadać, czy dopuszczalne są w drodze umowy ustanowienie bądź modyfikacja treści kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z majątków małżonków w inny sposób, niż to wynika z art. 41 § 1 k.r.o. Przykładowo pojawia się pytanie o dopuszczalność rozszerzenia w drodze umowy odpowiedzialności z całego majątku wspólnego małżonków w odniesieniu do zobowiązania jednego z nich, które nie wynika z czynności prawnej. Wątpliwości budzi także zagadnienie umownego ograniczenia odpowiedzialności z majątku wspólnego małżonków lub z majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem, a nawet całkowitego wyłączenia takiej odpowiedzialności. Kwestie te mają praktyczne znaczenie, a ich ocena w piśmiennictwie nie jest jednolita.

Po szóste, wiele problemów badawczych powstaje w ramach realizacji odpowiedzialności małżonków, zwłaszcza ich majątkiem wspólnym, w postępowaniu egzekucyjnym. W niniejszej pracy nie jest możliwe oraz celowe omówienie wszystkich zagadnień związanych z postępowaniem egzekucyjnym (a także z postępowaniem rozpoznawczym) odnoszącym się do małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej. Konieczna jest natomiast analiza tych aspektów postępowania egzekucyjnego, które pozostają w związku z regulacją materialnoprawną zamieszczoną w art. 41 k.r.o. Mając to na uwadze, trzeba wyodrębnić cztery grupy problemów, przy czym w ramach każdej z tych grup pojawiają się i wymagają analizy zagadnienia bardziej szczegółowe.

Pierwsza grupa problemów badawczych dotyczy określenia roli art. 776¹ k.p.c. jako podstawy egzekucji z majątku wspólnego małżonków. Rozwiązanie to ma wyjątkowy charakter, ponieważ umożliwia prowadzenie egzekucji z niektórych składników majątku wspólnego małżonków bez konieczności uzyskania przez wierzyciela tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika.

Druga grupa problemów odnosi się do analizy sytuacji, w których do prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego małżonków niezbędne jest uzyskanie przez wierzyciela tytułu wykonawczego przeciwko obojgu małżonkom, w tym przeciwko małżonkowi dłużnika. Oceny wymaga dopuszczalność uzyskania przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego przeciwko małżonkowi dłużnika w postaci orzeczenia sądu. Wątpliwości budzi dopuszczalność poddania się przez małżonka dłużnika egzekucji z majątku wspólnego małżonków w akcie notarialnym. Wiele kontrowersji wiąże się z uzyskaniem przez wierzyciela tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi dłużnika w postępowaniach klauzulowych uregulowanych w art. 787 oraz 787¹ k.p.c.

Trzecia grupa problemów wiąże się z analizą zamieszczonych w Kodeksie postępowania cywilnego regulacji, które umożliwiają, także w sytuacjach określonych w art. 41 § 1 oraz art. 41 § 2in fine k.r.o., dokonywanie niektórych czynności egzekucyjnych wobec składników majątku wspólnego małżonków na podstawie tytułu wykonawczego tylko przeciwko jednemu z małżonków (art. 845 § 2⁴, art. 923¹ k.p.c.). Trzeba zbadać, czy taka koncepcja legislacyjna nie narusza zasługujących na ochronę interesów małżonka dłużnika. Pojawia się także wątpliwość, czy wspomniane rozwiązania są zgodne z art. 41 k.r.o. Dotyczy to zwłaszcza regulacji zamieszczonej w art. 891² k.p.c.

Czwarta grupa problemów jest związana z obroną małżonków przed egzekucją w postępowaniu egzekucyjnym. W odniesieniu do zażalenia na postanowienie nadające klauzulę wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika pojawia się wątpliwość, czy legitymacja do jego wnoszenia przysługuje także małżonkowi będącemu dłużnikiem. Wiele kontrowersji budzi wykładnia art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. Szczególne znaczenie ma jedna z nich. W ramach tej regulacji dość zgodnie się przyjmuje, że podstawą powództwa opozycyjnego małżonka dłużnika nie mogą być zarzuty z prawa małżonka będącego dłużnikiem, których ten wcześniej nie podniósł, chociaż mógł to zrobić, jak również zarzuty podniesione wcześniej przez małżonka będącego dłużnikiem, które nie zostały uwzględnione przez sąd. Wymaga zbadania, czy możliwe do obrony jest inne stanowisko na ten temat. Kontrowersje budzi stosowanie art. 841 k.p.c. do małżonka dłużnika, zwłaszcza wtedy, gdy podstawą egzekucji jest tytuł wykonawczy przeciwko obojgu małżonkom, zawierający ograniczenie odpowiedzialności małżonka dłużnika do całego bądź do niektórych składników majątku wspólnego małżonków.

Po siódme, należy zbadać, czy obowiązujący w Polsce model odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania jednego z nich nie wymaga zmian. Formułowanie ewentualnych wniosków de lege ferenda powinno uwzględniać kilka aspektów. Konieczne jest zbadanie ewolucji rodzimej materialnoprawnej regulacji odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich, zamieszczonej w Prawie małżeńskim majątkowym z 1946 r., Kodeksie rodzinnym z 1950 r. oraz w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964 r. (w jego pierwotnym brzmieniu oraz po późniejszych nowelizacjach). Wymaga również zbadania, czy i w jakim zakresie rozwiązanie przyjęte w art. 41 k.r.o. jest oryginalną cechą naszego prawodawcy na tle rozwiązań obowiązujących w innych krajach. Konieczne jest także zbadanie, czy propozycja odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zamieszczona w Zasadach CEFL dotyczących stosunków majątkowych między małżonkami może stanowić inspirację dla zmian Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Należy się też zastanowić, czy propozycja odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich ujęta w projekcie Kodeksu rodzinnego Rzecznika Praw Dziecka z 2018 r. stanowi satysfakcjonującą podstawę dla podjęcia prac nad zmianami art. 41 k.r.o.

W ramach formułowania propozycji zmian stanu prawnego należy rozważyć, czy w przyszłości zasadne jest utrzymanie jako małżeńskiego ustroju ustawowego ustroju wspólności majątkowej, będącej wspólnością dorobku. Wymaga także rozważenia celowość uzależniania powstania kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z całego majątku wspólnego małżonków od zgody małżonka dłużnika.

Wskazane wyżej cele badawcze pozwalają na sformułowanie hipotezy badawczej, w ramach której ustalenia wymaga, czy obowiązujące uregulowania dotyczące odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania jednego z nich (zarówno art. 41 k.r.o., jak i powiązane z nim przepisy Kodeksu postępowania cywilnego) prawidłowo wyważają sprzeczne interesy małżonków oraz ich wierzycieli, a w konsekwencji, czy zapewniają realizację celów, którym ma służyć art. 41 k.r.o. Wymaga także zbadania, czy regulacja odpowiedzialności za zobowiązania jednego z małżonków jest spójna z przepisami innych działów prawa cywilnego, zwłaszcza prawa zobowiązań.

Zastosowane w pracy techniki badawcze polegają głównie na analizie tekstów prawnych, projektów aktów prawnych, orzecznictwa i opracowań naukowych.

Monografia składa się ze wstępu, z dziewięciu rozdziałów oraz podsumowania. Kolejność oraz struktura poszczególnych rozdziałów nawiązują w znacznej mierze do przedstawionych wcześniej problemów badawczych.

W rozdziale I analizie została poddana ewolucja materialnoprawnej regulacji odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich w prawie polskim, tj. w Prawie małżeńskim majątkowym, Kodeksie rodzinnym oraz Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, przy czym w ramach tego ostatniego aktu prawnego nacisk położono na omówienie zmian art. 41 k.r.o. Osadzenie art. 41 k.r.o. w kontekście historycznym ma na celu ustalenie, jakie wartości, a także czyje interesy podlegają ochronie w ramach tego unormowania. Chodzi także o odpowiedź na pytanie, czy obecne brzmienie art. 41 k.r.o. jest właściwą decyzją ustawodawcy oraz czy rozwiązania obowiązujące wcześniej na ziemiach polskich, jak również zgłaszane w piśmiennictwie postulaty de lege ferenda powinny być brane pod uwagę w ramach propozycji zmian obecnego stanu prawnego?

Rozdział II koncentruje się na omówieniu sytuacji prawnej małżonka dłużnika w świetle art. 41 k.r.o. Rozważana jest najpierw kwestia dopuszczalności utożsamiania małżonka dłużnika z dłużnikiem, następnie analizie poddane jest zagadnienie rozumienia odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich.

W rozdziale III poruszana jest problematyka zakresu przedmiotowego oraz podmiotowego art. 41 k.r.o. Najpierw omawiana jest kwestia dopuszczalności obejmowania zakresem tej regulacji odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym za zobowiązania niepieniężne jednego z nich. Następnie ocenie poddano rozgraniczenie sytuacji, w których istnieją podstawy do stosowania tego unormowania oraz innych przepisów dotyczących odpowiedzialności małżonków za zobowiązania publicznoprawne. Analizowana jest dopuszczalność stosowania art. 41 k.r.o. do solidarnej odpowiedzialności małżonków, odpowiedzialności małżonków jak dłużników solidarnych, tzw. solidarności nieprawidłowej oraz sytuacji określonych w art. 379 k.c. Analiza dotyczy także stosowania art. 41 k.r.o. do sytuacji, w których dłużnikami są oboje małżonkowie, a jeden zaspokoił wierzyciela.

Zakres materiału prezentowanego w rozdziale IV obejmuje analizę rozwiązania zamieszczonego w art. 41 § 1 k.r.o. Omawiane zagadnienia odnoszą się do różnych aspektów zgody małżonka dłużnika, o której jest mowa w tej regulacji. Ocenie podlegają kwestie charakteru zgody określonej w art. 41 § 1 k.r.o., dopuszczalności jej udzielania ex post, formy, przedmiotu oraz zakresu. Rozważania dotyczą tego, czy zgoda małżonka dłużnika może mieć charakter generalny, czy powinna być skonkretyzowana. Ocenie poddana jest dopuszczalność wprowadzania w treści zgody ograniczeń co do odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków, a także zagadnienie jej udzielania pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Zakresem tego rozdziału objęto problematykę udzielania zgody przez małżonka w sposób dorozumiany, na przykład w przypadkach zawarcia umowy o ustanowienie hipoteki, przewłaszczenia na zabezpieczenie, złożenia oświadczenia o udzieleniu zgody w imieniu drugiego z małżonków w charakterze pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego, wspólnego zaciągnięcia zobowiązania przez małżonków, udzielenia poręczenia. Analizowana jest dopuszczalność udzielania zgody przez przedstawiciela małżonka dłużnika. W ramach tego rozdziału przedmiot rozważań stanowi problematyka bezskuteczności oraz wadliwości zgody. Omawiana jest problematyka odwołania zgody przez małżonka dłużnika.

Rozdział V poświęcono analizie art. 41 § 2 i 3 k.r.o., tj. sytuacji, w których wierzyciel może żądać zaspokojenia, pomijając majątek osobisty dłużnika, tylko z niektórych składników majątku wspólnego małżonków.

Zakresem rozdziału VI objęte jest zagadnienie dopuszczalności modyfikacji w drodze umowy treści kompetencji wierzyciela do żądania zaspokojenia z majątku wspólnego małżonków oraz z majątku osobistego małżonka będącego dłużnikiem.

W rozdziale VII analizie poddano wybrane zagadnienia dotyczące realizacji w postępowaniu egzekucyjnym odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym, tj. kwestie pozostające w związku z regulacją materialnoprawną zamieszczoną w art. 41 k.r.o. Rozważania koncentrują się na określeniu podstaw egzekucji z majątku wspólnego małżonków, a także na analizie przypadków, w których na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi dopuszczalne jest dokonywanie niektórych czynności egzekucyjnych w szerszym zakresie, niż to wynika z art. 776¹ § 1 k.p.c.

W rozdziale VIII jest mowa o obronie małżonków w postępowaniu egzekucyjnym. Obejmuje on zagadnienia związane z zażaleniem na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, wykładnią art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c. oraz wątpliwościami dotyczącymi stosowania art. 841 k.p.c. do małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej.

Rozdział IX obejmuje przedstawienie rozwiązań dotyczących odpowiedzialności małżonków za zobowiązania jednego z nich w prawie obcym oraz w opublikowanych przez Komisję ds. Europejskiego Prawa Rodzinnego (Commission on European Family Law, CEFL) Zasadach europejskiego prawa rodzinnego dotyczących stosunków majątkowych między małżonkami. W rozdziale tym została także omówiona propozycja odpowiedzialności małżonków za zobowiązania, zamieszczona w projekcie Kodeksu rodzinnego Rzecznika Praw Dziecka z 2018 r. Następnie przedstawiono propozycje zmian materialnoprawnej regulacji odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej za zobowiązania jednego z nich.

Podsumowanie zawiera wnioski dotyczące realizacji celów badawczych określonych we wstępie opracowania.

Zakresem pracy nie jest objęta problematyka odpowiedzialności małżonków pozostających w rozdzielności majątkowej oraz odpowiedzialności małżonków (a także byłych małżonków) po ustaniu ustroju wspólności majątkowej. Z tego względu nie są omawiane problemy dotyczące dopuszczalności uzyskania przez wierzyciela zaspokojenia z udziału przysługującego małżonkowi w razie ustania ustroju wspólności majątkowej, jak również nie jest analizowane zagadnienie odpowiedzialności małżonków w przypadku ogłoszenia upadłości jednego z nich. Nie jest także odrębnie omawiana problematyka odpowiedzialności małżonków pozostających w ustroju wspólności umownej. Ze względu jednak na brzmienie art. 48 k.r.o. znaczna część rozważań pozostaje aktualna w odniesieniu do małżonków pozostających w umownym ustroju wspólności rozszerzonej lub ograniczonej.

Materiały niezbędne do analizy prawnoporównawczej udało mi się zgromadzić dzięki uprzejmości ze strony Max-Planck-Institut für ausländisches und internationales Privatrecht w Hamburgu, który umożliwił mi kwerendę w Bibliotece Instytutu w lipcu 2019 r., za co pragnę podziękować.

Serdeczne podziękowania składam Panu prof. dr. hab. Jerzemu Pisulińskiemu, bez którego cennych uwag publikacja w obecnym kształcie nie mogłaby powstać.

W monografii uwzględniono stan prawny na 15.04.2024 r.